1. Biznes jarayonlarini loyihalash fanining dolzarbligi, maqsadi va vazifalari

1.«Biznes jarayonlarini loyihalash fanining dolzarbligi, maqsadi va vazifalari

Ozbekistonda tadbirkorlikni qollab-quvvatlanishi-raqobatchilikni rivojlanishiga istemol bozorini tovarlar va xizmat ishlari bilan toldirishga yangi ish joylarini yaratish, katta miqdordagi mulk egalari va tadbirkorlarni shakllanishiga xrvmat qiluvchi Resiublikada otkazilayotgan iqtisodiy isloxatlarning eng muhim yonalishlaridan biridir. Tadbirkorlikni kollab quvvatlanishi nafaqat iqtisodiyotni muttasil rivojlanishi, hojalik aloqalarini tuzatish, raqobatni rivojlantirish va istemol bozorini toldirish bilan bogliq bolgan iqtisodiy maqsadlarni taminlashi zarur. Bulardan tashqari bunday davlat yordami iqtisodiy siyosiy vazifalarni xal etishi respublikaning barcha xududlarida siyosiy motadillikni mustaxkamlashi, tadbirkorlik faoliyatiga tegishli bolgan ijobiy ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishi, unga axolining aktiv qismini jalb etishi ishsizlikni, infnlyatsnya va boshqa negativ salbiy ijtimoiy holatlarni oldini olishi lozim.
Bulardan korinib turibdiki kichik biznes va tadbirkorlik fanini oqitilishi davr talabining taqozosi, bozor munosabatlariga otishning obektiv zaruriyatidan kelib chiqqan. SHu tufayli bu fanni oqish, organish yoshlarimizni, talabalarni va shunday faoliyat turi bilan shugulanuvchilarni bilimini oshiradi, toldiradi, ularnnng tadbirkorlik sohasidagi qobiliyati, tashabbusi va foydali xatti - harakatlarini oshiradi. Demak, fanning maqsadi - zamonaviy biznes yonalishlarini taxlil qilish. organish, uning rrtvojini taminlash yollarini korsatish va unga taahluqli bolgan nazariy bilimlar bilan, biznes sohasida qolga kiritilgan tajriba va yutuklar bilan tanishtirish, ularni organish hisoblanadi.
Biznes jarayonlarini loyihalash" fanining vazifasi - konkret firma va korxonalarni rivojlantirish darajasini organish, istiqbollarini korsatish, undagi xodisa va jarayonlarini taxlil qilish, ijobiy tajribalarini Uzbekiston Respublikasi sharoitida kollash imkoniyatlarini aniqlashdan iboratdir. Hodisa va jarayonlarni taxlil qilish rakobatchilik sharoitida amal qilayotgan xojaliklarning xatti-harakatlarini foydali bolish yollarini orgatishd dadbirkorlikning davlat tomonidan qollab-quvvatlanishini, lizing va lizing operatsiyalarini, biznesni rejalashtirish, kichik va xususiy korxonalarning iqtisodiy samaradorligi hamda bu soxadagi nazariy va amaliy bilimlar bilan talabalarni qurollantirishdan iboratdir.
"Biznes jarayonlarini loyihalash" fanining organish obekti bolib nodavlat mulk shakllariga asoslangan firma yoki korxonalar hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlar va resurslarni taksimlanishi, ulardan foydalanishni tashkil etish, va pirovarvd natijada istemol bozorini tovarlar bilan toldirib maksimal foydaga erishish yollarini topish hisoblanadi. Albatta foydaga erishish uchun birinchi galda kimga nima ishlab chiqarish zarurligi togrisida bir qarorga kelish zarur. Firmalarning faoliyat yuritish muhitini taxlili asosida osish imkoniyatlarini tanlash, rivojlanish strategiyasinn belgilash va uni rejalatirishni tashkil etish hamda boshqa strategik ahamiyatga molik bolgan savollar va muammolarga javob berish ham ushbu fanning obektlari jumlasiga kiradi.
Fanni organishda biznesning nazariy va amaliy tomonlarini boglab olib borish zarur. Biznes soxasidagi bilimlarni kengaytirish, takomillashtrgrish uchun AKSH, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi iqtisodiy rivojlangan davlatlarning mashxur firmalari faoliyatidan va toplagan tajribalaridan misollar keltirib organiladi.
Hozirgi vaqtda biznesni amalga oshirish bilan bogliq bolgan fanlar va soxalar tobor kengayib bormokda. Ular: «Bozor iqtisodiyoti asoslari», «Biznes asoslari», «Biznesni boshqarish», «Xalkaro biznes», «Biznes etikasi», «Mikroiqtisodiyot», «Makroiqtisodiyot», «Iqtisodiy nazariya», «Mikroiqtisodiy statistika», «Bank statistikasi», «Korxona iqtisodiyoti» «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» va boshqa fanlar. Bir-biriga tutash, boglik fanlar soxasidagi bilimlarni egallash, kichik biznes va tadbirkorlik fanini chuqur egallashga xizmat kiladi.
Tadbirkorlik goyasini tanlash va texnik-iqtisodiy jixatdan asoslash
2 javob: Biznes faoliyatining tashkiliy-huquqiy shakllarini
Tadbirkorlik bir qator turlar va shakllarda tashkil etiladi, rasmiylashtiriladi va amalga oshiriladi. Tadbirkorlik turlari va shakllarini aniq ifodalash va tavsiflash ularning har birining orni va roli, yuridik sohasi, yonalishi, turi, doirasi, chegaralarini aniqlash va belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadbirkorlik turlari va shakllari tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) ning turli tomonlarini aks ettiruvchi tushunchalar bolib, ular ozaro chambarchas bogliqdir. Tadbirkorlik turlari va shakllari, ularning ozaro bogliqligi mazmun va shakl kabi dialektik juftlik kategoriyalarining aniq bir korinishi hisoblanadi. Bunday juftlik holatida tadbirkorlik shakliga tadbirkorlik turi mazmun sifatida qarama-qarshi turadi. Mazmun obektning barcha elementlarining tarkibi, ularning aloqalari va munosabatlari, obektning xossalari, rivojlanish ichki ziddiyatlari va tendentsiyalari birligi, shakl esa mazmunning tashqi ifodalanishi, tipi va strukturasi, elementlarining nisbatan barqaror muayyanligi va ozaro tasiri deb tahriflanadi. Mazkur mazmun va shakl bir-birini taqozo etadi, birgalikda mavjud boladi va rivojlanadi. SHakl mazmunsiz bolmaganidek, mazmun ham oziga xos bir shaklda namoyon boladi. Dialektikaning ana shunday xulosalari asosida tadbirkorlik turlari va shakllarining mohiyatini ochishga yondashish maqsadga muvofiq.
Tadbirkorlik turi-bu oz elementlari, ularning aloqalari va munosabatlarini mujassamlashtirgan xossalari va xususiyatlari bilan ajralib turadigan tadbirkorlik yonalishidir.
Tadbirkorlik shakli -bu tadbirkorlikning (alohida turining) yaxlit tashqi ifodalanishi va strukturasi, elementlari, aloqalari va munosabatlarining barqaror muayyanligi va tipidir.
SHuni tahkidlash joizki, tadbirkorlik turlari va shakllarining ozaro chalkashtirib yuborish asosiy sabablaridan biri ikki bir-biriga yaqin tushunchalarning yaqqol ajratilmagani hisoblanadi. Bu tushunchalardan biri tadbirkorlikning oz turlari, ikkinchisi esa tadbirkorlik shakllarining turlaridir. Bunday anglashilmovchilikni bartaraf etishga tadbirkorlik shakllari ierarxiyasini aniqlash va tahlil qilish yordam beradi. Bu ierarxiya umumiylik, xususiylik, ayrimlik, alohidalik kabi tort darajadan iborat tizimdir. Unda tadbirkorlik shakllarining tahlili yuqori, umumiylik darajadan boshlanib, xususiylik va ayrimlik darajalari orqali quyi ayrimlik darajasiga qarab chuqurlashib boradi. Ozbekistonda tadbirkorlik yuridik maqomiga kora ikki turga bolinadi: yuridik shaxs maqomiga ega bolgan va yuridik shaxs maqomiga ega bolmagan tadbirkorlik. Respublikadagi qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda ham, tashkil etmagan holda ham amalga oshirish mumkin. Yuridik shaxs maqomiga ega bolgan tadbirkorlikni korxonalar, firmalar, tashkilotlar, muassasalar, fermer xojaliklari, agrofirmalar va boshqa korinishdagi subektlar tashkil etadilar va olib boradilar. Yuridik shaxs deganda egaligida, xojalik yuritishida yoki operativ boshqaru-vida mol-mulkka ega bolgan va oz majburiyatlari boyicha shu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balansga ega bolgan korxona, tashkilot, muassasalar hamda ularning mustaqil bolinmalari tushiniladi. Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi jismoniy shaxslar yakka tartibdagi tadbirkorlar hisob-lanadilar va davlat royxatidan otgandan song tadbirkor maqomini oladilar. Lekin shuni ham aytib otish lozimki, Ozbekiston qonunchiligiga muvofiq tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan faqat yuridik shaxsni tashkil etgan holda shugullanish mumkin va, demak, tadbirkorlik faoliyatining bunday turlari bilan yakka tartibda shugullanish taqiqlangan. Ular Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan belgilangan.
Tadbirkorlik subektlarining oz oldilariga qoygan umumiy maqsadiariga kora ham tadbirkorlikning ikki turi ajratiladi: tijorat va notijorat tadbirkorligi. Tijorat tadbirkorligining asosiy maqsadi foyda olish, daromad korish hisoblanadi. Bunday tadbirkorlik faoliyati nati-jasida olingan daromad (foyda) uning ishtirokchilari ortasida taqsimlanadi va oz xohishlariga kora ishlatiladi. Tadbirkorlik subektlarining asosiy qismi tijorat tadbirkorligi bilan shugullanadilar va ular tijoratchi tadbirkorlar hisoblanadilar, yuridik shaxslar esa tijorat tashkilotlari deb ataladi. Notijorat tadbirkorligining asosiy maqsadi foyda olish emas, balki notijorat tusiga ega bolgan vazifalarni amalga oshirish hisoblanadi. Bunday tadbirkorlik bilan shugullanadigan yuridik shaxslar notijorat tashkilotlari deb ataladi.
Ozbekiston mustaqillikka erishgandan song mulkchilikning butun dunyoda qabul qilingan shakllariga otishni moljallab, qonun hujjatla-rini ham shunga moslashtirib kelmoqda. SHunga muvofiq Ozbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida mulkchilikning ikki shakli ehtirof etilgan: xususiy mulk va ommaviy mulk. Xususiy mulk egalari xususiy mulkdorlar bolib, jismoniy shaxslar (fuqarolar) va yuridik shaxslar hisoblanadilar. Xususiy mulk shaxsiy ehtiyojni qondirishga moljallangan. U shaxsiy mulkdan farqli olaroq, yollanma mehnatni jalb qilib, tadbirkorlik bilan shugullanishda ham ishlatiladi. Xususiy mulk tufayli xususiy tadbirkorlikka yol ochiladi. Xususiy mulk - bu mulk egasi (mulkdor) oz mulkiga nisbatan oz huquqlarini xususiy tarzda, yani boshqalarning roziligi yoki ruxsatini sorab otirmay amalga oshiradigan mulkdir. Xususiy tadbirkorlik va jamoa tadbirkoriigining asosiy qismi ana shu mulkka asoslanadi.Ommaviy (davlat) mulkka asoslangan korxona unitar korxona hisoblanadi. Unitar korxona oziga biriktirib qoyilgan mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijorat korxonasidir. Tadbirkorlik subektlari faoliyat miqyosiga kora ham turlarga bolinadi: kichik, orta, yirik tadbirkorlik. Tadbirkorlikni bunday turlarga ajratishda asosiy mezon sifatida ishlovchilarning ortacha yillik soni olingan. Ana shu mezon boyicha respublikada korxonalar quyidagi turlarga bolinadi.
1. Mikrofirma - mulkchilik shaklidan qathiy nazar, ortacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bolgan mojaz korxonalar:ishlab chiqarish, sohasida - 20 kishigacha;savdo,xizmat korsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida -5 kishigacha. 2. Kichik korxona - mulkchilik shaklidan qathiyy nazar, ortacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bolgan korxonalar: sanoatda - 100 kishigacha qurilish, qishloq xojaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida - 50 kishigacha; savdo, xizmat korsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida -25 kishigacha.
3. Orta korxona - mulkchilik shaklidan qathiy nazar, ortacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bolgan korxonalar: sanoatda - 200 kishigacha; qurilish, qishloq xojaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida - 100 kishigacha; savdo, xizmat korsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida -50 kishigacha.
4. Yirik korxona - mulkchilik shaklidan qathiy nazar, ortacha yillik ishlovchilari soni orta korxonalar uchun belgilangan miqdordan ortiq bolgan korxonalar.
3 javob :Tadbirkorlik bilan shugullanmoqchi bolgan kishi qandaydir goyani oylab, uni amalga oshirish yollarini izlaydi. Demak, har qanday tadbirkorlik faoliyati goyadan boshlanadi. Goyaning mohiyatiga kelganda u bilim shakllaridan biri hisoblanadi. Lekin goya bilimning shunday shakliki, unda bilimning ikki darajasi ozaro bogliq holda mujassamlagandir. Ulardan birinchisi bolajak biror hodisa, voqea, obektning tasavvur qilinadigan tasviri, timsoli bolsa, ikkinchisi uni royobga chiqarish rejasi hisoblanadi. Goyada nazariy bilim oz rivojining yuqori choqqisiga yetib, ozini ozi inkor qilish va moddiy narsa korinishida gavdalanish bosagasida turadi. Boshqacha aytganda, goya sof bilimning tugashi va amaliy hodisa, voqea, jarayonning boshlanii hisoblanadi. Goyada obektivlik subektning maqsadi, intilishi, ichki ehtiyojiga, yani ideal moljaliga aylanadi. Goya ideal moljal (oliy maqsad) sifatida quyidagilarni oz ichiga oladi:
muayyan bilim yutuqlarining mujassamlagan ifodasi; ularni moddiylashtirish yoIlari, vositalari, usullari togrisidagi bilim; unda mujassamlangan bilimlarni royobga chiqariga intilish; mazkur bilimlarni royobga chiqarish rejasi. Goyaning umumiy mohiyatidan kelib chiqqan holda tadbirkorlik goyasini korib chiqamiz. Tadbirkorlik goyasi - bu tadbirkor tomonidan tashkil etilishi va amalga oshirilishi ehtimol qilingan ish, faoliyat togrisidagi umumiy tasavvurdir. Tasavvur esa kishining qandaydir tadbirkorlik faoliyati togrisida bilgan, eshitgan, korgan va uning xotirasida qolgan belgilari boyicha qayta tiklanadigan umumiy tasviri (sxemasi)dir. Goyalar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga katta tasir korsatadi. Ammo bunday tasir oz-ozidan emas, balki odamlar faoliyati orqali amalga oshadi. Goyani amalga oshiri uchun uni tasavvurdan (umumiy sxemadan) aniq tushunchalarga, ularni esa real amaliyotga aylantirish kerak boladi. SHu boisdan goya aniq shakllantirilib, puxta ishlab chiqilishi zarur. Bunday jarayon natijasida goyaning amaliy yonalishlari shakllantiriladi. Goyaning amaliy yonalishi - bu tadbirkorlik goyasining ishlab chiqilgan va tadbirkor uchun muhim tuunchalar (tadbirkorning maqsadi va imkoniyatlari hamda bozor talablariga mosligi, foydaliligi, istiqbolligi, raqobatbardoshligi va hokazolar)da ifodalangan variantidir. Oz ishini togri tashkil qilish tadbirkorlikning asosiy omillaridan hisoblanadi. SHuning uchun ham tadbirkor bu fenomenni barpo kiluvchi barcha qismlarni har tomonlama etiborga olishi kerak. Tadbirkor faoliyatining bu jihatlarini organishda uning faoliyati ketma-ketligini kuzatish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda tadbirkorning asosiy harakatlari ketma-ketligi quyidagicha bolishi mumkin:
birinchidan, biznes goyasini ishlab chiqish;
ikkinchidan, ishbilarmonlik muhitini chuqur organib chiqish;
uchinchidan, tadbirkorning iqtisodiy manfaati bilan biznes goyasi-ning ozaro togri kelishi, tadbirkorlik goyasi bilan tadbir-korlik muhitining ozaro muvofiqligi; tortinchidan, goyani amalga oshirish uchun kerakli bolgan kapital hajmini belgilab olish;

• 
  beshinchidan, biznes goyani amalga oshirish uchun kerak bolgan korxona yoki tashkilotni tarkib toptirish.
