1-amaliy mashg’ulot. Matritsalar va ular ustida amallar. O‘rin almashtirishlar va o‘rniga qo‘yishlar
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
1-amaliyot
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6-teorema.
- Matritsalar va ular ustida amallar. 9-ta’rif.
- 10-ta’rif.
- 13-ta’rif.
- 17-xossa
- 8-misol.
- Mustaqil ishlash uchun misollar.
1-AMALIY MASHG’ULOT. Matritsalar va ular ustida amallar. O‘rin almashtirishlar va o‘rniga qo‘yishlar Bizga dastlabki n ta natural sonlar (1, 2,..., )
berilgan bo‘lsin. Bu sonlarni o‘sish tartibida joylashishdan tashqari boshqa usullar bilan ham tartiblash mumkin. Masalan, 3
bo‘lgan holda (1, 2,3) uchlikni (1,3, 2),
(2,1,3), (2,3,1),
(3, 2,1)
va (3,1, 2)
kabi tartiblarda joylash-tirishimiz mumkin.
1, 2, ..., n sonlarning ma’lum bir tartibdagi joylashishiga n ta
sondan tuzilgan o‘rin almashtirish deyiladi.
ta sondan iborat barcha o‘rin almashtirishlar to‘plami
kabi belgilanadi.
ta sondan iborat barcha o‘rin almashtirishlar soni !
ga teng, ya’ni !
S n . Isbot. Ushbu tasdiqni isbotlashda matematik induksiya usulidan foydalanamiz. Ravshanki, 1
da o‘rin almashtirish soni bitta bo‘ladi, ya’ni 1! 1 . Shuningdek, 2 n bo‘lgan holda o‘rin almashtirishlar soni ikkita bo‘ladi, ya’ni (1, 2)
va (2,1).
Tasdiqni 1 n ta sonli o‘rin almashtirishlar uchun o‘rinli deb faraz qilib, n
ta sonli o‘rin almashtirish uchun ko‘rsatamiz. 1
ta sondan iborat barcha o‘rin almashtirishlar ning har biriga unga kirmagan n sonini joylashtirib chiqish natijasida barcha n ta sondan tuzilgan o‘rin almashtirish hosil qilamiz. Xar bir o‘rin almashtirishda
soni
n hil usulda joylashadi. 1 n ta sondan iborat barcha o‘rin almashtirishlar ( 1)!
n
ta ekanligidan, n ta sondan tuzilgan o‘rin almashtirishlar soni ( 1)!
! n n n
ekanligi kelib chiqadi.
almashtirishga transpozitsiya deyiladi.
1-misol. (1, 2,3, 4) o‘rin almashtirishni 2 va 4-o‘rinlarini almashtirishdan quyidagi (1, 4,3, 2) o‘rin almashtirish hosil bo‘ladi.
ta elementdan iborat barcha !
ta o‘rin almashtirishlarni shunday tartibda joylashtirish mumkinki, bunda xar bir keyingi o‘rin almashtirish oldingisidan birgina transpozitsiya yordamida hosil qilinadi. Shuningdek, transpozitsiyalashni ixtiyoriy o‘rin almashtirishdan boshlash mumkin.
3
to‘plamning elementlarini quyidagi tartibda joylashtirib chiqamiz: 1,2,3; 1,3,2; 3,1,2; 3,2,1; 2,3,1; 2,1,3;
Bundan tashqari biz o‘rin almashtirishda bir nechta transpozitsiyalar bajarib, boshqa o‘rin almashtirishga o‘tishimiz mumkin. O‘rin almashtirishda ikki elementni transpozitsiyalash quyidagicha ko‘rinishda ham tasvirlashimiz mumkin: ,
..., ,..., ,... tr i j i j j i
5-ta’rif. Agar berilgan o‘rin almashtirishda i j bo‘lib, o‘rin almashtirishda i soni
j dan oldin turgan bo‘lsa, i va
j sonlar inversiya tashkil etadi deyiladi va ( , )
inv i j shaklda belgilanadi.
