1. Bir hujayrali hayvonlarni tabiatdan yig’ish va laboratoriyada ko’paytirish usullari

Reja:
1. Bir hujayrali hayvonlarni tabiatdan yig’ish va laboratoriyada ko’paytirish usullari.
Umurtqasiz hayvonlarni ochish va o’rganish usullari.
2. Bir hujayrali hayvonlarning gavda shakllari va o’lchami. Tuzilish xususiyatlari.
Tarqalishi.
3. Bir hujayrali hayvonlarning oziqlanishi va uning asosiy usullari. Avtotrof,
geterotrof va miksotrof.
4. Bir hujayrali hayvonlarning ko’payishi va uning shakllari. Jinssiz va jinsiy
ko’payishi. Infuzoriyalarning kon’yugasiya usulida jinsiy ko’payishi.
5. Bir hujayrali hayvonlarning sista hosil qilishi va uning ahamiyati.
6. Sarkomastigaforalar tipining tavsifi va klassifikasiyasi
7. Sarkodalilar sinfi. Tavsifi va klassifikasiyasi. Kenja sinflar va turkumlar.
8. Sarkodalilarning amaliy ahamiyati.
Bir hujayrali hayvon deganda tanasi bir dona hujayradan iborat bo’lgan organizmlar
tushuniladi. Bu hayvon morfologik jihatdan ko’p hujayrali hayvonlarni tanasini tashkil
etuvchi hujayralarning bittasini tuzilishiga o’xshashdir, lekin fiziologik jihatdan esa u yaxlit
organizmdir. Agarda ko’p hujayrali organizmning hujayralari ma’lum to’qimalar tarkibiga
kirib, muayyan vazifani bajarishga ixtisoslashgan bo’lsa, bir hujayrali hayvon tanasini tashkil
etuvchi yagona hujayra esa shu hayvon uchun zarur bo’lgan barcha hayotiy jarayonlarni o’zi
bajarishga moslashgan.
Bir hujayrali hayvonlarni tabiatdan yig’ish va laboratoriyada ko’paytirish usullari
Bir hujayrali hayvonlarning anchagina turlari chuchuk suv havzalarida erkin hayot
kechiradi, lekin bu havzalarning hammasidan ham kerakli materialni olib bo’lmaydi. Erkin
yashovchi bir hujayralilarning ko’pgina keng tarqalgan turlarini (yalang’och va chig’anoqli
amyobalar, ayrim xivchinlilar va infuzoriyalarning har xil turlarini) oqmas suv havzalarida,
ayniqsa, kichik ko’llar, hovuzlar, yoki sekin oquvchi ariqlarda hamda ko’lmak va
sholipoyalarda topish mumkin. Ayniqsa, o’simlik chirindisiga boy bo’lgan ko’lmak yoki
hovuz suvlarida amyobalar, chig’anoqli amyobalar va infuzoriyalar ko’p bo’ladi. Suv
o’tlariga boy bo’lgan, yorug’lik tushib turuvchi va kislorodga nisbatan to’yingan hovuz
suvlarida evglenasimonlar va fitomonadalarni (gonium, evdorina, pandorina,volvokslar)
hamda oddiy amyobalarni ko’plab topish mumkin. Nisbatan yirikroq bo’lgan suv
havzalarining ma’lum bir qismiga ko’proq soya tushib turadigan joyida o’ziga xos
mikrofauna shakllanishi mumkin. Bunday joyning suvida va uning tubida chig’anoqli
amyobalardan arsella va difflyugiyalarni topish mumkin.
Bir hujayrali hayvonlarning chuchuk suvlarda yashovchi guruh turlarini laboratoriya
sharoitida ko’paytirish va ulardan amaliyot darslarida foydalanish uchun eng avvalo ushbu bir
hujayralilarni tabiatdan yig’ib kelish lozim. Buning uchun 3-4 ta baland silindr shaklidagi
shisha banka yoki murabbodan bo’shagan va tozalab yuvilgan oddiy shisha bankalar qopqog’i
bilan tayyorlanishi kerak. Bunday turdagi bankalardan faqat tabiiy suv havzasidan dastlabki
material olib kelish uchun foydalaniladi.
Oqmas tabiiy suv havzasiga borgach, undan qulayroq sayoz joyni tanlab, o’sha
joyning tubiga yaqin joydan yarim banka suv va unga suv tubidagi chiriyotgan barglar,
o’simlik qismlari hamda suv tubi loyqasi ham solinadi. Havzaning boshqa bir joyidan ham
yuqoridagi usulda ikkinchi bankaga suv olinib, ichiga havzada o’sadigan suv o’tlari ham
solinadi. Uchinchi bankaga suv havzasining sayoz joyidan suv va suv tubi loyqasi olinadi.
Uchala bankalarga ham namunalar olingandan so’ng, ularni yorug’likka (quyoshga) qaratib,
ko’zdan kechirish lozim. Bankalardagi suvda dafniya, siklop va suv hasharotlarining
lichinkalari bo’lsa, bunday namunalar to’kib tashlanadi, chunki bunday hayvonlarning asosiy
40
oziqasi bir hujayrali hayvonlar hisoblanadi. Shunga binoan suv havzasining boshqa, nisbatan
qulayroq joylaridan qayta yangi namunalar olinadi.
Bir hujayrali hayvonlarning namunalarini suvi yaqinda qurib qolgan havzalardan ham
olish mumkin. Buning uchun havzaning tubidan bir qism loy, chiriyotgan barglar va chirindi
olinib, bankaga solib, ustiga toza ariq yoki yomg’ir suvi quyiladi. Ushbu ishni qilishdan oldin
shu narsani e’tiborga olish lozimki, suvi qurib qolgan havzada bir hujayralilarning deyarli
barchasi sista holatiga o’tgan bo’ladi. Ushbu sistalar esa qulay sharoitga o’tkazilganda,
sistadan ajralib, faol hayotini yana davom ettirishi mumkin.
Tabiatdagi suv havzalaridan olib kelingan namunalar, laboratoriyada kichikroq shisha
idishlarga (kimyoviy stakanlarga) bo’linadi. Namunalar quyilgan har bir idishga yana suv tubi
loyqasi, chiriyotgan barg, chirindi va suv o’simliklari ham solinadi. Shundan keyin idishlarni
usti shisha plastinkasi bilan yopiladi va deraza oldiga yoki deraza oldiga qo’yilgan stol ustiga
joylashtiriladi. Namunalarga quyosh nuri tik tushmasligi lozim, aks holda idish ichidagi suv
haddan tashqari isib ketib, mikroorganizmlarni halok qilishi mumkin.
Bir hujayrali hayvonlarni aksariyati +80-+100 issiqda ham bemalol yashashi mumkin,
lekin ushbu haroratda ular ko’paymaydi. Ularning shiddat bilan ko’payishi optimal (+140-
+200 S) haroratda boradi.
Tabiatdan olib kelingan va labaratoriyada shisha stakanlarga bo’linib, deraza oldiga
qo’yilgan namunalarni 3-4 kun davomida qo’l lupalari yordamida ko’rib, bir hujayralilarning
borligiga ishonch hosil qilish lozim. Agarda idishdagi namunalarda bir hujayralilarning
dushmanlari (yirtqichlari) hisoblanmish siklop, dafniya yoki to’garak chuvalchanglardan
og’izaylang’ichli (kolovratka) ko’p bo’lsa, bunday namuna to’kib tashlanadi. Ayrim hollarda
tomizg’ich (pipetka) bilan namunadan 1-2 sm3 hajmda suv soat oynachasiga o’tkazilib,
binokulyar (MBS-1) mikroskopda ko’riladi. Agar namunada bir hujayrali hayvonlar kam yoki
juda siyrak bo’lsa, bunday namunali idishga 5-6 tomchi qaynatilmagan sut tomiziladi. Sutni
har hafta bir marta yoki oyiga 3-4 marta tomizish tavsiya etiladi. Sut o’rniga 2-3 g kraxmal
(kartoshka uni) sepilsa ham bo’ladi. Bundan tashqari sut yoki kraxmal o’rniga suli, guruch,
bug’doy yoki tariq qaynatmasi ishlatilsa ham yaxshi natija beradi. Qaynatmani tayyorlash
uchun yuqorida aytilgan donlarning birontasidan 50 g o’lchab olinib, bir litr suvda 15-30
minut qaynatiladi va sovutilib, shishaga solib, og’zi mahkamlanadi. Ushbu qaynatmadan har
15 kunda bir marta 5-10 sm3 hajmda idishdagi namunaga qo’shiladi.