  

Har bir tadbirkorlik faoliyatining asosini malum bir goya tashkil qiladi. Bu goyalar oddiyligi bilan ajralib turadi: kimdir tovarni yangicha jildlash goyasini beradi, bozorda mavjud bolgan tovarga yangiliklar kiritadi va shu asosida unga bolgan talab darajasini oshirishga harakat qiladi va hokazo.
Ishbilarmonlik goyasi kopincha oz professional faoliyatida mustaqillikka erishish va qoshimcha fonda olish ishtiyoqida bolgan kishilarda paydo boladi. Buning uchun kishi iqtisodiy jarayonlarni har tomonlama tahlil qilib, undagi mavjud bolgan yetish-movchiliklarni aniqlab, unga oz faoliyatini yonaltirishi lozim. Agar tadbirkorda oz biznesini tashkil qilish yuzasidan biron bir goyamavjud bolsa, u holda u ishbilarmonlik muhitini oz goyasi va iqtisodiy manfaati bilan mutanosiblik darajasini tahlil qilishi kerak.Tadbirkorlik muhiti va goyasini har tomonlama tahlil qilish shu goyaniamalga oshirish uchun kerak bolgan kapital miqdorini belgilab olishga yordam beradi. Bunda tadbirkor bankdaan yoki biznes-fonddan kredit olishi uchun biznes-reja yoki texnik-iqtisodiy asosni (TIA) ishlab chiqishiga togri keladi.Biznes-rejada tadbirkor ishbilarmonlik goyasiga tayangan holda tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun kerak bolgan shart-sharoit-larni amalga oshirishning barcha harajatlari qancha qiymatni tashkil etishini aks ettiradi. Ushbu holda gap kerak bolgan birlamchi kapital hajmini belgilash, tadbirkorlik goyasini amalga oshirish uchun jalb qilinishi lozim bolgan moliyaviy resurslarni aniqlash haqida ketmoqda.Tadbirkorlik goyasini malum bir muhitda amalga oshirish mumkinligi aniqlanib, ishni tashkil etish boyicha kerak bolgan moliyaviy mablaglarni olish manbai tanlangandan keyin tadbirkor oz faoliyatini uch yonalishga qaratmogi lozim.
Birinchi yonalish ishlab chiqarish jarayonlari va tadbirkorlik tarkiblarini boshqarish. Tadbirkorlik faoliyatining ushbu yonalishi menejment tamoyillarining turi sifatida mustaqil rivojlanadi. Tadbirkor menejmentning asosiy tamoyillarini yaxshi ozlashtirgan bolishi va zamonaviy menejer bolmogi lozim.Ishlab chiqarishni boshqarish hech qachon tadbirkorning boshqa yonalishlaridan ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas: u ishlab chiqarishni faqat istemolchilar uchun tashkil qiladi. SHuning uchun ham tadbirkor faoliyatining ikkinchi yonalishi bozorni har tomonlama organishdir. Bozorda bolayotgan jarayonlarni tahlil qilmasdan turib tadbirkorlik faoliyatini samarali olib borish mumkin emas.
SHeriklar bilan boladigan aloqalarni yaxshi yolga qoyish tad-birkorlik faoliyatining uchinchi yonalishidir. Bunda tadbirkor-likni yanada rivojlantirish yolida sheriklik munosabatlarini yangi bosqichga kotarish va eski munosabatlardan voz kechish maqsadga muvofiqdir.
4 javob: Erkin bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyati biznes rejaga asoslanadi.
Biznes reja korxona faoliyatining texnik iqtisodiy asoslash, rejani tuzish jarayoni, uni tuzishgacha olib boriladigan tahlil, shaxsiy biznesni aniq faoliyatda tasavvur etish imkoniyatini beradi.Biznes reja yangi faoliyat turlarini ozlashtirish,biznesni yangi shakllarini yaratish hamda korxonani qisqa muddatlarda rivojlantirish rejasi hisoblanadi.Iqtisod fanlari doktori professor V. Gruzinov esa Biznes reja yangi korxonani shakllantirishga yoki birorbir yangi tijorat faoliyatini amalga oshirishga yonaltiriladigan harakatlarni asoslashga qaratilgan xujjatdir degan edi. Biznes rejani tayyorlash natijasida Ishni nimadan boshlash kerak?;Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim?;Birinchi foyda yoki daromad qachon olinadi?;Investorlar bilan qachon hisobkitob qilinadi?;Yuzaga kelishi mumkin bolgan xavfxatarni qanday kamaytirish mumkin?;Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan foydalanish mumkin? kabi savollarga javob olinadi.Biznes reja quyidagi maqsadlar uchun tuziladi:Korxonaning faoliyat darajasini aniqlash uchun.Tadbirkorlik faoliyatining xavfxatarlarini kamaytirish uchun.
Biznes faoliyatini kelgusida rivojlantirish yonalishlarini miqdor va sifat korsatkichlari tizimi korinishida aniqlashtirish uchun.Investor etibori va qiziqishini jalb qilish uchun.
Jalb qilinadigan moliyaviy mablaglarning istiqbolligini aniqlash uchun.Korsatkichlarni rejalashtirish boyicha tajribaga ega bolish uchun.Biznes reja quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1. Biznesni yuritish konsesiyasini ishlab chiqish.2. Korxona faoliyatining amaldagi natijalarini baholash.3. Korxona strategiyasini amalga oshirish quroli.4. Pul mablaglarini jalb qilish zarurligini asoslab berish. Biznes rejaga qoyiladigan talablar. Maqsad va missiya.Biznes reja quyidagi talablarga javob bergan taqdirda samarali hisoblanadi:Biznes rejadagi har bir korsatkich, element, bosqich qatiy ravishda asoslanishi shart.Vazifalarning aniq va oz vaqtida bajarilishi.Reja korsatkichlarini bajarilishini doimiy hisobga olish.Ichki va tashqi muhitdagi ozgarishlarni ijobiy qabul qilishFantexnika taraqqiyoti va xojalik yuritishning ilor tajribalariga tayanish.
2. Biznes rejani ishlab chiqish bosqichlari.Biznes rejani ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat:Birinchi bosqich biznes rejani tayyorlash uchun zaruriy axborot manbalarini aniqlash. Bunday manbalarga biznes rejalashtirishga oid darslik va oquv qollanmalar, xukumat materiallari, tarmoq nashrlari, auditorlik firmalari,biznes reja tuzish boyicha kurslar va h.k.Ikkinchi bosqich biznes reja maqsadini aniqlash. Maqsadlar biznes reja hal etish lozim bolgan muammolardan kelib chiqadi. Komaniyaning ichki va tashqi maqsadlari ozaro boglangan. Masalan, tashqi maqsadlar yani investorlarni jalb etish maqsadiga, tijorat banklariga nafaqat kreditor sifatida balki tadbirkorlik loyihasining toliq ishtirokchisi bolish taklif etilganda tezrok va toliqroq erishish mumkin.Ushbu holat loyihaga qoshimcha etiborni yuzaga keltiradi. Tadqiqotlarning korsatishicha tijorat banklari biznes rejalar uchun kredit ajratishdan kora, ularni biznes rejani amalga oshirishda bevosita ishtirok etishi (hamkor aksionerlik(hissadorlik) kapitalida umumiy ishtirok etish, foydani taqsimlash) bilan uygunlashtirishdan manfaatdordir. Agar biznes rejada yuqoridagi holatlar qayd etilsa moliyaviy resurslarni olish osonlashadi.Uchinchi bosqich biznes rejaning kimga yonaltirilganligini aniq belgilash. Ushbu harakat orqali biznes rejaning mazmunini belgilash mumkin boladi. Masalan, aksiya chiqarish va sotish hisobiga moliyalashtirishga yonaltirilgan firma dividendlar miqdori, ularni tolash tartibi borasida malumot berishi lozim;Tortinchi bosqich tuzilayotgan hujjatning umumiy tuzilmasini belgilash;Beshinchi bosqich biznes rejaning har bir bolimini tayyorlash uchun axborot yigish. Ushbu bosqichda zaruriy va yetarli bilim va tajribaga ega bolgan insonlar, xususan, komaniya xodimlari, tashqi konsultantlar, moliyachilar, buxgalterlar, marketologlar, iqtisodchilar yordamiga murojaat etish lozim.Axborot yigishni boshlashdan oldin biznes reja bolimlari boyicha savolnoma tuzish maqsadga muvofik boladi.Oltinchi bosqich biznes rejani yozish (tayyorlash). Bunda eng asosiy qoida shundaki, tadbirkor biznes rejani mustaqil yozishi zarur. Tashqi maslahatchilar ishtiroki bundan avvalgi bosqichda toxtatiladi. Yakuniy bosqichda ular tadbirkorga faqat komakchi sifatida ishtirok etadi.Ettinchi bosqichda tadbirkor biznes rejani manfaatdor shaxslarga tanishish uchun berishi mumkin. Biznes rejaning mazmuni va hajmi turli omillarga boglik boladi:korxona olchamlariga (kichik biznes uchun 1020 bet; yirik korxonalar uchun 4050 bet);tarkibiy qismlarning toliqlik darajasiga kora (yiriklashtirilgan yoki detallashtirilgan);vazifasiga kora (ichki foydalanish uchun, investorlar uchun, bank kreditlarini olish uchun);rejalashtirish davriga kora (1 yillik, bir necha yilga moljallangan);tuzuvchilarning malakasi va texnik iqtisodiy asoslashni tayyorlash borasidagi amaliy tajribasiga.Rejani tuzish jarayoni va firma faoliyatini har tomonlama tahlil etish rahbarlarga oz korxonasini chetdan kuzatishga majbur qiladi, oxshash korxonalar bilan solishtirish esa kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, yuzaga kelishi mumkin bolgan texnik va moliyaviy muammolarni oldindan kora olish imkonini beradi. Agar firma bankrotlik yoqasida turgan bolsa, biznes reja shubhasiz tijorat oeratsiyalaridan voz kechish, tolov qobiliyati va rentabellik darajasini oshirish usullarini topishga yordam beradi.Kopchilik kredit beruvchilar va investorlar sifatli rejani kormasdan turib biznesga mablag sarflamaydilar.Investorlar tadbirkorlikning quyidagi xususiyatlariga diqqatlarini qaratadilar: ishchan obro, qarz tolash uchun pul oqimi, kafolatni qoshimcha taminlash, shaxsiy kapitalning 50 % dan kam bolmagan salmoi.Kop korxonalar biznes rejani bir yilga tuzadilar. Biznes rejaning maqsadi va funksiyalarining turlicha ekanligi uni qatiy tartibda tuzish lozimligini talab etadi. Axborotlar toliq, aniq, ishchan bolishi lozim. Ayniqsa grammatik va orfografik xatolarni qilmaslikka harakat qilish lozim 6-javobiMarketing - bu bozorning ma'lum bir qismida tovarlar yoki xizmatlarni jalb qilish, ushbu mahsulotning iste'molchilari bilan qanday jalb qilish va muloqot qilish, shartlarni aniqlaydigan tovarlar, o'z brendini yaratish va aloqa qilish. Iste'molchilarning ma'lum bir toifasi taklif qilingan mahsulotga ega bo'ladilar.Marketing rejasi juda muhim bo'limdir. Uni yozish uchun loyihani yaratuvchi jamoa marketing tadqiqotlarini o'tkazishi kerak, uning natijalari ushbu paragrafda taqdim etilishi kerak. Tadqiqotni boshlashdan oldin uning maqsadlarini aniqlash kerak.Ko’p hollrada marketing quyidagi maqsadal uchun amalga oшiriladi:Potentsial mijozlar ehtiyojlari va mumkin bo'lgan talabni, xizmatlar narxini va iste'molchining to'lov qobiliyatini hisobga olgan holda tahlil qilish. Tashkilot yoki korxona faoliyat yuritadigan bozorni tahlil qilish, loyihani ilgari surish uchun zarur shart-sharoitlar. Olingan ma'lumotlardan samarali ishlab chiqarish yoki tashkiliy dasturni yaratish uchun foydalanish.Ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki korsatilayotgan xizmatlarga talabning oshishiga yoki aksincha, kamayishiga olib kelishi mumkin bolgan xatar va ijobiy holatlarni tahlil qilish.Mahsulot yoki xizmatlarning sifat darajasini aniqlash, ularni real raqobat sharoitida baholash, ish faoliyatini yaxshilash yollarini izlash;Aniq marketing tizimlaridan foydalanish usullari va talabni oshirish usullari: narx siyosati va mahsulot yoki xizmatni ilgari surish strategiyasini aniqlash; Bir butun sifatida marketing strategiyasining samaradorligini aniqlash va yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish imkoniyatlarini baholash.Har qanday marketing tadqiqotining asosiy vazifasi mahsulot yoki xizmatlarga bo'lgan mavjud talabni aniqlash, ishlab chiqarish va marketing rejalarini shakllantirish uchun zarur.ma'lumotlarni olishdir. Shunday qilib, amalga oshirilgan ish jarayonida sizning xizmatingiz yoki mahsulotingizga bo'lgan ehtiyoj qondirilmaydigan maqsadli guruh yoki guruhlar aniqlanishi kerak, bu sizning loyihangizga bo'lgan talabni va shuning uchun moliyaviy barqarorlikni ta'minlaydi.Odatda, marketing rejasi bir necha umumiy bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Bozor tadqiqoti
2. Strategiyaning ta'rifi
3. Raqobat tahlili
4. Narx siyosati
5. Narxlar strategiyasiga ta'sir etuvchi omillar
6. Marketing strategiyasi
2.Marketing rejasi tarkibi.