O‘rin almashtirishdagi inversiya tashkil etuvchi juftliklar soniga o‘rin almashtirishning inversiyasi deyiladi va 1 2 ( , ,..., ) n inv i i i kabi belgilanadi. Inversiyasi toq va juft son bo‘lgan o‘rin almashtirishlar mos ravishda toq va juft o‘rin almashtirishlar deb ataladi. Berilgan 1 2
n i i i o‘rin almashtirishning signaturasi deb, 1 2
( , ,..., ) 1 2 ( , ,..., ) ( 1)
n inv i i i n sign i i i
miqdorga aytiladi. Ma’lumki, o‘rin almashtirishning signaturasi uning toq va juftligiga qarab, 1 yoki 1 ga teng bo‘ladi. 6-teorema. O‘rin almashtirishda har qanday bajarilgan transpozitsiya uning toq-juftligini o‘zgartiradi.
2
bo‘lganda n ta simvoldan tuzilgan juft o‘rin almashtirishlar soni toq o‘rin almashtirishlar soniga, ya’ni ! 2 n ga teng. Endi biz o‘rniga qo‘yish tushunchasi va uning xossalarini o‘rganamiz. Bizga {1,2, , }
A n birinchi n ta natural sondan iborat to‘plam berilgan bo‘lsin.
to‘plamning o‘zini o‘ziga akslantiruvchi o‘zaro bir qiymatli akslantirishga
-darajali o‘rniga qo‘yish deyiladi. {1,2, , }
A n to‘plamda aniqlangan barcha : f A A biyektiv akslantirishlarni quyidagi ustun shaklida yozib chiqamiz: 1 2 ... : ... (1) (2) ...
( ) n f f f f n
Agar 1 2 (1) , (2)
,..., ( ) n f f f n deb olsak, 1 2
,..., n
o‘rin
almashtirish bo‘lib, bu moslikni quyidagi sxema yordamida tasvirlab olamiz: 1 2 1 2 ... ... n n f .
Demak, bu n -darajali o‘rniga qo‘yish bo‘ladi.
3-misol. 4 n da (1) 2, (2) 3, (3)
4, (4) 1
f f f bo‘lsa, bu to‘rtinchi tartibli o‘rniga qo‘yish quyidagicha yoziladi: 1 2 3 4 2 3
4 1 f . Bundan tashqari, tuzilgan sxema orqali akslantirishlarning kompozitsiyasini quyidagicha tasvirlaymiz:
Agar : f A A va : g A A bo‘lsa, u holda ularning : g f A A
kompozitsiyasi quyidagicha sxema ko‘rinishida ifodalanadi: 1 2 ... : ... (1) (2) ...
( ) n f f f f n
1 2 ...
: ...
(1) (2) ...
( ) n g g g g n
Demak, 1 2 ... : ...
( (1)) ( (2)) ... ( ( ))
Shunday qilib, ushbu sxemadan
(1) (2)
( ) ...
1 2 ... (1) (2)
( ) ...
(1) (2) ...
( ) f f f n n g f g f g f n f f f n
1 2 ... (1) (2)
( ) ...
n g f g f g f g f n hosil bo‘ladi.
4
da
1 2 3
4 2 1
4 3 f va
1 2 3 4 4 3 2 1 g o‘rin
almashtirishlarning ko‘paytmasini sxematik ko‘rinishi quyidagicha: 1 2 3 4 : 2 1 4 3 3 4 1 2. g f Algebraik ifodasi esa, 1 2 3
4 1 2 3 4 1 2 3 4 4 3 2 1
2 1 4 3
3 4 1 2
f
bo‘ladi.
-darajali o‘rniga qo‘yishning barcha simvollari o‘z o‘rnida qoladigan bo‘lsa, bunday o‘rniga qo‘yishga aynan o‘rniga qo‘yish deyiladi, ya’ni: 1 2 ... .
n E n
1 2 1 2 ... ...
n n f o‘rniga qo‘yishga teskari 1
o‘rniga qo‘yish 1 2 1 ... ...
1 2
f n
shaklda bo‘ladi. Quyidagi tenglik o‘rinli ekanini tekshirib ko‘rish qiyin emas: 1 1 1 2 ... 1 2 ... n f f f f E n . Ta’kidlash joizki, 1 2 ... : ...
(1) (2) ...
( ) n f f f f n
qoidani qaysi tartibda yozilishi ahamiyatga ega emas, shuning uchun 1 f o‘rniga qo‘yishning ustunlari bo‘yicha shunday joylashtiramizki, uni birinchi satrida tartiblangan 1, 2,..., n o‘rin almashtirish joylashtiriladi.
1 2 3 4 3 1 4 2
bo‘lsa, 1 2 1 4 3 1 2 3 4
1 3 2
4 1 4 1
3 f bo‘ladi.
Ravshanki, n -darajali o‘rniga qo‘yishlarni ko‘paytirish assosiativlik qoidasiga bo‘ysunadi, ya’ni
.
g h f g h
Ammo o‘rniga qo‘yishlar kommutativlik qoidasiga bo‘ysunmaydi.
1 2 3
4 , 3 1 4 2
1 2 3
4 1 3
4 2
o‘rniga qo‘yishlar berilgan bo‘lsa, u holda 1 2 3
4 , 4 1 2 3 f g
1 2 3 4 3 4 2 1 g f . Bundan f g g f ekanligi kelib chiqadi. Matritsalar va ular ustida amallar. 9-ta’rif. m ta satr va n ta ustundan iborat bo‘lgan quyidagi to‘rtburchakli jadvalga
1,1
1,2 1, 2,1 2,2 2, ,1 ,2 , ... ... ...
... ...
... ...
n n m m m n a a a a a a A a a a
(8.1) matritsa deyiladi. Odatda
A matritsani quyidagi ko‘rinishda ham yozish mumkin:
,
), 1, ,
1, . i j A a i m j n
(8.2) Bu yerda ,
a sonlar matritsaning elementlari deb ataladi. Satrlari soni ustunlari soniga teng bo‘lgan, ya’ni
bo‘lgan matritsa n- tartibli kvadrat matritsa deb ataladi. 10-ta’rif. Berilgan A matritsaning satrlarini ustunlari, ustunlarini satrlari bilan almashtirishdan hosil bo‘lgan matritsa
matritsaga transponirlangan matritsa deyiladi va T A kabi belgilanadi, ya’ni 1,1 1,2
1, 2,1
2,2 2, ,1 ,2 , ... ... ...
... ...
... ...
n n m m m n a a a a a a A a a a bo‘lsa, 1,1 2,1
,1 1,2
2,2 ,2 1, 2, , ... ... ...
... ...
... ...
m m T n n m n a a a a a a A a a a . Endi matritsalar ustida amallarni aniqlaymiz. Matritsalarni qo‘shish amali bir hil tartibli matritsalar uchun aniqlanadi. 11-ta’rif. , , ( ) m n A B M
matritsalarning yig‘indisi deb, bu
matritsalarning mos satr va ustun elementlarini qo‘shish natijasida hosil bo‘lgan m n -tartibli matritsasiga aytiladi. Agar 1,1 1,2
1, 2,1
2,2 2, ,1 ,2 , ... ... ...
... ...
... ...
n n m m m n a a a a a a A a a a , 1,1 1,2
1, 2,1
2,2 2, ,1 ,2 , ... ... ...
... ...
... ...
n n m m m n b b b b b b B b b b
ko‘rinishda bo‘lsa, u holda 1,1
1,1 1,2
1,2 1, 1, 2,1 2,1
2,2 2,2
2, 2, ,1 ,1 ,2 ,2 , , ... ... . ... ... ...
... ...
n n n n m m m m m n m n a b a b a b a b a b a b A B a b a b a b
(8.3) 12-xossa. Ixtiyoriy , , , ( ) m n A B C M matritsalar uchun quyidagilar o‘rinli: a)
; A B B A
b)
( ) ( ). A B C A B C
Barcha elementlari nollardan iborat bo‘lgan matritsa neytral (nol) matritsa deyiladi. , ( ) m n A M matritsa uchun qarama-qarshi matritsa quyidagi matritsadan iborat: 1,1
1,2 1, 2,1 2,2 2, ,1 ,2 , ... ... . ... ... ...
... ...
n n m m m n a a a a a a A a a a
13-ta’rif. Ixtiyoriy , ( ) m n A M matritsani soniga ko‘paytmasi deb quyidagi matritsaga aytiladi: 1,1
1,2 1, 2,1 2,2 2, ,1 ,2 , ... ... . ... ... ...