Marketing rejasi biznes rejaning asosiy bolimlaridan biri bolib, uning asosiy maqsadini korxona imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirish tashkil qiladi. Ishlab chiqarilgan tovarni tarqatishning sxemasi, narxlarni belgilash usullari kiritilgan kapitalga mukofot darajasi kabi marketing siyosatining masalalari xaqida tushuncha va tasavvurga ega bolish lozim.Turli marketing vositalaridan samarali foydalanish va ularni uyunlashtirish tovarning hayot siklini belgilaydi. Tovarning hayot sikli quyidagi bosqichlardan iborat: Bozorga kirish;Osish;Yetuklik;Toyinish;Pasayish.Har bir bosqichda marketing vositalaridan orinli foydalanish tovarning hayot sikli davomiyligini belgilaydi.Marketing tadqiqotlari bozorni baholashdan boshlanadi Sotuv hajmini muntazam ravishda oshirishni taminlashga erishish uchun bozorni, yani mahsulotni sotib oladigan insonlarni chuqur organish kerak buning uchun esa istemolchilarni kuzatish, nazorat qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu holatda ehtiyot bolib harakat qilish lozim hisoblanadi. Chunki bozorda paydo bolish va chiqish muhim strategik qaror bolib u chuqur mulohazani talab qiladi. Kompaniyaning strategiyasini aniqlashda, uchta asosiy vektor ajratilgan: 1.Korxonaning umumiy (yoki korporativ) strategiyasi loyihaning biznes maqsadlari, uning vazifasi va korxona tomonidan yo'naltirilgan qadriyatlar bilan belgilanadi. 2.Korxonaning biznes strategiyasi - bozorga ushbu bozor segmentida kompaniyaning bozorga, "taqdimoti" ning yo'llari ishlab chiqarish yo'llarini ko'rsatadi; U korxonaning mavjud resurslarining malakali taqsimotini (moliya, kadrlar, sarf materiallari va boshqalar) o'rganadi. 3.Funktsional strategiya - Korxonaning har bir kafedralarining ishini batafsil ishlab chiqish. Shu nuqtada biz ko'proq e'tibor beramiz.Funktsional marketing strategiyasi/. Assortiment strategiyasi Ularning har birining mahsulot toifalarini, qiymatini va rivojlanishini tahlil qiladi. Tovarlar va ular orasida farqlanishini aniqlaydi. Tovarlarning yangi turlarini rivojlantirish bilan shug'ullanadi. Mahsulotni reklama strategiyasi Maqsadli bozor va iste'molchilar toifasini aniqlash, reklama rejasi va undan byudjet. Tarqatish strategiyasi (savdo) To'g'ridan-to'g'ri savdo kanallarini o'rnatadi, vositachilar bilan ishlash printsiplarini belgilaydi Narx Dam olish, ulgurji savdo va chakana narxlarni belgilaydi, narx raqobat siyosati, marketing texnikasidan foydalanish imkoniyatini o'rganadi Bozorni tanlash Tanlangan bozor segmentini, yangi mahsulotni joriy etish shartlari o'rganadi. 10 javobIshlab chiqarish tadbirkorligi Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Har bir biznes maxsulot ishlab chiqarish, xizmat korsatish, tovarlarni almashtirish va tarqatish, ularni istemol qilish kabi ishlab chiqarish tsiklining asosiy fazalari bilan boьlanganligi tufayli tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish tadbirkorligi, tijorat tadbirkorligi va moliyaviy tadbirkorlik turlarini ajratish mumkin.Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga bolinadi. Mavjud tadbirkorlik faoliyatining turi va kichik turlarini chizma shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin.Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy turi desak xato bolmaydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli maxsulot, tovarlar ishlab chiqariladi, xizmat korsatiladi, malum maonaviy qadriyatlar yuzaga keladi.Ozbekistonda bozor iqtisodiyotiga otishning dastlabki yillarida tijorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Tadbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizmatlarni sotib olish va sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan taoiflanadi, chunki bu sohada qisqa vaqt orasida daromad olish mumkin. Ilgari taqiqlangan ushbu soha harakatchan va tashabbuskor kishilar tufayli xususiy tadbirkorlik sifatida tez rivojlanib ketdi. Agar ishlab chiqarish korxona samaradorligining 10-12% ini tashkil qilsa, tijorat faoliyati esa bu korsatkichni yana 20-30%ga oshiradi.Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarni almashinishi va almashtirilishidan iborat. Moliyaviy faoliyat ishlab chiqarish, tijorat sohasini ham qamrab olishi mumkin. SHu bilan birga moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sugurta muassasalari shaklida ham faoliyat korsatadi. Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining ilgarigi turlariga qaraganda kamroq samara beradi. Buning korsatkichi 5-10% ni tashkil etadi.Keyingi vaqtda Ozbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting (maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbirkorlik turi kop yonalishlardan iborat bolib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jaon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi.Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati. Tadbirkorlik faoliyatining turlari nisbatan mustaqil bolib, bir-birini toldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligining ustuuvorligini tan olish kerak.Tijorat tadbirkorligi.Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan bogliq.Tovar birjasi - tovar namunalari haridor tomonidan oldindan kozdan kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozorining turi. Tovar birjasida ozaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vositalari va ularning xizmatchilari oz xoishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil qilish va shu orqali talab va taklifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar boyicha sotiladigan tovarlar (don, komir, metall, nefto, yogoch)ning doimo faoliyat korsatuvchi ulgurji savdo bozoridir. SHunga oxshash birjalar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat korsatib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpulp (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birjalarini korsatish mumkin.Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari fyucher bitimlari ham tuziladi. Bu bitim boyicha kontraktda korsatilgan tovar uchun tolovni malum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin.Tovar birjalari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:-savdo bitimlarni tuzishga vositachilik xizmati korsatadi;-tovar savdosini tartiblashtiradi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo mojarolarini hal qiladi;-narxlar togrisida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga tasir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yigadi va elon qiladi.Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor tovarlar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdagi tovar yoki tovar yetkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amalga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq shaklda bolada. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar sotuvchi va haridor ortasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birjalarda esa xolagan kishi ishtirok etishi mumkin.Moliyaviy tadbirkorlikTijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbirkorlik uchun faoliyat korsatuvchi makon bolib xizlyt qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada?Tijorat bankiaktsiyador turdagi moliyaviy-kredit muassasasi bolib, asosan pul omonatlarini (depozitivlarni) qabul qiluvchi va mijoz korsatmasi bilan boshqa hisob-kitob operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli xizmat korsatadi. Tijorat banklarining daromad manbai depozit (jalb etilgan) va ssuda mablaglari ortasidagi farqlardan shakllanadi.Tijorat banklari operatsiyalari passiv (mablaglarni jalb etish), aktiv (mablaglarni joylashtirishkomission vositasi (komission tolovlari bolgan mijozlarning topshiriqlarini bajarish) kabi uch guruhga bolinadi.Tijorat banklari mablaglarni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni tolash bilan bogliq tijorat tavakkaliga mubtalo boladi. SHu sababli bank berilgan qarzlari turli sabablarga kora oz vaqtida qaytmasligini hisobga olib, malum pul zaxirasiga ega bolishi kerak.1996 yil 25 aprelda qabul qilingan Ozbekiston Respublikasining Banklar va bank faoliyati togrisida»gi qonunida tijorat banklari faoliyatining barcha xuquqiy asoslari aniq belgilab berilgan. 1996 yilning birinchi choragida tijorat banklari vakillik hisob raqamlari Markaziy bank hisob-kitoblar markaziga o‘tkazish to‘liq tugallandi va qliring markazlari tugatildi. Bu hudud ichidagi banklar o‘rtasida operatsiyalarning sanoqli soatlarda o‘tkazilishiga imkon beradi. Bu banklar tщla mustaqildir. Maslahat tadbirkorligi.Maslahat xizmatlarining mohiyati va bosqichlari. Malum bir sohada oz mutaxassisligi boyicha yol-yoriq korsatuvchi kishiga maslahatchi deyiladi. CHet ellarda boshqaruv boyicha pulli maslahat konsalting deb yuritiladi. Iqtisodiyot va boshqaruv boyicha Yevropa Federatsiyasi Maslahatchilar Assotsiatsiyasining tarificha menejment-konsalting boshqaruv boyicha muammo va imkoniyatlarni aniqlash, ularga baho berish, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda xolisona maslahat berish hamda yordam korsatishdir.Sanoati rivojlangan mamlakatlarda mablaglarni maslahatli xizmat shaklida intellektual kapitalga kiritish yangi uskuna yoki ilgor texnologiyalarni sotib olishga ketgan mablaglar bilan tengdir. Mablaglar ishlatishning ushbu korinishi bizning mamlakatimizda endi amalga oshirilmoqda. Bu yonalishda intellektual imkoniyatlardan iqtisodiyot va boshqaruv sohalarida tolaligicha foydalanish yaxshi samara beradi. Kop korxonalar ozlarining intellektual imkoniyatlari-dan tola va samarali foydalanmaganligidan bozor iqtisodiyoti sharoitida qiyin axvolga tushib qolganlar. Oz vaqtida maslahatchilar yordamidan foydalangan rabarlar moliyaviy-xojalik faoliyatida iqtisodiy samaraga erishganlar.Konsalting xizmatlari bir martali maslahat ham bolishi mumkin. Lekin ular konsalting loyia shaklida bolib quyidagi asosiy bosqichlarni qamrab oladi:muammolarni aniqlash (diagnostika);loyihani ishlab chiqish;loyihani amalga oshirish.Loyihaning hajmiga qarab yakuniy bosqich bir necha kundan bir necha oygacha chozilishi mumkin. Baozida mijozlar bilan ish olib borish kop yillar davom etadi.Maslahat uslublari. Maslahat uslublari turli xil bolishi mumkin. Maslahatning uch turi - ekspertli, jarayon va orgatuvchi maslahatlar keng qollaniladi.Ekspertli maslahat konsaltingning eng passiv shaklidir. Maslahatning bu turida maslahatchi diagnostika, qaror qabul qilish va ularni joriy etishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Mijoz esa bunday hollarda maslahatchiga ke-rakli axborot yetkazib berishi zarur boladi.Jarayon maslahatida loyiani ishlab chiqish bosqichlarida konsalting firma maslahatchilari mijoz bilan faol ish olib borib, yuzaga kelgan muammolarni hamkorlikda ta’lil qiladi va kerakli takliflar beradi.O‘rgatuvchi maslahatida — mutaxassislarning asosiy maqsadi ьoyalarning yuzaga kelishi, yechimlar qabul qilish uchun asos tayyorlashdir. SHu maqsadda mijozlar uchun maoruzalar oqiladi, seminarlar otkaziladi, oquv qollanmalari ishlab chiqiladi. Umuman olganda mijozlar kerakli nazariy va amaliy axborotlar bilan taminlanadi. Amalda esa yuqoridagi har bir maslahat turlari sof holda qollanilmaydi, ular kombinatsiyalashgan shaklda uchraydi.18 javob :Moliyaviy rejalashtirishning maqsadi va vazifasi.Moliyaviy reja - bu korxonaning qiymat (pul) ko'rinishida ishlashi va rivojlanishining kompleks rejasi. Moliyaviy rejada korxonaning ishlab chiqarish, investitsiya va moliyaviy faoliyatining samaradorligi va moliyaviy natijalari bashorat qilinadi.Moliyaviy reja ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining yakuniy natijalarini aks ettiradi. U inventar ob'ektlari, barcha tarkibiy bo'linmalarning moliyaviy oqimlari, ularning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligini qamrab oladi.
Moliyaviy reja kompaniya faoliyati natijalarini yakuniy sintez qilish va qiymat jihatidan aks ettirish. Moliyaviy rejani tuzish uchun axborot bazasi asosan buxgalteriya hujjatlari hisoblanadi. Avvalo, bu balans va balansga qo'shimchalar.Moliyaviy rejaning maqsadi dastlabki bir va keyingi yil uchun sotish natijasida olinadigan daromad va foyda miqdorini aniqlashdan iborat bolib, ularning kattaligi tanlangan moliyaviy strategiyaga bogliqdir. Bundan tashqari korilayotgan davrda biznesni qollab quvvatlash va investitsiya uchun talab etiladigan mablag miqdori ham shu rejada aks ettiriladi, yangi ish (faoliyat) uchun moliyaviy rejaning barcha korsatkichlari prognoz xarakterida boladi. Yangi ish kuchi uchun pul mablaglari tushumini oldindan kora olish foyda miqdorini belgilashdan ham muhimroq bolib, bunga sabab, ular pul kirimi va summasini detallashtiradi. Boshlangich davrda foyda miqdori darajasi operatsiyalar boyicha ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun yetarli bolmaydi, shu sababli sotuv va sarflar darajasini prognozlashtirish, pul kirimini aniqlab, ishchi kapitalga bolgan talabning yuqori chegarasini korsatadi, bazi bir kritik sharoitlarda yuz berishi mumkin bolgan ozgarishlar zaruriyati aniqlanadi, qoshimcha moliyalashtirishga bolgan zaruriyat belgilanadi. Moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifasi kompaniyaning moliyaviy rejasi (byudjeti) uchun eng foydali va moliyaviy barqaror variantni topish va tanlashdir.Biznes-rejaning moliyaviy bo'limi oxirgi o'rinda turadi, chunki bu bo'limda biz oldingi bo'limlarda rejalashtirgan va tahlil qilgan deyarli hamma narsadan foydalanamiz. Biznes-rejaning moliyaviy qismi bizning biznes g'oyamiz moliyaviy jihatdan foydali yoki yo'qligini va bu biznesni boshlashga arziydimi yoki yo'qligini ko'rsatishi kerak. Biz ko'p narsalarni rejalashtirdik va ko'rib chiqdik, jumladan, qanday ishlab chiqarish, qanday sotish, maosh uchun qancha pul ajratish va hokazo. Lekin hozir bu rejalar barqarormi yoki yo'qligini tekshirishimiz kerak.Biznes-rejaning moliyaviy qismiga nimalar kiritilishi kerak?
Moliyaviy rejaning qisqacha tavsifi.
Dastlabki moliyalashtirish manbalarining tavsifi.
Asosiy moliyaviy prognozlar.
Asosiy moliyaviy ko'rsatkichlar.
Rentabellik diagrammasi.
Foyda (zarar) prognozini ko'rsatish.
1. Moliyaviy rejaning qisqacha mazmuni
Har doimgidek, xulosa oxirida (moliyaviy rejaning boshqa qismlaridan keyin) yoziladi va moliyaviy rejaning eng muhim xususiyatlarini qamrab oladi. Shuni yodda tutingki, agar siz investordan mablag' jalb qilish uchun biznes-rejadan foydalanishni rejalashtirmoqchi bo'lsangiz, unda ushbu bo'lim biznes-rejaning eng o'qilishi mumkin bo'lgan qismi bo'lishi mumkin, chunki u asosiy moliyaviy ko'rsatkichlarni qisqacha tavsiflaydi. Va bu har qanday investorni qiziqtiradigan asosiy narsa.2. Moliyalashtirish manbalari.Bu erda biz biznesning boshida barcha moliyalashtirish manbalarini tavsiflaymiz. Jadvalning ushbu qismida siz faqat qanday mablag'larni investitsiya qilishingiz, qaysi birini qarindoshlaringiz va do'stlaringizdan qarz olishingiz, banklardan qancha kredit olishingiz kerakligini va hokazolarni ko'rsatishingiz kerak. Qisqacha tushuntirish bering.3. Asosiy moliyaviy prognozlar.Ushbu kichik bo'limda siz mamlakatdagi moliya sektorini tahlil qilish va ichki tahlillar asosida ba'zi prognozlar bilan chiqishingiz kerak. Siz quyidagi taxminlarni belgilashingiz kerak bo'ladi:
Foiz stavkalarining o'zgarishi.
To'lovni necha kunga kechiktirasiz?
Qaysi jadval asosida to'lovlarni amalga oshirasiz?
Qancha soliq to'lash kerak?
Xarajatlar qanday bo'ladi?
Sotishning necha% kreditga tushadi?
Bu barcha taxminlar keyingi tahlil uchun ishlatiladi. Shuning uchun bu taxminlar iloji boricha to'g'ri ekanligiga ishonch hosil qiling. Internet, Davlat statistika boshqarmasi, Markaziy reestr, banklar va boshqalarda ma'lumotlarni qidiring.
4. Asosiy moliyaviy ko'rsatkichlar
Bu biznes-rejaning qisqacha mazmunida allaqachon tasvirlangan oddiy diagramma bo'lib, u bizga savdo hajmi, yalpi marja harakati va korxonaning sof foydasi qanday bo'lishini ko'rsatadi. Savdo strategiyasida biz ushbu savdo bilan bevosita bog'liq bo'lgan sotuvlar va xarajatlarni allaqachon hisoblab chiqdik, ya'ni. to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar. Bu ma'lumotlardan bu erda foydalanish kerak. Jadvalda, shuningdek, ish haqi, ijara, operatsion xarajatlar kabi qo'shimcha xarajatlarni to'plang. Bu to'g'ridan-to'g'ri va qo'shimcha xarajatlar yig'indisi yiliga umumiy xarajatlardir. Yalpi marja daromad va sotishning umumiy qiymati (to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar) o'rtasidagi farq bo'ladi va sof daromad umumiy savdo tushumidan barcha xarajatlar va soliqlarni ayirish yo'li bilan hisoblanadi.Moliyaviy rejani ishlab chiqish uchun ishlab chiqarishni yolga solish bilan bogliq xarajalarni sanab otish zarur. Birinchi 3-oy uchun ekspluatatsiya xarajatlari ham kiradi. Ushbu xarajatlar tarkibi va qiymati quyidagicha:
1. Jihozlar, mashinalar harakatlanuvchi mulk.
2. Jihozni ornatish qiymati.
3. Maydon va ishlab chiqarish binolarini rekonstruksiya qilish.
4.Xom-ashyovamateriallarningboshlangichzaxiralari.
5.Litsenziyauchuntolovlar.
6. Turli xil garovlar va tolovlar.
7. Registratsiya va prezentatsiya.
8. Tasodifiy xarajatlar uchun mablaglar.
Bir vaqtli xarajatlar jami:
Barcha ish xaqi va mukofotlar.
Ijara.
Reklama
Transport xarajatlari.
Ishlatish xarajatlari.
Barcha turdagi sugurta.
Soliqlar.
Qarz va kreditlar boyicha foiz tolovlari.
Ta’mirlash va profilaktika xarajatlari.
Xodimlarni tayyorlash xarajatlari.
Tasodifiy xarajatlar.
Umumiy joriy xarajatlar:
Jami ishlab chiqarishni tayyorlash xarajatlari.
Foyda va zarar boyicha standart hisobotni korxonaning moliyaviy jihatdan tashkillash imkoniyatini korsatadi. Hisobotni birinchi 3-yil uchun tayyorlash lozim.
Foyda va zararlar boyicha standart hisobot quyidagilardan iborat boladi:
1. Sotilgan mahsulot qiymati.
2. Umumiy xarajatlar.
3. Ishlab chiqarish xarajatlari.
4. Sof daromad yoki zararlar
Foyda(zarar) prognozi
Ushbu kichik bo'limda barcha xarajatlarni o'z ichiga olgan foyda/zararning qisqacha tavsifi va jadval ko'rinishi berilishi kerak. Ya'ni, foyda / zararni hisoblash uchun faqat sotish (daromad) va xarajatlar (xarajatlar) prognozlari bilan jadval tuzishingiz kerak.19 javob Menejment inglizcha soz bolib. uning asosida lotincha "manus" (qol) sozi yotadi va uning ilk manosi otlarni boshqarishni anglatgan. Bu tushunchaning qollanish doirasi kengayib. hozirgi paytga kelib, butun iqtisodiyot va boshqa sohalarni ham qamrab oladi.Boshqarish (menejment) - moljallangan maqsadga erishish uchun ishlarni. faoliyatni rejalashtirish, tashkil etish. Hisob yuritish. nazorat va tahlil qilish, xodimlarni taqdirlash jarayonlari majmuyidir. Boshqarish jarayoni boshqaruv subekti (tadbirkor. rahbar, boshqaruvchi, boshqaruv organining boshqaruv obekti (ishchi-xodimlar, mehnat, ishlab chiqarish, sotish va boshqa xojalik jarayonlari)ga tegishli boshqarish vositalari va usullari bilan tasir etish jarayonidan iborat. Bu jarayon davriy (tsikl) korinishida doimiy takrorlanib turadi. U maqsad va vazifalar qoyishdan boshlanib, ularni royobga chiqarish va muayyan natijalarga erishish bilan tugaydi, song maqsadga erishish darajasi (natijalar) tahlil qilinib, yangi vazifalar belgilanadi va boshqaruv jarayoni qaytadan boshlanadi. Har bir tadbirkor bu ishlarni u yoki bu darajada bajaradi va shu boisdan menejer ham hisoblanadi. Boshqarishning muhim ahamiyati inson omilini faollashtirish, ozini-ozi boshqarish va tashabbuskorlikni rivojlantirish. bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq keladigan yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratishda namoyon boladi.Garb menej1mentida boshqaruv faoliyatining ikki korinishi ajratiladi. Birinchisi, texnik faoliyat bolib, malum bir soha va tarmoqlarda ishlatiladigan xomashyo, materiallar, texnika, texnologiyalarni ozlashtirish va ishlab chiqarishga joriy etishdan iborat. Ikkinchisi, bevosita boshqaruv faoliyati bolib. ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, rejalashtirish va nazorat qiiish, xodimlar harakatini muvofiqlashtirish. ularni taqdirlash va nazorat qiiish ishlarini oz ichiga oladi. Menejment va uni amalga oshiradigan kishi uchun muhimi bevosita boshqaruv hisoblanadi. CHunki biznes olamida shakllangan xulosaga kora biznesning 5 foizini pul, 10 foizini kapital, 85 foizini esa odamlar tashkil etadi.Liderlar xar doim erkak qahramonlardir va ular odatda tugma boshqaruvchilik sifati bilan dunyoga kelishadi va ular boshqalarga tasir korsatadi va ularni ruhlantira olidagan boshqalarni xech qanday mubolagasiz ozigaboysundira oladigan shaxslardir. Ular odatda oziga ishonuvchan tavakkalchi, intellegent bolishadi,-deb tariflaydi Bass va Stodill. 16 javob Ishlab chiqarish rejasining mazmuni maqsadi va vazifalari.Ishlab chiqarish rejasi korxona faoliyatining asosiy ishlab chiqarish korsatkichlarini aniqlashtirish va bajarilishini nazorat qilishni kozda tutadi.Ushbu rejaning asosiy vazifasi bolib korxonaning real imkoniyatlarini asoslash hisoblanadi. Ishlab chiqarish rejasining mohiyatini mahsulot ishlab chiqarish va sotishni rejalashtirish, korxona yillik rejasining asosiy korsatkichlarini ishlab chiqish va bajarish jarayonini bayon etish tashkil etadi.U quyidagilarni kozda tutadi:asoslangan mahsulot, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarish hajmlari va muddatlari;korxona, sex va uchastkalar, ishlab chiqarish quvvatlarining hisobi. Ushbu hisoblar ishlab chiqarish quvvatlarining yillik ishlab chiqarish hajmiga mos kelishi, talab va taklifning mutanosibligini tasdiqlashi lozim.korxona va uning bolinmalari yillik ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun resurslarga ehtiyojni aniqlash, yarim fabrikatlar va komplektlovchi mahsulotlar balansini hisoblash;rejalashtirilayotgan ishlarni asosiy sexlar bozor buyurtmalarini bajaruvchilar, tayyorlash muddatlari va bozorga etkazish muddatlari boyicha taqsimlash; rejalashtirilgan korsatkichlarga erishish vositalari va usullarini tanlash, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmlari, texnologik jihozlar va ishlab chiqarish quvvatlari taminlanish koeffitsientlarini hisoblash;rejalashtirilgan tovarlar, xizmatlar, ishlarni ishlab chiqarishni tashkil etish rejalarini bajarilishini nazorat qilish usul va shakllarini asoslash.Yuqoridagilardan korinadiki mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish belgilangan strategiya va qoyilgan vazifalarga korxonada mavjud bolgan texnik, tashkiliy va boshqa imkoniyatlardan toliq foydalanish asosida erishishga yonaltirilgan iqtisodiy resurslar kompleksi va ichki omillarning ozaro tasir tizimini kozda tutadi.Buning uchun ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatining muhim yonalishlarini tanlash va asoslash, tovarlarni ishlab chiqarish va sotish hajmlarini ornatish, iqtisodiy resurslarga talabni hisoblash zarur. Oz navbatida bular ishlab chiqarish dasturi va ishlab chiqarish quvvati ortasida mutanosiblikni taminlash, ishlar va xizmatlarni bajarish hajmlari va muddatlarini aniqlashtirish, ishlab chiqarish faoliyatini Operativ yonaltirish va boshlanich reja korsatkichlarini korrektirovka qilishni kozda tutadi.Ishlab chiqarish rejasi - har qanday biznes-rejaning ajralmas qismi bo'lib, u kompaniyaning barcha ishlab chiqarish yoki boshqa ish jarayonlarini tavsiflashi kerak. Bu erda ishlab chiqarish ob'ektlari, ularning joylashuvi, jihozlari va xodimlari bilan bog'liq barcha masalalarni ko'rib chiqish, shuningdek, subpudratchilarni rejalashtirilgan jalb qilishga e'tibor berish kerak. Tovarlarni chiqarish (xizmat ko'rsatish) tizimi qanday tashkil etilganligi va ishlab chiqarish jarayonlari qanday nazorat qilinishini qisqacha tushuntirish kerak. Shuningdek, ishlab chiqarish ob'ektlarini joylashtirish va asboblar, jihozlar va ish joylarini joylashtirishga e'tibor berish kerak. Ushbu bo'limda etkazib berish muddatlari ko'rsatilishi va asosiy etkazib beruvchilarning ro'yxati ko'rsatilishi kerak; firma tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarishni qanchalik tez oshirishi yoki kamaytirishi mumkinligini tavsiflaydi. Ishlab chiqarish rejasining muhim elementi, shuningdek, kompaniyaning ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida sifat nazorati bo'yicha talablarini tavsiflashdir.
22 javob Ozbek tilining izohli lugatida tavakkal tushunchasi: uzoq mulohaza qilib otirmay, nima bolsa bolar, yo ostidan, yo ustidan zaylida qilingan harakat manosida talqin qilinadi. Tavakkalchi tushunchasi esa tavakkaliga, tavakkal bilan ish qiluvchi manosini beradi.Amerikalik ishbilarmonlarga xos bolgan tavakkalchilikni Amerika iqtisodiyotiga chapani muhojirlar olib kelganlar va singdirganlar. Ular otroq va ehtiyotkor yerli aholini oz ishbilarmonlik faoliyatida tavakkalchilik ham qilib turishga majbur etishgan.Amerikacha tarifga kora, tavakkalchilik - bu biror ish bilan shugullanish oqibatida zarar korib qolishdan qutulib qolish imkoniyati. Albatta, bazi xavflarni sugurta kompaniyalari bilan shartnoma tuzish orqali oldini olish mumkin. Biroq xavfning asosiy ogirligi, yani:
Menejerning xatosi;
Narx ozgarishi;
Talabning susayishi;
Notogri tanlangan loyiha;
Ishchilarning noroziliklari va boshqalar ishbilarmonning yelkasiga tushadi.Ammo umuman, xorij tajribasi ishbilarmonlik tavakkalchiliksiz mumkin emasligidan guvohlik beradi. Kimki hech bir tavakkal qilmasa, oxir-oqibatda xonavayron boladi.Ishbilarmon on ming yoki millionlarni hali chiqarmagan mahsulotining bozori yurishishi kafolatiga ega bolmasdan, ular ustida tadqiqotlar olib borishga, ishlab chiqarishni kengaytirish va yangilarini qurishga tavakkal qilib sarflaydi. Uning har bir harakatida omadsizlik xavfi yashiringan.Xavflilik omili mablag va quvvatlarni tejashning kuchli ragbatlantiruvchisi hisoblanadi. U:korxona (firma)ning loyihalar rentabelligini ming bora taxlil etishga;harajatlar boyicha hisob-kitobni puxta bilishga;quvvatlarni sotib olish va kadrlarni yollashga ota jiddiy yondoshishga majbur etadi.SHunday qilib, tavakkalchilik har qanday ishlab chiqaruvchi yoki har qanday bank faoliyatining vaziyatga bogliq bolgan tomoni bolib, shu faoliyatning oxiri nima bilan tugashi noaniqligini va omad yurishmasa, oqibatda zarar korishi mumkinligini aks ettiradi.Tavakkalchilik foydadan mahrum bolish va boshqa sababalarga kora zarar korish singari yomon oqibatlar roy berish ehtimoli bilan ifodalanadi. SHu manoda:Tavakkalchilik - bu oqibatning yaxshi bolishiga umid boglab, xavf ehtimolligini zimmasiga olingan holda qilinadigan harakat.Tavakkalchilik - bu resurs yoki daromaddan tola yoki qisman yoqotish xavfi.Tavakkalchilik - bu noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkal - botirning ishi.Tavakkalchilnk - bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi.Bugungi kunda adabiyotlarda tavakkalchilik bilan bogliq bolgan ehtimollikni turlicha tushunchalarda, yani:xavf;xatar;xavf-xatar iboralarida ifoda etilyapti. SHunchalik turli yondoshuvlar maqsadga muvofiqmikan? Ularning qaysi birini qollasa maqul bolardi?Yana ozbek tilining izohli lugatiga murojaat qilamiz. Unda bu iboralar quyidagicha talqin etilgan:Xavf - biror kongilsiz hodisa yoki falokat yuz berish extimolligi, xatar, qorqinch.Xatar - biror baxtsizlikka, falokatga olib kelishi mumkin bolgan sharoit; xavf; tahlika.
Xavf-xatar - xavf va xatar, biror narsadan qorqish.Korib turibmizki, xavf tushunchasi ehtimollik bilan boglanilayotgan bolsa, xatar iborasida esa asosiy urgu sharoitga, vaziyatga berilyapti. Uchinchisida har ikkala tushuncha bir xil manoda talqin qilinyapti.Bizning fikrimizcha, boshqarishda, xususan, tavakkalchilikda xavf tushunchasini qollash maqulroqdir. CHunki aynan bu tushuncha ehtimollik, noaniqlik tushunchalari bilan ozaro hamohangdir. Masalan, yanglishish xavfi, rejaning bajarilmaslik xavfi yoki ehtimolligi, kompьyuterning ishlamaslik xavfi, qaror qabul qilishda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xavf, tavakkalchilikdagi xavf va hokazo.Albatta, bu yerda yanglishish xatari yoki rejaning bajarilmaslik xatari va hokazo yuqoridagidek purma’nolikni bermaydi va u ehtimollik darajasi bilan emas, balki aniq bir sharoit, vaziyat bilan chambarchas boglangan holda qaraladi. SHunday qilib, tavakkalchilik bir butun jarayondir. Uni quyidagicha tasvirlash mumkin .Tavakkalchilik turlari.Amaliyotda rahbar yoki tadbirkor oz faoliyatida:
mol-mulk talafotiga;moliyaviy yoqotishlarga;daromadlarning kamayishiga;oyda darajasini aniqlashdagi xatoliklarga yol qoymaslik va shu jihatlarni yaxshilash maqsadida turli-tuman tavakkalchilikka boradilar. SHunday sharoitda qaysi bir turdagi tavakkalchilikni tanlash, qaysi biri koproq samara berishi mumkinligini aniqlash kop jihatdan tavakkalchilik turlarining ilmiy asoslangan tavsifnomasini bilishni taqozo etadi. SHunday tavsifnoma quyidagi korinishga ega (38-chizma).Sof tavakkalchilik salbiy (zarar, ziyon) yoki nol natijaga erishish ehtimolini bildiradi. Bunday turdagi tavakkalchilikka tabiat, ekologiya, siyosat, transport va qisman tijorat bilan bogliq tavakkalchiliklar kiradi.CHayqovchilik (spekulyativ) tavakkalchilik ham salbiy (zarar, ziyon), ham ijobiy natija (yutuq, foyda)ga erishish ehtimolini bildiradi. Bu turdagi tavakkalchilikka moliya bilan bogliq bolgan ikki turdagi, yani investitsiya va pulning sotib olish qobiliyati bilan bogliq bolgan tavakkalchiliklar kiradi.Sof tavakkalchilik, yuqorida takidlaganimizdek, tabiatga, ekologiyaga, siyosatga, transportga va qisman tijorat bilan bogliq bolgan tavakkalchilik turlarini oz ichiga oladi.Tabiat bilan bogliq tavakkalchilik turiga tabiiy ofatlar oqibatida ehtimol (tavakkal) qilinadigan zararlar kiradi, masalan, yer qimirlashi, suv toshqini, dovul, epidemiya va boshqalar tufayli korilgan zarar darajasi.Tavakkalchilikni boshqarish.Rahbar, xususan, xavf boyicha menejer belgilangan rentabellik darajasini saqlagan holda, yuz berishi ehtimoli bolgan xavf darajasini imkon boricha qanday kamaytirishni bilishi kerak. Bundan tashqari, u korxona uchun juda nohush voqea yuz bergan sharoitlarda ham xavfning salbiy oqibatlarini kamaytirish imkoniyatlarini oldindan hisobga olib qoyishi lozim.Xavfni boshqaruv sohasidagi ishlarni malakali yolga qoyish, uning bir qismini boshqa hamkorlarga otkazish, biznesni va xodimlarni sugurta qildirish orqali ancha kamaytirish mumkin.Bank, birja, tijorat amaliyotida valyuta xatarini sugurta qilishning turli usullari ham xejirlash deb yuritiladi.Qoshimcha ishchi kuchiga, bozorning ahvoli va xususiyatlari togrisidagi axborotga yetarlicha moliyaviy mablaglarga ega bolgan korxonalar orasida sheriklar axtarish; tor sohalarning qaysi birida xavf hammadan kop bolsa, osha sohada tashqi maslahatchi-ekspertlar xizmatidan foydalanish;Xavfni oldindan bilish, tusmollash: tor joylarni va xavf manbalarini aniqlab olist Ozini sugurta qilish uchun korxona aylanma mablaglarining bir qismi hisobiga zaxira jamgarmasi tuzish; Biznesni va xodimlarni sugurta qilish yoli bilan xavfning bir qismini boshqa shaxslar yoki tashkilotlarga otkazish.Tavakkalchilikni boshqarishdan maqsad - bu korxonani faqat bankrotlikdan saqlab qolish emas, balki qanday sharoitda bolsa ham foydani minimal darajadan past bolishiga yol qoymaslik.Boshqarishdagi xato va yanglishishlar, bankrot bolishning asosiy sabablaridan bolib hisoblanadi. Buni xalqaro biznes tajribasi tasdiqlamoqda. SHuning uchui ham menejer va tadbirkor tavakkalchilikni boshqarish samaradorligiga juda katta ahamiyat bermogi lozim.Bu orinda menejer oldidaga asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:
yuqori xavf sohasini bilib olish;xavf darajasini baholash;
tadbirlarni ishlab chiqish va ularni qollash;
xavfni taxlil qilish va ogohlantirish.
Amaliyotda quyidagi sabablar oqibatida yuqori darajadagi xavflarning tugilish hollari uchraydi:notogri qarorlar qabul qilinganda;boysunuvchilarning topshiriqlarni qoniqarsiz bajarganlarida;ajaruvchilarni notogri tanlashda;
marketing istiqbolini aniqlashda xatoga yol qoyilganda;
rahbariyatning menejer taklifini qati rad etgan hollarda.Tavakkalchilikni pasaytirish usullari
Tavakkalchilikni boshqarishda asosan ikki usul qollaniladi:
Tavakkalchilikni ogohlantirish va uni chegaralash usuli;Zararni qoplash usuli.
Tavakkalchilikni pasaytirish usullari quyidagilardan iborat:.Qaror qabul qilish muqobilarini va tavakkalchilik darajasini obdon ekspertizadan otkazish;
Tavakkalchilikning muayyan darajasini belgilash (limitlash), yani muayyan qarorni qabul qilish bilan bogliq bolgan harajatlar summasini ornatish;Qarzdorning majburiyatlarini bajarilishini taminlash uchun turli-tuman kafolat va qarz operatsiyalaridan foydalanish.Tavakkalchilikni diversifikatsiyalash, yani:Korxona kapitalini turli faoliyatlarga investitsiyalash (12 tadan kam bolgan kompaniya tavsiya etiladi);Turli korinishidagi qimmatli qogozlarga investitsiya qilish (820 korinish maqul son hisoblanadi);Investitsiya portfeli tarkibini optimallashtirish (1/3 katta firmalar, 1/3 orta va 1/3 kichik);Tovar yetkazib beruvchilarni (kamida 2 ta, agar 34 ta bolsa yanada yaxshi bolardi) kopaytirish;Bozorning bir qancha segmentlariga tovar va xizmatlarni sotish, yani istemollar kategoriyalarini, mijozlar va turli regionlarni qamrab olish;Qadrli mollarni turli joylarga saralash va hokazo;Yuqori darajadagi foyda olish, tavakkalchilik xavfini oshirib yuborishni nazarda moljal olish;Kutilishi mumkin bolgan zarar oldini olish va uni aniqlashning samarali nazorat qilish tizimini qollash.
Ikkinchi usul, yani zararni qoplash uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:Maxsus zaxira va sugurta fondlarini tashkil qilish;Tavakkalchilikni sugurta tashkilotlarida sugurta qildirish.4. Boshqaruv qarorlari. Boshqaruv qarorlarining mohiyati va ularga qoyiladigan talablar. 23 javob Qaror - bu bajarilishi lozim bolgan ishning aniq bir yolini tanlab olish. Boshqacha qilib aytganda, qaror - bu u yoki bu yolni tanlab olishda bir toxtamga yoki muayyan bir fikrga kelish. Bunday qarorlarni har birimiz bir kunda onlab-yuzlab, bir umr davomida esa ming-minglab qabul qilamiz. Masalan, kiyim jovonidagi qaysi bir kiyimni tanlab kiyish, taomnomadan qaysi ovqatni, manzilga yetib olishda transport turini, kasbni tanlash va h.k. Bunday misollarni koplab keltirishimiz mumkin.Qaror qabul qilish zaruriyati mavjud holatning bolishi lozim bolgan holat bilan mos tushmasligi natijasida yuzaga keladi. Masalan, davlat tomonidan qati belgilab qoyilgan narx bozor iqtisodiyoti sharoitida oz funktsiyasini bajara olmaydi. SHu sababli narxlarni erkinlashtirish togrisida qaror qabul qilinadi.Qaror qabul qilish imkoniyatining muqobil yollari bolganda vujudga keladi va rahbar ulardan birini, eng maqbulini tanlaydi. Qarorning eng samarali variantini topish uchun rahbar etti olchab bir kes maqoliga rioya qilishi darkor. Puxta oylab ish olib bormaslik qanchalik qimmatga tushishini quyidagi misoldan korish mumkin.Qabul qilingan qaror reja, topshiriq, buyruq, farmon va farmoyishlar orqali yuridik kuchga kiritiladi va amalga oshiriladi. SHu nuqtai nazardan, qarorni boshqaruv binosining poydevori deyishi mumkin.Qaror qabul qilish menejerning fikri-zikrini doim band qilib turadigan tashvishdir. Menejer juda xilma-xil masalalar yuzasidan - ishlab chiqarish va kadrlarga oid, tashkiliy va xojalik masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Menejer qarorni yakka boshchilik asosida, yordamchilarni va jamoatchilikni jalb qilib qabul qilishi mumkin. Boshqaruvga oid har qanday qaror samarali bolsagina, u maqsadga muvofiq deb hisoblanadi.SHunday qilib:Qaror qabul qilish - bu tashkilot rahbarining tashkilot oldidagi maqsadga erishish uchun oz vakolati va omilkorligi doirasida qarzdorning mavjud variantlaridan eng maqbulini tanlash jarayoni.Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbar qabul qiladigan qarorning ahamiyati ortib boradi. Iqtisodchilarning fikricha sex (bolim)ning boshligi qabul qiladigan bitta qaror shu sex (bolim)ning besh-olti oylik ishiga tasir qilar ekan. Qabul qilinadigan qarorning oqilligi bir necha omillarga bogliq. Ulardan asosiylari quyidagilardir:qaror qabul qilish jarayonida axborotning tolaligi va sifati;Qaror qabul qiluvchi rahbarning shaxsiy sifati;qaror qabul qilishda tashkiliy masalalarning oqilona yechilish darajasi (masalan, qaror qabul qilishda mutaxassislarni jalb etish, qaror qabul qilish tizimining takomillik darajasi, qarorBoshqaruv jarayonida turli masalalar yuzasidan turli darajada xilma-xil mohiyatga va mazmunga ega bolgan minglab qarorlar qabul qilinadi. Ularni quyidagi belgilar boyicha guruhlarga bolish mumkin (20-jadval)Strategik qaror maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega. U yuqori boshqaruv organlari tomonidan tub va istiqbolli dasturlarni ishlab chiqish maqsadlarida qabul qilinadi. Bunday dasturlarga:-Xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish.-Raqobat muhitini shakllantirish.-CHuqur tarkibiy ozgarishlarga erishish.-Kichik va orta biznesni rivojlantirish kabi dasturlar misol bola oladi.Taktik qarorlar maqsadga erishishning vosita va usullari xususidagi joriy, tezkor qarorlardir. Masalan:-Korxona, firmaning joriy rejalarini tuzish va joriy qilish.-Kadrlar masalasini hal qilish va h.k.Mazkur qarorlar yuqori va orta bogin rahbarlari tomonidan uzogi bilan ikki yilgacha bolgan muddatga qabul qilinadi.Umumiy qarorlar bir xil muammoga daxldor bolib, barcha boginlar uchun birdek amal qiladi. Masalan, ish kunining boshlanishi va tugashi, tushlik vaqti, ish haqini tolash muddatlari va boshqa tanaffuslar.Maxsus qarorlar tor doiradagi muammoga taalluqli bolib, korxonaning muayyan bir bolimi yoki bir guruh xodimlari yuzasidan qabul qilinadi.Stereotip qarorlar odatda qati yoriqnomalar, meyoriy hujjatlar doirasida qabul qilinadi. Bunday qarorlar bazan kundalik, bazan masalalar boyicha qabul qilinadi, lekin ozgarishlar asosan muddatlarga, ayrim sifat parametrlariga, ijrochilarga taalluqli boladi.Rahbar stereotip qarorlarni odatda ortiqcha tayyorgarliksiz qabul qiladi. Xodimlarni ishga olish va ishdan boshatish, korxonaning faoliyatini risoladagidek boshqarish yuzasidan chiqarilgan buyruqlarni shunday qarorlar jumlasiga kiritish mumkin.Tashabbusli qarorlar oz tavsifiga kora novatorlik, mazmuniga kora esa istiqbolni nazarda tutadigan qarorlardir. Bunday qarorlar vaziyatni sinchkovlik bilan batafsil organishni, maxsus kuzatuv materiallariga asoslanishni, maxsus hisob-kitoblarning amalga oshirilishini talab qiladi.Tashabbusli qarorlar erkin harakatga asoslanib qabul qilinadi.Ananaviy qarorlar - bu odatiy vaziyatlarda qabul qilinadigan qarorlar. Ularning amal qilish doirasi oldindan malumdir. Bunga korxona yoki firmaning ishlab chiqarish dasturini qabul qilishga oid qarorlar misol bola oladi.Tavsiyali qarorlar oz mohiyatiga kora tashabbusli qarorlarga yaqin bolib, ularda korxona faoliyatini yaxshilash borasidagi tavsiyalar oz aksini topadi.Aniq qarorlar tola-tokis axborot mavjud bolgan holdagina qabul qilinadi. SHu sababli bunday qarorlarning amalga oshish ehtimolligi birga yaqin boladi.Noaniq qarorlar - bu tavakkal bilan tola bolmagan axborotga asoslanib qabul qilinadigan qarorlar. Boshqacha qilib aytganda, bunday qarorlar kutiladigan natijagabaho berish imkoniyati bolmagan hollarda tavakkal qilib qabul qilinadigan qarorlardir.Amal qilish xarakteriga kora boshqaruv qarorlarining turlari. Amal qilish xarakteriga qarab boshqaruv qarorlari quyidagi turlarga bolinadi:vaqtinchalik qarorlar;tezkor (operativ) qarorlar;muntazam qarorlar;vaqt-vaqti bilan qabul qilinadigan qarorlar.Vaqtinchalik qarorning amal qilishi malum muddat bilan cheklanadi yoki doimiy qaror qabul qilinguncha amal qiladi. Masalan, biror-bir bayram munosabati bilan korxonada navbatchilarning tayinlanishi boyicha chiqarilgan buyruq shunday qarorlarga misol bola oladiHar qanday qarorni qabul qilishda rahbar quyidagi 10 ta tamoyilga amal qilsa, foydadan holi bolmas edi.Tafsilotlarni bilib olishdan oldin muammoni tolaligicha hal qiladi.Ehtimol tutilgan hamma variantlarni korib chiqmagunga qadar qaror qabul qilma.Hatto hamma tan olgan haqiqatlarga ham shubha bilan qara, ularni rad etishdan qorqma.Muvaffaqiyat juda oz bolib koringanda ham oldingda turgan muammoga turli xil nuqtai nazarlardan qarashga intil.Hal qilingan muammoning mohiyatini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradigan model yoki oxshashlikni izla.
Haqiqatga yaqinlashish uchun imkoni boricha koproq savollar ber.Xayolinga kelgan birinchi qaror bilan qanoatlanib qolma.Uzil-kesil qaror qabul qilishdan oldin oz muammolaring haqida biror bir kishi bilan gaplashib kor.Oz sezgi va hissiyotinga etibor bilan qara.Har bir kishi hayotga va har kuni paydo bolib turadigan muammolarga oz nuqtai nazaridan qarashini unutma.Imkoni boricha kamroq farmoyish berish kerak. Tajriba shuni korsatadiki, farmoyish qanchalik kop bolsa, uni bajarish va ijrosini nazorat qilish shunchalik qiyin boladi. Bir vaqtda bir necha farmoyish berish tavsiya etilmaydi. Topshiriqlarni har xil vaqtda, bajarilish izchilligiga qarab berish maqsadga muvofiqdir.
24 Javob Tadbirkorlik etikasi (odob-ahloqi).Zamonaviy madaniyatli tadbirkorlikni hamkorlikda ishlovchi kishilarning halolligi vijdonliligisiz tasavvur qilib bolmaydi. Bularsiz bitim tuzish va kreditlar olish mumkin emas. Ishbilarmonlik olamida millionlab bitimlar oьzaki kelishuv asosida tuziladi va milliard so’mlik tovarlar xujjatlashtirilmagan shartnomalarga binoan sotiladi.Tadbirkorlikning muvaffaqqiyati firmadagi sheriklar (kompan’on) va ishlovchilar orasidagi psixologik muhitga bogliq. Firmada birbirini tushunish birgalikda javobgarlik va ozaro ishonch hukmron bolishi kerak. Kopchilik firmalarda (ayniqsa Yaponiyada) katta oila printsipi amal qiladi. Ishlovchilar oz ish joyiga oz oilasidan qarashadi va hamma harakatni firmani rivojlantirish uchun qilishadi. SHu bilan birga firma hamo’z ishlovchilarining soьligi to’g’risida g’amxo’rlik qilishi lozim.Tadbirkor o’z mijozlari bilan mustahkam aloqada bo’lishi va ularning ishonch qozonishi, doirasini kengaytirish, ular bilan ishbilarmonlik aloqalarini boьlash uchun ahloqiy me’yorlariga rioya qilishi kerak. SHartnoma majburiyatlarini taominlash ishlari buzilib, o’z vaqtida bajarilmasa, mijozlarni firmaga bo’lgan ishonchi yo’qoladi va ular boshqa tomonga burilib ketadilar. O’z vadasida turmaslik, insofsizlik, beparvolik pirovard natijada firmani barbod (sinish)ga olib keladi. Tadbirkor onggini tarbiyalash uning faoliyatidagi muvaffaqiyatlar asosidir. M.Veber ozining asarlaridan birida shunday degan edi: «Rivojlangan kapitalizmda tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyati katta mablag egalari tomonidan emas, balki mashaqqatli hayot maktabini bosib otgan, ehtiyotkor, bolish bilan birga dadil harakat qiladigan, ozini tuta biladigan, xolis, qatoiyatli, burjuaziyaga xos dunyoqarash va printsiplar asosida o’z ishiga sodiqligidadir»Ana shu printsiplar quyida keltiriladi:Fol’ksvagen kontserni rahbari Daniel Redvarning “Bozor madaniyati” (Etika rыnka) maqolasida shunday deyiladi: bozor-oliyjanoblik, mardlik, saxiylik, ishonchlilik, tartiblilik, birdamlik kabi manaviy etiqod, oyin qoidalari va yozilmagan qonunlar bolishini talab qiladi. U Ishonch tadbirkorlik faoliyatidagi asosiy printsiplardan biri hisoblanib, uning ahamiyati tobora ortib boradi. Korxona - orol ham, fil suyaklaridan tiklangan minora ham emas. U ozining rishtalar bilan boolangan jamiyatning bir qismi deb hisoblashi lozim.Biznes etikasining asosiy qoidalariga quyidagilar kiradi: qonunni hurmat qilish, togriliq oz soziga va tuzilgan shartnomaga javob berish, ishonchliliq ishonch va ijtimoiy javobgarlik hech qachon va hech qanday sharoitda oz xizmatchilarini, buyurtmachilarni, xissadorlarni, rahbarlarni, mol yetkazib beruvchilarni, nazorat qiluvchi idoralarni aldamaslik majburiyatlari va boshqalar.Taraqqiy topgan davlatlarda, ayniqsa Yaponiya va AQSHda firmalarning etika kodeksi va biznesmenlarning alohida kasb ustalari guruhlarining ishbilarmonlar kodeksi keng qollanadi. Ularni sex etikasi kodeksi deb ham atash mumkin. Ushbu kodekslarga binoan u yoki bu tarmoq firmalari bir xil etika olchovlarini kollaydilar. Bunday kodekslar raqobatchilarning etikaga xilof hulqlarini aniqlashni osonlashtiradi. Ishbilarmon biznes kodeksining asosiy qismlaridan biri ishbilarmon va istemolchi ortasidagi munosabatlar hisoblanadi.Eng birinchi Biznesmen kodeksi amerikaliklar tomonidan 1913 yilda ishlab chiqilgan bolib, unda yettita ish yuritish qoidasi qabul qilingan. Bu qoidalar bitta asosga jamlangan bolib, bu biznes sohasidagi usul va siyosatni baholashda ularning haqiqat va adolatlilik tushunchalariga mos kelishi bilan belgilanganidir.Vaqt otishi bilan kodeks bir necha bor takomillashdi. Natijada, bu borada turli firmalar va kompaniyalar tomonidan toplangan, ularning tajribasiga asoslangan.Etiketlar togri deb xisoblagan narsalarni bajarish. Ular yaxshi shakillangan standartlarni togri yoki notogri ekanligi haqida shuningdek insonlarning qilish zarur bolgan yaxshi ishlari, majburiyatlari, jamiyatga keltiradigan foydaslari, adolatli bolishlari yoki aniq xislatlarini yaxshilashga asoslanadi. Muayyan vaziyatlarda ular muomala haqida qaror qabul qilish uchun ko'rsatmalar sifatida xizmat qiladi; Ular, shuningdek, boshqalar harakatlarini baholashda bizga yaqindan yordam beradi. Umidvorlik, ular o'sha vaziyatlar sodir bolishidan uzoqroq vaqt oldin vaziyatlarni yaxshi tushunishimizga va bunga yechim topishimizga xizmat qiladi.
3. Tadbirkor amal qilishi lozim bolgan ahloqiy meyorlar
(Folksvagen kontserni rahbari Daniel Redver tavsiyalari.)
Eng yuqori unumdorlik va daromad atrof-muhitga zarar yetkazish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak;
raqobat halol yollar bilan amalga oshirilishi kerak;
mehnat evaziga orttirilgan boylikni shunday taqsimlash kerakki, u tabaqalashgan aholini paydo bolishiga imkoniyat yaratmasin;inson texnikaga emas, texnika insonga xizmat qilsin;xodimlarning korxona ishlariga ongli ravishda yondoshishlari nafaqat yaxshi mehnat qilish istagini, shu bilan birga javobgarlik maosuliyatini oshiradi;
iqtisodiyot dindan farqi shuki, u ahloqiy meyorlarga yonaltirilmay, balki moddiy boyliklarni taqsimlashda amaldagi ahloq meyorlariga boysunishi kerak...
Amerikada Niirod Makxayer tomonidan bibliyada buyurilgan unta qatoiy qoida asosida ish yuritish printsiplari va biznesning ahloqiy qoidalari tuzildi.
Xadisi shariflarimizda, uluь allomalarimiz - Muhammad Al Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Uluьbek, Zaxiriddin Muhammad Boburlarning asarlarida sharыona savdo-sotiы ishlari, uning tartib ыoidalari xakida batafsil sщz yuritiladi. Xadislarning birida «Kasbning eng yaxshisi, kishining щz ыщli, aql-idroki, ыobiliyati bilan bajaradigan ishi va halol savdodir» - deyilgan.
SHarqda savdo-sotiq juda qadimdan maolum va mashxur bolgan.Ozbek xalqi juda qadimiy maonaviy va iqtisodiy merosga ega. Bu iqtisodiy meros xalqimizning iqtisodiy mustakillikni qolga kiritishi, zamonaviy iqtisodiy tafakkurga ega bolishi, iqtisodiy iqtidorli millatga aylanishid1a xizmat qildi va qilmoqda.
25 javob
1. Bankrotlik - raqobat kurashining obektiv xodisasidir.
Bankrotlik - bu xojali sudining qarori bilan kichik biznes subektning iqtisodiy qashshokligi, uni qarz majburiyatlari boyicha tolovga qobiliyatsizligini oshkora ehlon qilinishi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat kurashi natijasida vujudga keladigan oddiy holat bolib, unda nochor tadbirkorlik tizimi ozining xojalik faoliyatini toxtatadi. Kreditorlarga qarzni qaytarish maqsadida bankrotlikga uchragan tadbirkor yoki korxona mulkini sotadi. Hozirgi kunda respublikamizdagi kopgina tadbirkorlik tizimlariga bankrotlik ogir moliyaviy ahvoldan chiqishga, xojaliky urituvchi subektlarga yordam korsatishga, avvalgi turgunlikni tiklashga va yana tolash qobiliyatiga ega bolishiga yol ochib bermoqda. Bankrot- bu jismoniy yoki yuridik shaxs (xojalik yurituvchi subekt), xojalik sudi qarori bilan iqtisodiy qobiliyatsiz korxonani qarzdor deb atalishidir. Bankrotlik qarzdor va kreditorlar orasida qarzlarni tolash togrisida tinchlik yoli bilan kelishish imkoni kozda tutadi. Tinchlik yoli bilan kelishuvning qarorini kreditorlarning umumiy majlisida qabul qilinadi va xojalik sudi tasdiqlaydi.
I. Biznes korxonalarining inqirozga uchrashi sabablari
Xorijiy davlatlardagi korxonalarning oyoqqa turishi va taraqqiyotiga oid tajribalardan kelib chiqqan holda shuni aytish kerakki, kichik biznes korxonalari moliyaviy krizisi va bankrotligining sabablari -bu talabni qisqarishi, ishlab chiqarish hajmini pasayishi, uni izdan chiqishi va malum boshqaruv tizimining yoqligidir.Kichik biznes korxonalari bankrot bolish imkonini baholashda quyidagi korsatgichlar nisbatini tahlil qilish zarur:
barcha aktivlarga oborot kapitalini nisbati;
qarzlarniaksionerlikkapitalganisbati;
barcha passivlarni barcha aktivlarga nisbati;
asosiy kapitalni aksionerlik kapitaliga nisbati;
soffoydanibarchaaktivlarga;operatsiyalardan kelib tushadigan naqd pullarni barcha passivlarga nisbati; sof foyda plus kredit boyicha foizni kredit boyicha foizlarga nisbati.
Kichik xojalik yurituvchi subektlarning moliyaviy qashshoqligi va bankrot bolishi tadbirkorlar, rahbarlar, firmaning menejerlari tomonidan yol qoyiladigan bir qator kamchiliklarga bogliq. SHuning uchun biznesni tashkil etishda imkoniyatlarni, resurslarni va tavakkalliklarni hayotiy siklini barcha bosqichlarida puxta tahlil qilish kerak boladi.
Ozbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 24 iyun 2005 yilda qabul qilingan Tadbirkorlik subektlarining xojalik sohasidagi xuquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarligini erkinlashtirish togrisida Farmonida quyidagilar belgilab qoyildi birinchidan, tadbirkorlik subektlari tomonidan birinchi marta sodir etilgan, qasddan qilinmagan va kam ahamiyatli, shuningdek Davlat budjeti va davlat maqsadli jamgarmalariga tolovlar kamroq tushishiga olib kelmaydigan huquqbuzarliklar uchun mansabdor shaxslarga nisbatan qonunda belgilangan tartibda materiallarni sud organlariga taqdim etmasdan faqat mahmuriy javobgarlik choralari kollaniladi; ikkinchidan, materiallar sud instansiyalariga topshirilgan hollarda, tadbirkorlik subekti soliqlar, yigimlar va boshqa majburiy tolovlarni tolamaganlik uchun sodir etilgan hukukbuzarlik tufayli yetkazilgan zararning ornini bir oy mobaynida ixtiyoriy ravishda qoplagan hamda uning oqibatlarini bartaraf etgan, jumladan penya tolagan tadbirkorlik subekti moliyavii sanksiyalar qollanili-shidan ozod etilishi belgilab qoyildi.Muvaffaqiyatsizlikning uchta asosiy sabablarini keltirib otishmumki,bular:
Boshqaruvchining nomutanosibligi
Moliyaviy muhit
Bizes muhiti
. Biznes subektlarini tugatish va qayta tashkil etish
Bankrotlik haqidagi qonun davlat xududida xojalik yurituvchi subektlari bilan birgalikda ularning mulk shaklidan qathiy nazar yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy munosabatlariga tasir korsatadi. Bankrotlik deb topilishdan maqsadi iqtisodiy nochorlik belgilarini erta bosqichda aniqlash, kichik biznes korxonalarini sanatsiyalash yoki tugatish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiєishni amalga oshirish yo’li bilan korxonalar bankrot bo’lishining oldini olish va ularning to’lovga qobilligini qollab-quvvatlashdan iboratdir.
Iqtisodiy holatiga bogliq ravishda korxonalar quyidagi guruxlarga bolinadi:
Barqaror moliyaviy axvolga ega;
Iqtisodiy tavakkalchilikga ega;
iqtisodiy nochor.
Iqtisodiy tavakkalchilik belgilari aniqlanganda korxonalar moliya-xojalik faoliyatini soglomlashtirish boyicha tadbirlar majmuini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari kerak.Iqtisodi ynochorkor xonalar qonunga muvofiq bankrotlik togrisida elon berish yoli bilan majburan (ixtiyoriyravishda) tugatilishi kerak.Pul majburiyatlari va majburiy tolovlar boyicha muddati otgan qarzlar qonunga muvofiq majburiy tolovlarni tolash majburiyatlari va pul majburiyatlari boyicha kreditorlarning talablarini bajarish payti kelishi bilan belgilanadi (masalan, soliqlarni byudjetga har oyda yoki har chorakda, hisobot davridan keyingi muayyan sanada tolash muddatlari).Qarzlar summasini belgilash paytida muddati otmagan, uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar va zayomlar, yani tolash muddati kelmagan uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar va zayomlar summalari chiqarib tashlanishi mumkin.Muddati olti oydan oshib ketgan qarzlar togrisidagi malumotlar "Debitorlik va kreditorlik qarzlari togrisidagi malumotnoma" degan 2a-Moliyaviy hisobot shaklidan olinadi.41 javob Erkin bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyati biznes rejaga asoslanadi. Biznes reja korxona faoliyatining texnik iqtisodiy asoslash, rejani tuzish jarayoni, uni tuzishgacha olib boriladigan tahlil, shaxsiy biznesni aniq faoliyatda tasavvur etish imkoniyatini beradi.Biznes reja yangi faoliyat turlarini ozlashtirish,biznesni yangi shakllarini yaratish hamda korxonani qisqa muddatlarda rivojlantirish rejasi hisoblanadi.Iqtisod fanlari doktori professor V. Gruzinov esa Biznes reja yangi korxonani shakllantirishga yoki birorbir yangi tijorat faoliyatini amalga oshirishga yonaltiriladigan harakatlarni asoslashga qaratilgan xujjatdir degan edi. Biznes rejani tayyorlash natijasida Ishni nimadan boshlash kerak?;Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim?;Birinchi foyda yoki daromad qachon olinadi?;Investorlar bilan qachon hisobkitob qilinadi?;Yuzaga kelishi mumkin bolgan xavfxatarni qanday kamaytirish mumkin?;Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan foydalanish mumkin? kabi savollarga javob olinadi.
Biznes reja quyidagi maqsadlar uchun tuziladi:
Korxonaning faoliyat darajasini aniqlash uchun.
Tadbirkorlik faoliyatining xavfxatarlarini kamaytirish uchun.Biznes faoliyatini kelgusida rivojlantirish yonalishlarini miqdor va sifat korsatkichlari tizimi korinishida aniqlashtirish uchun.Investor etibori va qiziqishini jalb qilish uchun.Jalb qilinadigan moliyaviy mablaglarning istiqbolligini aniqlash uchun.Korsatkichlarni rejalashtirish boyicha tajribaga ega bolish uchun.Biznes reja quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1. Biznesni yuritish konsesiyasini ishlab chiqish.
2. Korxona faoliyatining amaldagi natijalarini baholash.
3. Korxona strategiyasini amalga oshirish quroli.
4. Pul mablaglarini jalb qilish zarurligini asoslab berish.
40 javob Biznes rejaga qoyiladigan talablar. Maqsad va missiya.Biznes reja quyidagi talablarga javob bergan taqdirda samarali hisoblanadi:Biznes rejadagi har bir korsatkich, element, bosqich qatiy ravishda asoslanishi shart.
Vazifalarning aniq va oz vaqtida bajarilishi.Reja korsatkichlarini bajarilishini doimiy hisobga olish.Ichki va tashqi muhitdagi ozgarishlarni ijobiy qabul qilish
Fantexnika taraqqiyoti va xojalik yuritishning ilor tajribalariga tayanish.
2. Biznes rejani ishlab chiqish bosqichlari
Biznes rejani ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat:
Birinchi bosqich biznes rejani tayyorlash uchun zaruriy axborot manbalarini aniqlash. Bunday manbalarga biznes rejalashtirishga oid darslik va oquv qollanmalar, xukumat materiallari, tarmoq nashrlari, auditorlik firmalari,biznes reja tuzish boyicha kurslar va h.k.
Ikkinchi bosqich biznes reja maqsadini aniqlash. Maqsadlar biznes reja hal etish lozim bolgan muammolardan kelib chiqadi. Komaniyaning ichki va tashqi maqsadlari ozaro boglangan. Masalan, tashqi maqsadlar yani investorlarni jalb etish maqsadiga, tijorat banklariga nafaqat kreditor sifatida balki tadbirkorlik loyihasining toliq ishtirokchisi bolish taklif etilganda tezrok va toliqroq erishish mumkin.Ushbu holat loyihaga qoshimcha etiborni yuzaga keltiradi. Tadqiqotlarning korsatishicha tijorat banklari biznes rejalar uchun kredit ajratishdan kora, ularni biznes rejani amalga oshirishda bevosita ishtirok etishi (hamkorlik, aksionerlik(hissadorlik) kapitalida umumiy ishtirok etish, foydani taqsimlash) bilan uygunlashtirishdan manfaatdordir. Agar biznes rejada yuqoridagi holatlar qayd etilsa moliyaviy resurslarni olish osonlashadi.
Uchinchi bosqich biznes rejaning kimga yonaltirilganligini aniq belgilash. Ushbu harakat orqali biznes rejaning mazmunini belgilash mumkin boladi. Masalan, aksiya chiqarish va sotish hisobiga moliyalashtirishga yonaltirilgan firma dividendlar miqdori, ularni tolash tartibi borasida malumot berishi lozim; Tortinchi bosqich tuzilayotgan hujjatning umumiy tuzilmasini belgilash;
Beshinchi bosqich biznes rejaning har bir bolimini tayyorlash uchun axborot yigish. Ushbu bosqichda zaruriy va yetarli bilim va tajribaga ega bolgan insonlar, xususan, komaniya xodimlari, tashqi konsultantlar, moliyachilar, buxgalterlar, marketologlar, iqtisodchilar yordamiga murojaat etish lozim.
Axborot yigishni boshlashdan oldin biznes reja bolimlari boyicha savolnoma tuzish maqsadga muvofik boladi.
Oltinchi bosqich biznes rejani yozish (tayyorlash). Bunda eng asosiy qoida shundaki, tadbirkor biznes rejani mustaqil yozishi zarur. Tashqi maslahatchilar ishtiroki bundan avvalgi bosqichda toxtatiladi. Yakuniy bosqichda ular tadbirkorga faqat komakchi sifatida ishtirok etadi.
Ettinchi bosqichda tadbirkor biznes rejani manfaatdor shaxslarga tanishish uchun berishi mumkin.
Biznes rejaning mazmuni va hajmi turli omillarga boglik boladi:korxona olchamlariga (kichik biznes uchun 1020 bet; yirik korxonalar uchun 4050 bet);
tarkibiy qismlarning toliqlik darajasiga kora (yiriklashtirilgan yoki detallashtirilgan);vazifasiga kora (ichki foydalanish uchun, investorlar uchun, bank kreditlarini olish uchun);rejalashtirish davriga kora (1 yillik, bir necha yilga moljallangan);tuzuvchilarning malakasi va texnik iqtisodiy asoslashni tayyorlash borasidagi amaliy tajribasiga.
Rejani tuzish jarayoni va firma faoliyatini har tomonlama tahlil etish rahbarlarga oz korxonasini chetdan kuzatishga majbur qiladi, oxshash korxonalar bilan solishtirish esa kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, yuzaga kelishi mumkin bolgan texnik va moliyaviy muammolarni oldindan kora olish imkonini beradi. Agar firma bankrotlik yoqasida turgan bolsa, biznes reja shubhasiz tijorat oeratsiyalaridan voz kechish, tolov qobiliyati va rentabellik darajasini oshirish usullarini topishga yordam beradi.
Kopchilik kredit beruvchilar va investorlar sifatli rejani kormasdan turib biznesga mablag sarflamaydilar.
42 javob, marketing rejasi bir necha umumiy bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Bozor tadqiqoti
2. Strategiyaning ta'rifi
3. Raqobat tahlili
4. Narx siyosati
5. Narxlar strategiyasiga ta'sir etuvchi omillar
6. Marketing strategiyasi
2. Marketing rejasining mazmuni va vazifalari
Zamonaviy marketing bu korxonaning yukori foyda olish maksadida xaridorlarning real surovlari va bozorni kompleks organish asosida xizmat kursatish, tovar ishlab chikarish va sotish faoliyatini tashkil etish tizimidir. Aytish mumkinki, biznes-rejaning barcha yuulimlarini shakllantirish marketingning ulkan salohiyatidan tulik va keng mikyosda foydalangan xolda marketing tadkikotlarini amalga oshirishga asoslanadi.
Marketingda asosiysi ikki yoklama va bir-birini tuldiruvchi yondashuvdir. Bir tomondan korxonaning butun faoliyati, ayniksa, uning maxsulotni ishlab chikarish va sotish dasturini yaratish, fan-texnika tadkikotlari, kapital kayilmalar va boshkalar bozor va undagi uzgarishlarni chukur bilishga asoslansa, ikkinchi tomondan bozorga va mavjud talabga faol tasir kursatish, yani extiyojlar va istemolchlik afzalliklarini shakllantirish turadi. Bundan marketingning asosiy tamoyili ishlab chikarishning yakuniy natijalari istemolchilar talab va takliflariga yunaltirilishi kelib chikadi.
Ushbu kompleks vazifani bajarish uchun marketing taxliliy, ishlab chikarish va sotuv funktsiyalarini bajarishi lozim. Taxliliy funktsiya asosan istemolchilar va rakobatdoshlarni, shuningdek, tovar xarkatlanishi va sotuv xarakteri, narx xosil bulish tizimi va reklamani organishga borib takaladi. SHu bilan birga korxonaning chiki muxiti, uning ishlab chikarish imkoniyatlari, rakobatbardoshligi va xokazolar xam taxlil kilinadi.
Ishlab chikarish funktsiyasi doirasida kuyidagi funktsiyalar bajariladi:
yangi tovarlar ishlab chikarishni tashkil etish;
yanada mukammal texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy kilish;
ishlab chikarishni moddiy-texnika resurslari bilan taminlash;
maxsulot sifati va uning rakobatbardoshligini baholash.
Sotuv funktsiyasiga kuyidagilar kiradi:
tovarni xarakatlantirish tizimini tashkil etish;
servisni tashkil kilish;
talabni shakllantirish va sotuvni ragbatlantirish tizimin tashkil etish;
maksadli yunaltirilgan tovar siyosatini amalga oshirish;
narx siyosatini yurgazish.
Marketingda boshkaruv va nazorat funktsiyasi xam katta axamiyatga ega bulib, u kuyidagilarni nazarda tutadi:
korxonada strategik va operativ rejalashtirishni amalga oshirish;
jamoani boshqarishning axborot taminoti;
korxonada kommunikatsiya tizimini tashkil kilish;
marketing nazoratini tashkil kilish (teskari aloka, vaziyat taxlili).
Marketingning bu va boshka funktsiyalari uning asosiy vazifasi - tadbirkorlik
Bozorda oz ulushingizni belgilagandan song bozor siimini aniqlashingiz lozim boladi. Chunki agar haridorlaringiz oz bolsa bu albatta halokatga olib keladi.
Songra raqobatchilarning moliyaviy holati ularning resurslari, tannarx, foydalilik va ushbu korsatkichlarning rivojlanish qonuniyatlari tahlil qilinadi. Raqobatchilar tarkibida etakchi raqobatchi aniqlanadi.
Jadvallarni tahlil qilishda quyidagilarni etiborga olish kerak: agar sizning ustunligingiz 30% ni tashkil etsa, tovaringizni raqobatbardoshligi pastdir, agar 30-50% chegarasida bolsa u xolda bozorda nisbatan mustahkam oringa egasiz, 50-70% chegarasida bolsa raqobatchilardan ustunlikka ega hisoblanadi, 70% dan ortiq bolsa ushbu mahsulot bozorida yetakchilik qilasiz.
20 javob
Maxsulot sifat korsatkichlari va ularni baholash usullari

Sanoat ishlab chiqarishi oz maxsulotlarining g`oyat turli-tumanligi, yani xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Bu maxsulotlar tabiiy xususiyatlariga kora har xil meyor va xilma-xil sifat korsatkichlariga ega boladi. Lekin, malum sanoat maxsulotlarining muayyan guruxi uchun umumiy korsatkichlar ishlatilishi, boshqa guruxi uchun esa oziga xos korsatkichlar qollanilishi mumkin.

Maxsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baho berish uchun quyidani korsatkichlar tizimi qollaniladi:
Istemol qilish xususiyatlari boyicha talabni qondirish korsatkichlari. Bunday korsatkichlar maxsulotdan tayinli, belgilangan ravishda foydalanish natijasida kerakli (zaruriy) samarani tavsiflaydi. Ishlab chiqarish - texnik vazifani bajaruvchi maxsulot uchun mehnat unumdorligi korsatkichi xizmat qilishi mumkin. U baholanayotgan maxsulot yordami bilan qanday xajmdani maxsulotni tayyorlash yoki malum davr ichida qanday xajmdani ishlab chiqarish, xizmat korsatishi mumkinligini ifodalab beradi.
Mustaxkamlik korsatkichlari - buyumlarning buzilmasligi, yaxshi saqlanishi, tamirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va olchov asboblarining sifati ularning mustaxkamligiga va uzoq ishlash qobiliyatiga qarab aniqlanadi. Har bir buyumning mustaxkamligi moljallangan muddatda, oz xizmat parametrlarini ozgartirmay, zimmasiga yuklatilgan vazifalarni boshqarish xususiyatidir. Vositaning, yani qurolning ishlash muddati - moljallangan vaqtda, ozining ishlash qobiliyatini ozgartirmaslik xususiyatidir.
Texnologik korsatkichlar maxsulotni tayyorlash va tamirlash jarayonida yuqori mehnat unumdorligini taminlash uchun konstruktor-texnologik yechimlarning samaradorligini ifodalovchi korsatkichlardir. Aynan texnika va texnologiya yordamida maxsulot ishlab chiqarishning ommaviyligi, material harajatlarini, mablag`lar, mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash taminlanadi.
Standartlashtirish va unifikatsiyalash korsatkichlari - bu maxsulotning standartli, unifikatsiyalashgan va original, yani ajoyib, ajralmas qismlar bilan qondirilganligi, toydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga nisbatan unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun kerak bolgan kuchlar, muzlatgichda ruchkaning joylashishi, harorat, namlik, yorug`lik, shovqin, vibratsiya, nurlanish, yonuvchi maxsulotlarda uc gazi va suv bug`ining yig`ilishi bolishi mumkin.
Ergonomik korsatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu buyumdan foydalanishda roy beradigan gigienik, fiziologik va ruxiy xususiyatlar majmuini aks ettiradi.
Estetik korsatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik xususiyatlarini ifodalaydi. Ular buyumning tovar qiyofasi jonliligini, shaklining maqulligini, kompozitsiyaning butunliligini, mukammal bajarilganliligini va barqarorligini tavsiflaydilar.
Transportabellik korsatkichlari maxsulotning tashish uchun moslashganligini ifodalaydi.
Patent-xuquqiy korsatkichlar maxsulotning patentli ximoyasini va patentli sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Patent-xuquqiy korsatkichlarni aniqlashda buyumlarda yangi texnik omillar borligini, shuningdek, mamlakatda patentlar bilan ximoyalangan yechimlarni hisobga olish kerak boladi.
Ekologik korsatkichlar - bu atrof-muxitga xavfli tasir korsatish darajasi, qaysiki maxsulotni ekspluatatsiya qilish yoki istemol qilishda yuzaga keladi. Masalan, zararli qotishmalarning bolishi, maxsulotni saqlash, tashish va istemol qilishda zararli qismlar, gazlar va nurlarni chiqarish mumkinligi.
Xavfsizlik korsatkichlari - haridor va xizmat korsatuvchi xodimlarning xavfsizligi uchun maxsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, yani maxsulotni montaj qilish, xizmat korsatish, tamirlash, saqlash, tashish, istemol qilishda xavfsizlikni taminlaydilar.
Yuqorida qayd qilib otilgan korsatkichlarning yig`indisi maxsulot sifatini tashkil etadi. Buyum mustaxkam (pishiq), estetik jixatdan kozni qamashtiradigan, oz vazifasini yaxshi bajaradigan bolishi lozim. Lekin, shu barcha korsatkichlardan tashqari, buyumning bahosi ham muhim. CHunki iqtisodiy optimal sifat masalasi baho bilan chambarchas bog`liqdir. Haridor buyum sotib olganda buyum bahosi u ega bolgan xossalar toplamini qoplashini bilish uchun ularni doimo taqqoslaydi.
Demak, hozirgi zamon ishlab chiqarishi soitida maxsulotning sifati - korxona (firma) samaradorligining, rentabelligining muhim tashkil etuvchisidir, shu sabli unga doimo etibor bermoq zarur. Sifat bilan barcha - korxona direktoridan tortib, aniq ish bajaruvchigacha shug`ullanishi kerak. Sifatni taminlash, loyixalash, saqlash boyicha barcha jarayonlar sifatni boshqarish tizimiga birlashtirilgan.
Tannarx — bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Bu oʻrinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Maʼlumki, mahsulot qiymati oʻz ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati hamda yangidan yaratilgan qiymatni toʻliq oladi. Oʻz navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi va yalpi foydaga ajraladi.
31 javob.Tannarx, mahsulot tannarxi — korxonaning mahsulot ishlab chiqarish. va uni sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar koʻrsatish uchun qilgan jami joriy xarajatlarining pul shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarish.da T.ning muxim elementlari — chetdan olinadigan xom ashyo, asosiy materiallar, elektr energiya resurelari chiqimlari; asosiy va kushimcha ish xaki; ijtimoiy sugʻurta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va boshqa sarfxarajatlar. T.ga yuqorida sanab oʻtilgan bevosita ishlab chiqarish. jarayonlari bilan bogʻliq xarajatlardan tashqari noishlab chiqarish chiqimlari: idishlarga, mahsulotlarni oʻrashjoylash va joʻnatishga qilingan xarajatlar; mahsulotni sotish bilan bogʻliq chiqimlar; ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlari, reklama va boshqa ishlar uchun sarflanadigan xarajatlar ham kiradi. Narxlar uzgarmagan hollarda mahsulot T.ini kamaytirishga erishish korxona uchun kushimcha fonda manbaiga aylanadi. Qoʻshimcha foyda esa mahsulotni sotishdan olingan tushumdan korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish. va sotish uchun sarflagan xarajatlari summasi ayirmasiga tengdir.
27 javob11. Rentabellik va uning ko’rsatkichlar tizimi
Korxona faoliyat natijaviyligi baho berishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri rentabellik ko’rsatkichi hisoblanadi.
Rentabellik korxona foydalik darajasini xarakterlaydi. Odatda uning bir necha turlari hisob kitob qilinadi. Bu bevosita mulkning shakli bo’yicha daromadalarning yuzaga chiqish o’rni yoki bazasi bo’yicha, foydaning o’zgarishiga ta’sir etuvchi birliklar buyicha yoki mustaqil birliklar bo’yicha aniqlanishi mumkin.
Rentabellikning xalq xo’jaligida quyidagi turlari aniqlanadi.
1. Ishlab chiqarish xarajtalariga nisbatan rentabellik
sof foyda
R=------------------------------------------- x100%
Ishlab chiqarish xarajatlari
Ushbu ko’rsatkich bir so’mlik ishlab chiqarish xarajati hisobiga olingan foyda summasini xarakterlaydi.
Asosiy vositalar rentabelligi
Asosiy vositalar rentabelligi har bir so’mlik yoki ming so’mlik asosiy vosita hisobiga to’g’ri keladigan foyda summasini xarakterlaydi. Ushbu ko’rsatkich sof foyda summasini asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymatiga bo’lish asosida aniqlanadi.
Sof foyda R=----------------------------------------------------------- x 100 % Asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati
Sotish bo’yicha rentabellik . Sotish bo’yicha rentabellik sotilgan mahsulotlarning foydalik darajasini xarakterlaydi. Ushbu ko’rsatkich sotishdan olingan yalpi foyda summasini mahsulotlarni sotishdan olingan tushumga bo’lish asosida aniqlanadi. Ya’ni
Sotishdan olingan foyda
R=---------------------------------------------------------------x100%
Sotishdan olingan tushum summasi
Oborot aktivlar rentabelligi. Ushbu ko’rsatkich oborot aktivlarning har bir sumiga to’g’ri keladigan foyda, sof foyda summasini xarakterlaydi.
Oborot aktivlar rentabelligi olingan sof foyda summasini oborot aktivlarning o’rtacha yillik qiymatiga bo’lish asosida aniqlanadi.
Sof foyda
R=-------------------------------------------------------------x100%
Oborot aktivlar o’rtacha yillik qiymati
Jami mulk rentabelligi. Ushbu ko’rsatkich korxona mulkining foydalilik darajasini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Bu ko’rsatkich har bir so’mlik mulkka to’g’ri keladigan sof foyda summasini ifodalaydi.
Sof foyda
R=-----------------------------------------------------------x100%
Korxona mulki jami
O’z mablag’alari rentabelligi. Ushbu ko’rsatkich korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan mablag’larning foydalilik darajasini xarakterlaydi.
Korxona sof foydasini uning o’zlik mablag’lari manbaiga bo’lish asosida o’zlik kapitalining foydalilik darajasi o’rganiladi.
Sof foyda
R=-----------------------------------------------------------x100 %Korxona uzlik mablaglari
Qarz mablag’lari rentabelligi. Ushbu ko’rsatkich korxona sof foydasini qarzga olingan mablag’lariga nisbati asosida aniqlanadi. Bu ko’rsatkich har bir so’mlik qarz mablag’iga to’g’ri keladigan foyda summasini ifodalaydi.
Sof foyda
R=-----------------------------------------------------------x100%
Qarz mablag’lari jami
8.Asosiy vositalar va moddiy oborot mablag’lari rentabelligi. Ushbu ko’rsatkich sof foyda summasini korxona asosiy vositalari va moddiy oborot mablag’lari o’rtacha yillik qiymatiga bo’lish asosida aniqlanadi. U har bir so’mlik asosiy va oborot mablag’iga to’g’ri keladigan foyda summasini xarakterlaydi.
Sof foyda
R=------------------------------------------------------------x100
1.2.Korxonani tashkil etish tamoyillari va tartib-qoidalari.
28 javobs
O’zbekiston Respublikasining qonunchiliga asosan, korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik organi, mehnat jamoa yoki muassislar guruhining qarori bo’yicha belgilangan qonun-qoidalarga asosan tashkil qilinishi mumkin. Shuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi yoki u tayinlagan vakillik organining roziligi bo’lsa, faoliyat yuritayotgan korxona tarkibidan bir yoki bir nechta tarkibiy bo’linmalarni, ushbu bo’linmalarning mehnat jamoalari tashabbusiga ko’ra, ajratib chiqarish natijasida ham tashkil topishi mumkin. Korxona joriy va hisob-kitob raqamlari ochish va ular to’g’risidagi holatlarni tasdiqlash huquqiga ega bo’lgan, mustaqil huquqiy shaxs maqomidagi sho’ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo’lim va boshqa tashkiliy bo’linmalarni tashkil qilishi mumkin. Korxona qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda maxsus davlat organlarida ro’yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo’ladi.
Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar ko’zlanadi:- iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish va uni sotishdan foyda (daromad) olish;
- ishlab chiqarishga ish bilan band bo’lmagan aholini jalb qilish va shu orqali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni hal qilish;
- ishlab chiqarishga mavjud qo’shimcha resurslarni jalb qilish;
- fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish;
- yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona (o’rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi alohida fuqarolar yoki shaxslar guruhi a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish;
- ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor muhitini kengaytirish.
Yangi korxona tashkil qilishdan asosiy maqsadlar belgilangandan keyin ta’sis hujjatlari tuziladi. Ta’sis hujjatlarni tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi faoliyat yuritish jarayonidagi muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ta’sis hujjatlar faoliyat yurituvchi korxonalarning huquq va majburiyatlarini hamda sharoitlarini ifodalaydi.
“Xususiy korxonalar to’g’risida” gi qonunga asosan korxona mulkini 7ta xil manbadan shakllantirish mumkin9
Korxona mulkini shakllantirish manbalari:
1) Muassislarning pul va moddiy ko’rinishdagi badallari;
2) Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan olingan daromadlar;
3) Qimmatbaho qog’ozlardan olingan daromadlar;
4) Banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar;
5) Byudjetdan olinuvchi mablag’lar (dotatsiya), kapital qo’yilmalar;
6) Korxona, tashkilot va fuqarolarning beg’araz va xayriya badallari, shuningdek, almashish, meros va sovg’a tariqasida olinuvchi mulk; 7) Qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar.Ro’yxatga olish korxonaga kelib tushuvchi hujjatlarni qayd qilish kitobida tartib raqami berish orqali amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan jarayonlar amalga oshirilgach, korxona joylashgan manzilgohi bo’yicha soliq idoralarida hisobda turishi va buni tasdiqlovchi hujjat olishi hamda bankda hisob raqami ochishi mumkin.
54.savol.
Ishlab chiqarish tannarxini hosil qiladigan xarajatlar.
Tannarx — bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Bu oʻrinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Maʼlumki, mahsulot qiymati oʻz ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati hamda yangidan yaratilgan qiymatni toʻliq oladi. Oʻz navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi va yalpi foydaga ajraladi.Tannarx, mahsulot tannarxi — korxonaning mahsulot ishlab chiqarish. va uni sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar koʻrsatish uchun qilgan jami joriy xarajatlarining pul shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarish.da T.ning muxim elementlari — chetdan olinadigan xom ashyo, asosiy materiallar, elektr energiya resurelari chiqimlari; asosiy va kushimcha ish xaki; ijtimoiy sugʻurta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va boshqa sarfxarajatlar. T.ga yuqorida sanab oʻtilgan bevosita ishlab chiqarish. jarayonlari bilan bogʻliq xarajatlardan tashqari noishlab chiqarish chiqimlari: idishlarga, mahsulotlarni oʻrashjoylash va joʻnatishga qilingan xarajatlar; mahsulotni sotish bilan bogʻliq chiqimlar; ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlari, reklama va boshqa ishlar uchun sarflanadigan xarajatlar ham kiradi. Narxlar uzgarmagan hollarda mahsulot T.ini kamaytirishga erishish korxona uchun kushimcha fonda manbaiga aylanadi. Qoʻshimcha foyda esa mahsulotni sotishdan olingan tushumdan korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish. va sotish uchun sarflagan xarajatlari summasi ayirmasiga tengdir.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga quyidagi xarajatlar kiradi:
materiallar;
do'kon xodimlarining ish haqi;
fondlarga badallar;
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
boshqalar.
Mahsulot tannarxini hisoblash yo'li bilan mahsulotlarni chiqarish va keyinchalik sotishga qaratilgan xarajat moddalari bo'yicha tannarxni hisoblang. Xarajatlarni odatiy guruhlash qo'llaniladi, bu esa tannarxni hisoblash ob'ektining tannarxini, masalan, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini eng aniq hisoblash imkonini beradi. Barcha xarajatlar xarajat moddalariga bo'linadi
xom ashyo va materiallar, minus foydali qaytariladigan qoldiqlar;
sotib olingan va ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar;
yoqilg'i, issiqlik va elektr energiyasi;
asosiy vositalar / nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi;
fondlarga badallar;
ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish va uni rivojlantirish;
umumiy va umumiy biznes xarajatlari;
nikohdan yo'qotishlar;
boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;
sotish xarajatlari.
To'liq tannarx deganda ishlab chiqarish, unga tovarlarni tashish va bozorga etkazib berish xarajatlari qo'shilgan holda tushuniladi. Demak, ishlab chiqarish tannarxi mahsulotni chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarning jami bo'lib, sotish bilan bog'liq xarajatlarni o'z ichiga olmaydi.
55.savol.ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan harajatlar:
a) sotish harajatlari
b) ma’muriy-boshqaruv harajatlari
v) boshqa operatsiya harajatlariga guruhlanadi.
Mahsulotning ayrim turlari tannarxiga olib borilishiga qarab harajatlar
bevosita (to‘g‘ri) va bilvosita (egri) guruhlariga bo‘linadi.
Mahsulot hajmi bilan bog‘liqligiga qarab, harajatlar o‘zgaruvchan va
o‘zgarmas (doimiy) harajatlarga bo‘linadi.
Demak korxonaning umumiy harajatlari (UX) doimiy harajatlari (DX) va
o‘zgaruvchan harajatlar (UX) yig‘indisiga teng masalan: xodim ishbay haq olsa, bu
o‘zgaruvchan harajat. Bir oylik maosh belgilangan bo‘lsa, bu shakli doimiy
harajatga olib boriladi. Mahsulot ishlab chiqarish harajatlari bo‘yicha hisobga olib
boriladi.
56.savol. Foyda tushunchasi va mohiyati.
Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:
birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.
57.savol.Foydani taqsimlash va uni kòpaytirish yòllari.
Foyda taqsimoti - bu kelajakdagi foydalanish yo'nalishlarini shakllantirish jarayoni bo'lib, uning davomida korxona ehtiyojlarini qoplash va davlat daromadlarini shakllantirish ta'minlanishi kerak.
Shuning uchun foyda taqsimotining eng muhim muammolaridan biri budjet daromadlarida jamg’arilgan va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ixtiyorida qoladigan foyda ulushining optimal nisbatini topishdir.
Foyda taqsimoti soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar ko‘rinishida turli darajadagi byudjetlarga tushadigan qismida qonuniy tartibga solinadi.
Korxona ixtiyorida qolgan foydani sarflash yo'nalishlarini belgilash, undan foydalanish moddalari tarkibi korxona vakolatiga kiradi.Foyda taqsimotining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:ustuvor ijro moliyaviy majburiyatlar butun jamiyat oldida (davlat vakili);stavkalari davlat organlari tomonidan belgilanadigan va o‘zboshimchalik bilan o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan soliqlar va yig‘imlar shaklida tegishli byudjetlarga davlat foydasi tushumi;soliqlar to'langanidan keyin korxona ixtiyorida qoladigan foyda miqdorini ta'minlash, bu uning mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish, ishlab chiqarish natijalarini yaxshilash va iqtisodiy va iqtisodiy faoliyatdan manfaatdorligini kamaytirmaydi. moliyaviy faoliyat;
korxona ixtiyorida qolgan foydani uning rivojlanish strategiyasini amalga oshirishni hisobga olgan holda uning kapitallashtirilgan va iste’mol qilinadigan qismlari o‘rtasida taqsimlash nisbatlarini optimallashtirish; ushbu foydaning asosiy yo'nalishi jamg'arish, korxonaning keyingi rivojlanishini ta'minlash, faqat qolgan qismida -
58.savol. Sof foyda va uni hisoblash.korxona moliyaviy faoliyati natijasida ko`rilgan daromaddan mahsulot tannarxi va soliqlar hisoblanganidan so`ng korxona ixtiyorida qoldirilgan foyda.-sof foyda.
Sof foyda har yili kompaniyaning bank hisobvarag'ida to'planib boradigan o'z mablag'larining asosiy manbai hisoblanadi. Foyda miqdori tashkilotning qanchalik samarali ishlashining ko'rsatkichidir. Soliq solinadigan miqdor soliqqa tortiladigan, va foyda va zarar to'g'risidagi hisobot talab qilinadigan moliyaviy hisobot hujjatlarining bir qismidir. Shu munosabat bilan korxona foydasini hisoblash ko'nikmalariga ega bo'lish juda muhimdir.
59.savol.Rentabellik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini.Rentabellik (nem. rentabel — daromadli, foydali) — korxona yoki tadbirkorlikning daromaddorligi, samaradorligi; mikroiqtisodiy miqyosdagi iqtisodiy faoliyatning samaradorligi. R. korxona yoki tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalarini baholashda qoʻllaniladigan asosiy koʻrsatkich. R. foyda olib ishlashning qiyosiy, yaʼni sarf-xarajatlarga nisbatan aniqlanadigan koʻrsatkichi boʻlib foizlarda ifodalanadi. Uzoq muddatli va joriy xarajatlar (mashinauskuna, binolar, inshootlar, xom ashyo, yoqilgʻi, materiallar, butlovchi qismlar, ish kuchi va boshqa sotib olish) mazmunan har xil boʻlganidan ular qanday natija berganligini bilish uchun R.ning 4 ta asosiy koʻrsatkichlari qoʻllaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida iqtisodiy oʻsishning intensiv omillarini kuchaytirish asosida R.ni oshirishga, foydani maksimumlashtirishga zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Bozor talab qilgan xaridorgir tovarlarni ishlab chiqarish, i.ch.ni modernizatsiyalash, xom ashyo va materiallar sarfini qisqartirish, resurslarni tejab-tergab ishlatish asosida joriy harajatlarni kamaytirish, mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish, kapital tarkibini shakllantirish (aylanma kapital), mehnat motivatsiyasini kuchaytirish (ishchi-xizmatchilar mehnatini ragʻbatlantirish mehnat unumdorligini oshirishga, tejamkorlikni taʼminlashga intilishni paydo etadi) R.ni oʻstirishning asosiy omillaridir. Bu omillarni qoʻllash korxona darajasida boshqarib boriladi. Shu maqsadda R. monitoringga yuritiladi.