... ...
n n m m m n a a a a a a A a a a
Endi matritsalarni ko’paytirish amalini kiritamiz. Ikkita matritsaning ko‘paytmasi faqat birinchi matritsaning ustunlari soni ikkinchi matritsaning satrlari soniga teng bo‘lgan holdagina aniqlanadi. 14-ta’rif. , ( ) m n A M va , ( )
n s B M matritsalarning ko‘paytmasi deb, shunday A B matritsaga aytiladiki, uning i satr va j ustunida turgan elementi A matritsaning i satridagi va B matritsaning j ustunidagi mos elementlari ko‘paytmalarining yig‘indisiga teng, ya’ni A B matritsaning elementlari 1 1
2 2 ...
, i j j in nj a b a b a b 1 , i m
1
s
(8.4)
yig‘indidan iborat. Berilgan ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, , ( )
m n A M va , ( )
n s B M
matritsalarni ko‘paytirish natijasida hosil bo‘lgan A B matritsa m s -tartibli matritsa bo‘ladi, ya’ni , ( ) m s A B M
. 15-xossa. Ixtiyoriy , A va
B matritsalar uchun quyidagilar o‘rinli: a)
; b) ( ) A A A
; c) ( ) ( ) A A
; d) 1 1
A A
; e)
( )
B A B ; f) ( ) ( ) ( ) A B A B A B
.
, ( )
m n A M , , ( )
n s B M va , ( )
s t C M matritsalar uchun ( ) ( )
A B C
munosabat o‘rinlidir.
2 3
7 A va 3 4 6 5 B matritsalar berilgan bo‘lsin. 2 3 3 6 2 4 3 5
24 23 , 5 3 7 6 5 4 7 5
27 15 A B
3 2 4 ( 5) 3 3 4 7
14 37 . 6 2 5 ( 5) 6 3 5 7 13 53
B A
Demak, matritsalarni ko‘paytirish amali kommutativ emas, ya’ni A B B A
. Endi
, , ( ) m n A B M , , ( )
k s C M matritsalar uchun kiritilgan qo‘shish va ko‘paytirish amallarini bog‘lovchi distributivlik shartini o‘rinli ekanligini ko‘rsatamiz. 17-xossa. ( ) A B C A C B C . 18-ta’rif. Bosh diagonali elementlari 1 ga teng bo‘lib, qolgan barcha elementlari 0 ga teng bo‘lgan n -tartibli kvadratik matritsa birlik matritsa deyiladi va birlik matritsa
kabi belgilanadi, ya’ni 1 0
0 0 1 ... 0 . ... ... ... ... 0 0 ... 1
Ma’lumki, ixtiyoriy ( )
n A M uchun A E E A A
munosabat o‘rinli. 19-ta’rif. Agar ( )
n A M matritsa uchun ( ) n B M
matritsa topilib, A B B A E
tenglik bajarilsa, B matritsa A matritsaning teskarisi deyiladi, A matritsa esa teskarilanuvchi matritsa deyiladi. Teskarilanuvchi
matritsaning teskarisi 1
kabi belgilanadi. Matritsaning teskarilanuvchanlik sharti va teskarisini topish usulini keyingi mavzularda keltiramiz. 8-misol. Inversiyalar sonini toping. 1) 2, 3, 5, 4, 1;
Yechish. 1) O’ngda 2, 3 va 4 dan kichik faqat 1 element bor va 5 dan kichik 4 va 1 ya’ni ikkita element bor. Jami 1+1+1+2=5. 2) 1 dan kichik 0 ta, 3 dan kichik 1 ta, 5 dan kichik 2 ta, …, 2n-1 dan kichik n ta va qolgan juft sonlar o’sish tartibida bo’lgani uchun ularda jami inversiyalar soni 0 ga teng. Jami 1 1 2 3
2 n n n
Inversiyalar sonini toping. 1. 8, 3, 4, 5, 7, 2, 1, 6; 2. 1, 4, 7, …, 3n-2, 2, 5, 8, … , 3n-1, 3, 6, 9, …, 3n; 3. 2, 5, 8, …, 3n-1, 1, 4, 7, …, 3n-2, 3, 6, 9, …, 3n; 4. 4n, 4n-4, …, 8, 4, 4n-1, 4n-5, ..., 7, 3, 4n-2, 4n-6, ..., 6, 2, 4n-3, 4n-7, ..., 5, 1. Download 0.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling