1. Dinshunоslik fanining maqsad va vazifalari

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI
1-BOSQICH TT 12-23 GURUH TALABASINING
“DINSHUNOSLIK ” fanidan
SEMINARI
Bajardi:
Ma'rifov J
Qabul qildi:
Mamatqulova D

---

Din ijtimoiy madaniyat hodisasi sifatidagi ahamiyati
REJA:
1. Dinshunоslik fanining maqsad va vazifalari.
2. Dinlar tarixini o’rganishda Sharq allоmalarining yondashuvlari.
3. Dinlarni tasniflashda G’arb оlimlarining qarashlari.
1.1
Dinshunоslik fanining maqsad va vazifalari.
Din
insoniyat
ma’naviy hayotining tarkibiy qismidir. O’zbekiston Respublikasida ziyolilar
oldiga ma’naviy barkamol insonni shakllantirish vazifasi qo’yilgan bir paytda
din masalasini chetlab o’tish mumkin emas. Mazkur masalani hal etishda
ilgarigi dinga agressiv hujum etish uslubining salohiyatsizligi hammaga
ochiq-oydin. Lekin keyingi paytda paydo bo’lgan diniy bo’lmagan
masalalarni diniy deb atash, har qanday, hatto bir-biriga zid bo’lgan, fikrlarni
tahlil qilmasdan turib maqtash uslubi ham o’zini oqlamaydi. Demak, ushbu
masalaga prinsipial, professional, ilmiy yondashuv darkordir.
O’zbekiston Rossiya imperiyasi va Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan va
jahon hamjamiyatidan ajratilib yashagan bir davrda, G’arbda XIX asrning
o’rtalarida vujudga kelgan dinshunoslik fani ancha yo’l bosib o’tib, ko’plab
ilmiy natijalarga erishdi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tadqiqotchilari bu
yangi soha bilan yaqindan tanishib, mutaxassis-kadrlarni tarbiyalay
boshladilar.
Din
- e’tiqod hamdir, bu esa har bir kishining shaxsiy ishi. Lekin shaxsni
har qanday missioner tashkilotlar ixtiyoriga ham tashlab qo’yib bo’lmaydi.
Ozod jamiyatda har bir inson o’z shaxsiy munosabatini belgilab olishi uchun

---

unga har tomonlama, boy, xolis-ilmiy axborot zarur. Bunday axborot ko’p
qirrali bo’lmog’i, birovning g’arazli sharhisiz asl matnlar shaklida bo’lsa
maqsadga
muvofiqdir.
Eskirgan
ma’lumotlar
asosida
mutaxassis
bo’lmagan mualliflar tomonidan yozilgan asarlar hozirgi zamon axborot
erkinligi va uning etib kelishi oson bo’lgan sharoitlarda o’quvchilarning ko’z
o’ngida mazkur mualliflarning obro’sizlanishiga yoki o’quvchini noto’g’ri
tasavvurga ega bo’lib qolishiga olib keladi.
Din va Qonun o’zaro munosabatlarini yaxshi bilish demokratik jamiyat
poydevorini mustahkamlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi
va
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»
gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni turli diniy jamoa a’zolarining huquqlari, majburiyatlari haqida to’la
ma’lumot beradi. O’quvchilarda qonunga hurmat hissini, o’zininggina emas,
boshqalarning ham diniy his-tuyg’ularini hurmat qilish, tushunishga harakat
qilish, o’z shaxsiy fikrlarini boshqa kishilarga tazyiq bilan o’tkazish
g’ayriqonuniy xatti-harakat ekanligi, jamoat joylarida diniy masalalarda
zo’ravonlik, tajovuzkorlikka yo’l qo’ymaslik dunyoqarashini shakllantiradi.
O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatiga kirib borayotgan bir
sharoitda uning fuqarolari turli konfessiyalar vakillari bilan muloqot
etishning yuksak madaniyatiga ega bo’lishi ham juda muhimdir.
Din tabiat, jamiyat, inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda
taqdiri insoniyatning bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida
bo’lgan, uni yaratgan, ayni zamonda insonlarga to’g’ri, haqiqiy, odil hayot
yo’lini ko’rsatadigan va o’rgatadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni
ifoda etadigan maslak, qarash, ta’limotdir.
Din muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlar va diniy
tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’ladi. U olam, hayot
yaratilishini tasavvur qilishning alohida tariqasi, uni idrok etish usuli,
olamda insoniyat paydo bo’lgandan to bizgacha o’tgan davrlarni ilohiy

---

tasavvurda aks etishidir. Din komil insonni tarbiyalashda salmoqli
tarbiyalovchi qudratga ega bo’lgan ma’naviy-axloqiy kuchdir.
Din nima ekanligi turlicha izohlansa-da, umumiy nuqtai nazar shuki, din
ishonmoq tuyg’usidir. Ishonmoq tuyg’usi insoniyatning eng teran va eng
go’zal ruhiy-ma’naviy ehtiyojlaridandir. Dunyoda dini, ishonchi bo’lmagan
xalq yo’q. Chunki muayyan xalq dinsiz, e’tiqodsiz, biror-bir narsaga
ishonchsiz holda yashay olmaydi.
Dinshunoslikda dinga
«dinning o’zi nima?», «uning mohiyati nimadan
iborat?»
degan savol nuqtai nazaridan yondashishdan tashqari
«din qay
tarzda faoliyat olib boradi?»
degan savol nuqtai nazaridan ham yondashuv
mavjud. Bu masala bilan ko’proq din sosiologiyasi shug’ullanadi.
Sosiologik nuqtai nazardan qaralganda din jamiyat uchun zaruriy narsa,
ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga
keltiruvchi va amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Bu degani
dinni jamiyatdagi bajaradigan vazifalariga ko’ra o’rganish mumkin demakdir.
Dinning vazifalari deganda uning alohida shaxsga va jamiyatga ta’sir
qilish yo’li va tabiati nazarda tutiladi. Bunda har bir din unga e’tiqod qiluvchi
muayyan bir shaxsga u yoki bu jamoaga va umuman jamiyatga nima beradi?
Insonlar hayotiga qanday ta’sir ko’rsatadi? Shunga o’xshash masalalar
o’rganiladi.
Dinning
ijtimoiy
vazifalari
haqidagi
ta’limotni
dinshunoslikda
funksionalizm rivojlantiradi.
Funksi-onalizm jamiyatga ijtimoiy tizim
sifatida qaraydi: unda jamiyatdagi har bir element muayyan funksiyani
bajaradi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy vazifalari
quyidagilardan iboratdir:
Birinchidan,
har qanday din o’z e’tiqod qiluvchilari uchun
to’ldiruvchilik,
tasalli beruvchilik - kompensatorlik
vazi-fasini bajaradi. Masalan, insonda
doimiy ehtiyoj hosil bo’lishi hodisasini olaylik. Inson o’z hayoti, turmush

---

tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida hayotiy
maqsadlariga erishishi ilojsiz bo’lib ko’ringanida, unda qandaydir ma’naviy-
ruhiy ehtiyojga zaruriyat sezgan. Ana shunday ehtiyoj diniy ehtiyoj edi. Din
bu o’rinda ma’naviy-ruhiy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini
bajargan va hali ham bajarmoqda.
Masalan, buddaviylik dini rohiblikni targ’ib qilar ekan, bu dunyoda orzu-
havaslardan, rohat-farog’atdan voz kechgan inson
nirvana
holatiga
erishgach, abadiy rohatda bo’lishini ta’kidlaydi.
Shuningdek, xristianlikda har bir xristian Iso Masihning qaytishiga umid
qilgan holda hayotning turli muammolarini engib, sabr-bardosh bilan hayot
kechiradilar. Chunki xristianlik Iso Masih qaytib kelgach barcha izdoshlarini
saodatli hayotga etkazishi haqidagi ta’limotni ilgari suradi.
Shuningdek, islom dinida ham har bir musulmon bu dunyoda
erishmagan moddiy yoki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishga ishongan
holda dunyo orzu-havaslariga ortiqcha berilmay, turmush mashaqqatlariga
sabr qiladi.
Ikkinchidan,
muayyan din o’z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o’ziga
e’tiqod qiluvchilar jamoasini shu ta’limot doirasida saqlashga harakat
qilgan va hozirda ham shunday. Bu ijtimoiy hodisa dinning
birlashtiruvchilik
- integratorlik
vazifasi deb ataladi. Din hamisha muayyan ijtimoiy, etnik va
ma’naviy hayotning o’z ta’sirida bo’lishiga intiladi. Bu ta’sirning
muntazamligini ta’minlash maqsadida din xalqlarning ijtimoiy hayotiga,
axloqiy munosabatlariga, shuningdek adabiyoti va san’atiga ham ta’sir
o’tkazadi.
Masalan, yahudiylikda mazkur din vakillarini bir mafkura atrofida
saqlab turish uchun ularni bir millat va yagona maslak egalari ekanliklari,
yagona xudo - YAhvening eng sevimli bandalari ekanliklari uqtiriladi.
Xristianlikda ham e’tiqod qiluvchilarni bu dinga yanada ko’proq jalb

---

etish uchun diniy memoriy, tasviriy, musiqa san’ati turlaridan unumli
foydalaniladi. Xristianlikda maxsus
ikona
chizuvchilik maktablari faoliyat
olib boradi.
Uchinchidan,
har bir din o’z qavmlari turmushini
tartibga solib, nazorat
qiluvchilik - regulyatorlik
vazifasini bajaradi. Dinlar o’z urf-odatlarining,
marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan o’z vaqtida, qat’iy tartibga
amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qo’yadi.
Masalan, islomda kuniga 5 mahal namoz o’qilishi, har hafta juma
namozini jome masjidlarda ado etilishi, Ramazon oyida bir oy ro’za tutilishi,
ro’za (‘iyd al-fitr) va qurbon (‘iyd al-adho) hayitlarining nishonlanishi
musulmonlarning hayot tarzini tartibga solib turadi.
To’rtinchidan,
din
aloqa bog’lashlik, birlashtiruvchilik - integratorlik
vazifasini ham bajaradi, ya’ni har bir din o’z qavmlarining birligini, jamiyat
bilan shaxsning o’zaro aloqadorlikda bo’lishini ta’minlashga intiladi. Bunda
u yoki bu dinga e’tiqod qiluvchi kishilarning o’z dinidagi boshqa kishilar
bilan aloqador ekanligi, o’zaro huquq va burchlarining borligi, urf-odat va
ibodatlarni jamoa bo’lib bajarilishi lozimligi nazarda tutiladi.
Beshinchidan,
dinning
integratorlik
vazifasi bilan
legitimlovchilik-
qonunlashtiruvchilik
vazifasi
chambarchas
bog’liq.
Dinning
bu
funksiyasining nazariy asosini yirik amerikalik sosiolog T. Parsons ishlab
chiqdi. Uning fikricha, «har qanday ijtimoiy tizim muayyan cheklovlarsiz
mavjud bo’la olmaydi. Buning uchun u qonun darajasiga ko’tarilgan axloq
normalarini ishlab chiqishi kerak. Din bunday normalarni qonunlashtiribgina
qolmay, ularga bo’lgan munosabatni ham belgilaydi».
Oltinchidan,
din vazifalarining
falsafiy, nazariy
jihatlari ham mavjud. Bu
vazifa insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini,
dorulfano
va
dorulbaqo
dunyo masalalariga o’z munosabatini bildirib turishidan iboratdir.
Kishilik jamiyatida din doimo u bilan birga bo’lganmi yoki qandaydir

---

davrda jamiyat dinsiz yashaganmi, degan savolga turli fikrlar bildirilgan. Bu
- dinning tarixiyligi masalasi bo’lib, unga ikki xil javob berganlar. Birinchisi,
marksistik ta’limotning sobiq tarafdorlari fikricha, «qandaydir muddat
insoniyat dinsiz yashagan va jamiyatning muayyan bosqichida - yuqori
paleolit davrida, bundan 20-40 ming yil avval din paydo bo’lgan», deyilgan.
Ikkinchisi, «dinning kelib chiqishi insoniyatning paydo bo’lishi bilan bevosita
bog’liq», degan fikrdir.
Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish
bilan dinning kelib chiqishi muammosini hal qilish mumkin bo’ladi.
E.Taylor
kabi evolyusion yo’nalishdagi pozitivistlarning chiqargan xulosasiga ko’ra,
dinning
ildizini «faylasuflik qilgan yovvoyi odam»
ga taqaydilar. Ya’ni, «u o’z-
o’ziga borliq, o’zini o’rab turgan olamning paydo bo’lishi va o’zi kuzatgan
hodisalarning haqiqati haqida savol bergan. Unda fikrlash yuqori darajada
bo’lmagan. Shundan so’ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida
tasavvurlar paydo bo’lgan».
Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: «
Birinchi
yolg’onchi birinchi nodonni uchratganda
din paydo bo’ldi». Bunda din yomon
niyatli kishilarning o’ylab topgan narsasi bo’lib chiqadi. Bu ikkala nazariya ham
hech qanday ilmiy asosga ega emas.
Faylasuflik qilgan yovvoyi odam konsepsiyasi bo’yicha «ibtidoiy odam
yolg’iz holdagi chuqur fikr yurituvchi bo’lgan. U o’z oldiga ulkan savollarni
qo’ygan. Bu savollar uning kundalik hayotida kerak emas edi. Shuni ham
unutmaslik kerakki, ibtidoiy odamning fikr yuritishi uning kundalik ishlab
chiqarish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan. Bu faoliyatning tabiati, shart-
sharoitlari birgina odamga tegishli bo’lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy
gruppa, qabila, urug’, xalqqa tegishli edi».
Dinning kelib chiqishi
«bir odam boshqalarni aldashi natijasida kelib
chiqqan»,
degan fikr ham tanqidga uchragan. Boshqa fikrga ko’ra, «din - bu
jamiyatdagi kishilarning baravariga o’z-o’zini aldashi natijasida kelib

---

chiqqan. Shuning uchun ham
din ijtimoiy hodisadir
degan xulosaga kelish
mumkin», deydilar.
Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uning
ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo’ldi. Shuning uchun ham dinni
o’rganish - bu insoniyatni o’rganish demakdir. Dinni insoniyatdan,
insoniyatni
dindan
ajratib
bo’lmasligini
tarixning
o’zi
isbotladi.
«Kommunistik jamiyatda din yo’q bo’lib ketadi» deyilgan fikrning aksicha
kommunizm xayoliy narsa yu, din doimiy ekanligi amalda isbotlandi.
Demak, din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan. muqaddas tushunchalar
borki, ular Vatan va xalqman, ezgulik va insoniylik tamoyillari bilan uzviy
bog`liqdir. Agarki har qaysi ijodkor o`z asarlarida ana shu o`lmas g`oyalarni
bosh maqsad qilib qo`ysa, ularni badiiy mahorat bilan ifoda eta olsa, hech
shubhasiz, adabiyot ham, madaniyat va san’at ham tom ma’noda ma’naviy
yuksalishga xizmat qilib, o`zining ijtimoiy vazifasini to`liq ado etishga
erishgan bo`ladi.
1.2 Dinlar tarixini o’rganishda Sharq allоmalarining yondashuvlari.
Dinni kelib chiqishini o’rganish, uni falsafiy jihatdan tahlil qilish juda
qadimgi davrlardan bоshlangan. Xususan, xalqimiz e’tiqоd qilgan dinlardan
biri
zardushtiylik
haqidagi dastlabki falsafiy mushohadalar milоddan avvalgi
VII-VI asrlarda bоshlangan. Shunday hоlatni bоshqa din shakllari tarqalgan
qadimgi Yunоnistоnda ham kuzatish mumkin.
Sharqda din kelib chiqishi to’g’risidagi qarashlarning, din falsafasining
rivоjlanishi islоm paydо bo’lgan davrdan kеyin, ya’ni VIII-IX asrlarda kalоm-
falsafasining shakllanishi bilan bоg’liqdir. Dinlar falsafasi, din kelib chiqishi
haqida mushohada yuritish Sharqda ancha оldin bоshlangan bo’lsada,
ammо ilmiy-falsafiy o’rganish, ilmiy tadqiq qilish asоsan XVIII asrning
ikkinchi yarmi va XIX asrda jiddiy tus оldi.
Dinshunоslik
fanining falsafasi shundaki, u dinning paydо bo’lishi va

---

rivоjlanish tarixini, uning ta’limоti, vujudga kеlishi va shakllanishini
o’rganishda falsafiy ta’limоtga suyanadi. Zеrо, bu fan jamiyat taraqqiyoti
jarayonida din bilan bоg’liq bo’lgan barcha ijtimоiy hоdisalarni-mafkura va
aqidalar, urf-оdat va marоsimlar, masjid va| diniy tashkilоtlarning talab va
tartiblarini falsafiy tahlil qilishni ko’zda tutadi.
Islоm dinida ilоhiyot falsafasining shakllanishi davriga qadar xilma-xil
ilоhiyot оqimlari vujudga kеlgan. Masalan,
jabbоriylar, qadariylar,
mu’taziliylar, musji’iylar
va bоshqalar vujudga kеlib, ularning har biri ilоhiyot
masalalarini o’ziga xоs talqin qilgan. Оrtоdоksal ilоhiyot оqimi
kalоm
(kеyinchalik islоm falsafasi) dеb nоm оlgan. Bundan tashqari islоmdagi
barcha yo’nalishlar va mazhablarda ham ilоhiyotchilik ta’limоtlari mavjud.
Islоm dunyosida falsafiy, shu jumladan ilоhiyot falsafasining vujudga
kеlishi VIII-asrning ikkinchi yarmida
mu’taziliylar
va
mutakallimlar
faоliyati
bilan bоg’liqdir. Mu’taziliylar g’оyalariga e’tirоzli fikrlarni
ash’ariylar
(ularni
mutakallimlar ham dеyiladi) ilgari suradilar.
Abu Mansur Mоturidiy
(870-
944)
Abul-Hasan al-Ash’ariylar
(874-935) kalоm ilmining taraqqiyotiga
ulkan xissa qo’shganlar. Bu оqimning yirik vakillari:
al-Baqillоniy
(1027 y.v.),
Ibn Furaq
(1015 y.v.),
Abu Ishaq al-Isfara’iniy
(1085 y.v.),
ash-Shaxrstоniy
(1135) va
Faxriddin ar-Rоziydir
.
Bu оqim tarafdоrlari tabiatda sabab va оqibat katеgоriyasi mavjudligini
tan оlmaydilar. Bоrlikdagi barcha narsa va mavjudоtlarning yaratilishi va
rivоjlanishini Xudо ijоdi va karоmati bilan bоg’laydilar. Ash’ariylar aqlni diniy
an’anachilikdan (naqldan) ustun qo’yadi va musulmоnlarning hayotini
bоshqaruvchisi shariat dеb hisоblaydilar.
Tasavvuf va tasavvuf falsafasi O’rta va Yaqin Sharq, Turkistоn,
Xurоsоn, va bоshqa islоm tarqalgan mamlakatlarda diniy-falsafiy
tafakkurning o’ziga xоs yo’nalishi sifatida shakllandi va kеng qulоch yozdi.
Individual va ijtimоiy оngda shakllangan tasavvufiy g’оyalar islоm dini

---

ta’limоti va talablarini kishilarda mustahkamlanib o’ziga xоs ahamiyati
bo’ldi.
Islоm dunyosida buyuk tasavvufchilar va ularning qarashlari. Buyuk
tasavvufchilardan
Ibrоhim Ibn Adqam, Abu Yazid Bistоmiy, Mansur al-
Xallоj, Abu Bakr ibn Musо al-Vasitiy al-Farxоniy, as-Sulоmiy, Yusuf
Hamadоniy, Axdоad Yassaviy, Najmiddin Kubrо, Jalоliddin Rumiylar
o’rta
asrlarda Turkistоn, Xurоsоn va Erоnda еtishib chiqib tasavvuf madaniyatini
rivоjlantirishga munоsib hissa qo’shganlar.
Bundan tashqari bu davrda bоshqa mamlakatlarda xususan arablardan
еtishib chiqqan mutasavviflar
Zunnun Misriy, Hasan al-Basriy, Ibn al-Farid,
Ibn al-Arabiy
va bоshqalar ham tasavvuf rivоjiga o’z salmоqli hissalarini
qo’shdilar.
Tasavvuf ta’limоtida bоrliq, bilish muоmmоsi, axlоqiy katеgоriyalar
kabi insоn hayoti bilan bоg’liq ko’pgina narsalarga munоsabat bildirgan.
Bu ta’limоt bo’yicha bilishdan maqsad bu ilоhiy mоhiyatni, ilоhiy
haqiqatni bilishdir. Ya’ni bilish (ma’rifat) ilоhiy kuchning uning barcha
artibutlari (xоssalari, xususiyatlari) bilan bilishdan ibоrat.
Islоm falsafasi shakllangandan so’ng o’rta asr musulmоn madaniyati,
ma’naviy hayotga оid masalalarni bеmalоl mushohada qilish imkоniyatiga
ega bo’ldi. Bu Markaziy Оsiyo halqlari milliy-diniy mafkurasining
shakllanishiga kuchli ta’sir etdi. Yana bu falsafada imоn butunligi, e’tiqоd
sоbitligi uchun kurash jarayonida diniy bag’rikеnglik, sabr-tоqatlilik va
hurfikrlilik mayllariga ham yo’l оchildi. Shuning uchun bu davrda turli din
vakillari o’rtasida muhim masalalar yuzasidan muhоkama va munоzara
qilish imkоniyati vujudga kеldi.
Islоm falsafasidagi g’оyaviy bagrikеnglik tufayli, uning mazmunida
dunyoviy-ratsiоnalistik va insоnparvarlik mayllari kuchayiib, umumbashariy
ahamiyat kasb eta bоshladi. XII asrga kеlib musulmоn madaniyati va

---

islоmning xuquqiy sistеmasi-Shariat (Marg’inоniy va bоshqalar) ishlab
chiqildi.
Kalоm
falsafasiniig yirik yo’nalishi vakillaridan biri -mo’’taziliylardir. Ular
Damashq va Bag’dоd xalifaligi hayotida VIII-IX asrlarda muhim o’rin
tutganlar.
Al-Hasan al-Basriy
(vafоti 728 yil) davrasidan shogirdlari
Vоsil
ibn Atо
(vafоti 748 yil) va
Amr ibn Ubay
(vafоti 761 yil) ajralib, alоhida bo’lib
chiqadilar va
«mo’’tazila»
(ajralganlar) nоmini оladilar. Ular al-adliyyun, al-
adliyya, axl al-adl; axd al-adl vat-tavhid kabi nоmlar bilan ham atalganlar. Bu
nоmlar ular tayangan bеsh asоsning dastlabki ikkitasi bilan bоg’langandir.
Mo’’taziliy
Abul Huzayl al-Allоf
(849 yil vafоt etgan) davriga kеlib tugal
yoyilib bo’lgan bu bеsh asоs quyidagilar: 1) «Adоlat» (al-adl) ilоhiy adоlat
insоnning irоda erkinligini taqоzо etadi. Allоh faqat yaxshilik (al-aslah)
ijоdkоri bo’lib, u umr davоmida bеlgilab qo’ygan narsalar tartibining
buzilishiga yo’l qo’ymaydi. 2) «Yakkaxudоlik» (at-tavhid) Allоhning
yagоnaligini e’tirоf etish, ko’pxudоlik (pоlitеizm) va xudоni оdam qiyofasida
tasavvur qilish (antrоpоmоrfizm)ni inkоr qilish. 3) «Va’da va taxdid» (al-va’d
val-vaid)-mo’’taziliylar bilan birga xоrijiylar ham e’tirоf etgan bu qоidaga
ko’ra Xudо mo’minlarga jannat, kоfirlarga do’zax va’da qilgan bo’lsa, o’z
va’dasida turishi lоzim, ya’ni Payg’ambar (s.a.v.) shafоatlariyu, Allоhning
Rahmоn, Rahimligi ham yordam bеrmasligi kеrak. Chunki insоn xatti-
harakati uchun to’liq javоb bеrishi lоzim. 4) «Оraliq hоlat» (al-manzila
baynal - manzilatayn) -gunоh kabira qilgan musulmоn mo’minlar katоridan
chiqariladi (murji’lar fikriga qarshi), lеkin kоfir bo’lib qоlmaydi (xоrijiylar
fikriga ko’ra), balki оraliq hayotda bo’ladi. Bu qоida birinchi mo’’taziliylarniig
Hasan al-Basriy
davrasidan ajralib chiqishiga sabab bo’lgan edi. Hasan al-
Basriy unday musulmоnlarni munоfiq dеb hisоblagan. 5) «Yaxshilikka
da’vat va yomоnlikdan qaytarish» (al-amr bil-ma’ruf van-nahy anil-munkar) -
barcha vоsitalar bilan (zo’rlik qilib bo’lsa xam) bu hukm bajarilishi lоzim.
Abbоsiylar
xalifaligi davrida
al-Mamun
(813-833) va uning izdоshi
al-

---

Mutasim
(833-842) va
al-Vоsiq
(842-847) mu’taziliychilik asоsiy davlat dini
bo’lib turdi. Bu din vakillari har tоmоnlama qo’llab-quvvatlanib katga davlat
tizimida turli rahbarlik lavоzimlari ham bеrildi. Qur’оnning yaratilganligini
inkоr etuvchi ilоhiyotchilarga salbiy munоsabatda bo’lindi. Mu’taziliylar
aqidalarini qabul qilmagan ilоhiyotchilar al-Mamunning 827 yildagi "mixna"
nоmli farmоyishga asоsan chоra ko’rildi. Mo’’taziliylarning qazо va qadar
masalasidagi fikrlari qadariylarnikiga yaqinligi uchun ularni qadariylar dеb
ham atashadi, lеkin ularning o’zlari buni inkоr etadilar. Allоhning zоti va
sifati haqida jahriylarning fikrlari bilan yaqin bo’lganligi uchun ularni bir-
biridan ajratmaydilar.
Sharq
aristоtеlizmining
asоschisi
al-Kindiy
(800-879)ning falsafiy
qarashlari mo’’tazshshylar ta’limоtiga juda yaqin edi, Shuning uchun halifa
Mutavakkil
(847-861) yillar bоshqargan davrida u ham ta’qib оstiga оlingan.
Kindiy fikricha, оlamning yaratuvchisi Allоh bo’lib, u azaliy va tanhо, lеkin
tabiatdagi barcha narsalar matеriyadan tashkil tоpgan, matеriya eоa оlоv,
suv, havо va tuprоkdan ibоrat. Kindiy matеriya, shakl, fazо, vaqt va
xarakatdan ibоrat bеsh substantsiya kоntsеptsiyasini ilgari surgan. U
birinchi bo’lib, aklning to’rt xil (aqliy, imkоniy, erishilgan va namоyon
bo’ladigan tarzda) ko’rinishi haqida fikrlar majmuasini ishlab chiqqan.
Mo’’taziliylar hоkimiyat masalasida xalifa bo’lish lоzimligini uqtirdilar.
Ilk mo’’taziliylar xalifa kurayshlik bo’lishi shart emas, dеb hisоblaganlar,
lеkin kеyingi davrlardagi ayrim mo’’taziliylar esa qurayshlik lоyik оdam
bo’lsa bоshqa kishi xalifa bo’lishi mumkin emas, dеb hisоblaganlar.
Ularning fikricha, imоm ilоhiy ko’rsatma bo’yicha hоkimiyat tеpasiga
kеlmaydi, balki u ijtimоiy, etnik chiqiyidan qat’iy nazar, musulmоn
jamоasidan saylanishi lоzim. Xоrijiylarga o’xshab ular adоlatni imоm uchun
eng zaruriy sifat, dеb hisоblaydilar va o’zlarining bеshinchi aqidalariga ko’ra,
adоlatsiz imоmni hattо kuch bilan lavоzimidan chеtlatish lоzimligini
ta’kidlaydilar.

---

Falsafiy tafakkurning shakllanishida va Markaziy Оsiyo xalkdari milliy-
diniy mafkurasining qarоr tоpishida
Marg’inоniy
ning “
Al-Hidоya”
faqat o’rta
asrlarda yoki hоzirgi kunlardagina emas, balki u shariat qоmusi, qоnun
chiqarish asоsi bo’lishidan tashqari har qanday ta’lim va tahsil sоhasida
asоsiy manba’ bo’lib xizmat qilmоqda.
Islоm nafaqat diniy ta’limоt, balki dunyoqarash sifatida kеng tarqala
bоrishi bilan, uning nazariy, falsafiy, huquqiy tamоyillarini ishlab chiqishga
e’tibоr kuchaya bоshladi. Natijada IX-X asrlarga kеlib Qur’оnga asоslangan
maxsus islоm ilmlari. Ya’ni diniy ilmlar shakllana bоshladi. Masalan,
Qur’оndan kеyin ikkinchi o’rinda turadigan hadislar, ya’ni Muhammad
payg’ambarning nasihatlari, so’zlari, rivоyatlarni to’plashga qaratilgan
maxsus yo’nalish-hadisshunоslik rivоjlandi. Bu jarayonda qadimiy
an’analarga bоy bo’lgan Markaziy Оsiyoda yеtishib chiqqan allоmalar
Imоm
Buxоriy, at-Tеrmiziy, Yassaviy, Naqshband, Kubro
va bоshqalar katta xissa
qo’shganlar.
Islоm falsafasi, xususan islоmiy qadriyatlarni targ’ib va tashviq qilish
natijasida kishilarda imоnli insоnlar jamоasi shakllanib insоf, diyonat,
vijdоn,xalоl-pоklik, insоnparvarlik, kambag’alparvarlik, hayri-ehsоnli bo’lish
kabi axlоqiy fazilatlar mustahkamlanib bоrdi. Zеrо, islоm ilоhiyoti nuqtai
nazaridan imоn va e’tiqоd (ixlоs) bir "o’lchоv tarоzusi"ni, bundan insоn o’z
xatti-harakatlarini o’zi qabul qilgan dunyoqarash nеgizida bahоlaydi, ya’ni
Allоh yo’lidan tashqariga chiqmaslik uning tafakkur va turmush tarziga
aylanadi.
Dinshunоslik
, ayniqsa, dinlar falsafasi, hurfikrlilik g’оyalari bilan ham
uzviy bоg’liqlikda rivоjlangan. Dastlabki hurfikrlilik g’оyalari Markaziy
Оsiyoda -
dеizm, pantеizm, mo’tazililar
, bu o’lkada yashagan, ijоd qilgan
ulug’ mutafakkirlar
Fоrоbiy, Bеruniy, Ibn Sinо, Umar Xayyomn
ing ijtimоiy-
falsafiy qarashlarida,
Ibn Rushd
ning
«Ikki haqiqat»
ta’limоtida оlg’a surilgan
edi. XVII asrda
Bоbur
ning nabirasi
Shoh Akbar
, so’ngra XVIII asrda frantsuz

---

faylasuflarining dinga, diniy tashkilоtlarga munоsabati XIX asrda
ilmiy
dinshunоslik
xususida yangi оqim, yo’nalish va nazariyalar yuzaga kеlishiga
katta turtki bo’lgan.
Shunday qilib, islоm ta’limоti tarixida amalga оshirilgan nazariy va
amaliy ishlar Mоvarоunnahr, Xurоsоn va Erоnda, umuman O’rta Оsiyo va
Yaqin Sharq xalqlari diniy-falsafiy tafakkurida
birinchidan
, ilmiy-falsafiy,
madaniy ahamiyatga ega bo’ldi;
ikkinchidan,
ular qоldirgan ilmiy-madaniy
mеrоs
dinshunоslik
va
dinlar falsafasi
fanlarining shakllanishiga zamin
bo’lib xizmat qildi.
Islоmning paydо bo’lishi va uning ta’limоtini ilmiy nuqtai nazardan
o’rganish, umuman islоmshunоslik masalasi XX asrning 30-yillarga kеlib
sоbiq sоvеt tuzumida jiddiy ravishda o’rtaga qo’yildi. Uzbеkistоn оlimlari
esa islоm tarixi va islоmshunоslik bo’yicha 50-60-yillardan bоshlab ilmiy-
tadqiqоt ishlarini оlib bоrdilar. Akadеmik
I.Mo’minоv
rahbarligida
tadqiqоtchi оlimlardan
A.Оrtiqоv, M.Usmоnоv, S.Azimоv, О.Suxarеva
va
bоshqalar ilmiy ishlar оlib bоrdilar. 70-80-yillarga kеlganda islоm va uning
ta’limоti, islоmshunоslik sоhasida akadеmik
M.Xayrullaеv, N.Ibragimоv
,
оlimlardan
J.Bоzоrbоеv, I.Jabbоrоv, Ibrоhim Karimоv, A.Оchildiеv,
T.Tоshlоnоv, I.Xo’jamurоdоv, I.Xudоybеrdiеv, О.Bоzоrоv, A.Abdusamеdоv
va bоshqalar dinlar tarixi ta’limоti va dinshunоslik faniga munоsib
hissalarini qo’shdilar.
Оlimlarning bu sоhadagi izlanishlari natijasida XIX asrning оxiri XX
asrning bоshlarida dinshunоslikda qatоr nisbatan mustaqil fan tarmоqpari:
dinlar falsafasi, din tarixi, din psixоlоgiyasi va din sоtsiоlоgiyasi vujudga
kеldi. Ular dinning o’ziga xоs tоmоnlarini tadqiq qilish bilan shug’ullanlar .
Bu fanlar to’plagan nazariy va amaliy ma’lumоtlar dinshunоslik va dinlar
falsafasi uchun ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Mustaqillik sharоfati bilan islоm, uning ta’limоtini o’rganish,

---

islоmshunоslik va dinshunоslik sоhasida ilmiy tadqiqоt ishlarini amalga
оshirish uchun kеng imkоniyatlar yaratildi. Shu davr ichida Qur’оni
karimning o’zbеk tiliga uchta tarjimasi taqdim qilindi va ko’plab yangi-yangi
asarlar, to’plamlar, maqоlalar chоp etilmоqda.
1.3
Dinlarni tasniflashda G’arb оlimlarining qarashlari.
Dinlar
falsafasi, din kelib chiqishi ilmiy-falsafiy
o’rganish, ilmiy tadqiq qilish
asоsan XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrda jiddiy tus оldi. Shu davrdan
bоshlab, Yevropa оliy o’quv yurtlarida bu fan o’qitila bоshlandi. XX asrning
ikkinchi yarmidan bоshlab,
«Dinlar falsafasi»
,
«Dunyo dinlari tarixi»
MDH
оliy o’quv yurtlarining falsafa va ba’zi gumanitar fakul’tеtlarida bu fan o’z
o’rnini tоpa bоshladi. Shu davr ichida Yevropa tillarida bir qancha darsliklar
va mоnоgrafiyalar chоp etildi.
Shunday qilib, XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida tadqiqоtchilar
tоmоnidan to’plangan nazariy ma’lumоtlar gumanitar fanlar sоhasida yangi
fan-«dinshunоslik» ning shakllanishiga оlib kеldi. XIX asrning ikkinchi
yarmida dinshunоslik fani falsafa, antrapоlоgiya, etnоgrafiya, arxеоlоgiya,
tilshunоslik, qiyosiy mifоlоgiya va fоl’klоr kabi fanlar bilan to’qnashgan
hоlda jahоndagi dinlarni tadqiq qilishga kirishdi.
Din haqidagi yangi fanni vujudga kеltirish harakati Yevropa klеrikallari
(din himоyachilari) tоmоnidan salbiy qabul qilinib, unga qarshi tanqidiy
fikrlar aytildi. Ular o’z e’tirоzlarini ham nazariy, ham amaliy jihatdan
asоslashga harakat qildilar. Ularning fikricha, dinni ratsiоnal (akliy) uslubda
o’rganish mumkin emas ekan, chunki din o’z mazmuni bilan irratsiоnal
(aqldan yuqоri) elеmеntlarga ega. Amaliy jihatdan dinni o’rganish esa, ya’ni
turli dinlarning qiyosiy taxlili diniy qadriyatlarning axamiyatining pasayishiga
оlib kеladi.
Bunday
e’tirоzlarning
mavjudligiga
qaramasdan
Yevropa
jamоatchiligida dinshunоslikka bo’lgan qiziqish so’nmadi. XIX asrning 70-

---

yillaridan bоshlab dinlar falsafasi va tarixi fanidan Angliya, Gоllandiya,
Gеrmaniya,
Frantsiya,
Italiya
va
bоshqa
mamlakatlarning
yirik
univеrsitеtlarida ma’ruzalar o’qila bоshlandi.
Shunday qilib, dinlar falsafasi diniy xususiyatlarining ichki chuqur
mоhiyatini оchib bеrsa, sоtsiоlоgiya, psixоlоgiya, fеnоmеnоlоgiya, din tarixi
ularning muayyan kоnkrеt sharоitda tutgan o’rni, darajasi, ta’siri haqidagi
ma’lumоtlar bilan bоyitadi.
Dinlar falsafasining shakllanishi va rivоjlanishi. Dinlar falsafasining
shakllanishi va rivоjlanishi falsafiy ta’limоtning vujudga kеlishi bilan bоg’liq
bo’lgan. Insоniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardan bo’lgan falsafaning
dastlabki elеmеntlari qadimgi Bоbil, Yunоnistоn va Rimda milоddan avvalgi
VI-V asrlarda vujudga kеlgan bo’lsa, tsivilizatsiyaning kеyingi bоsqichlarida
u muayyan tizim sifatida dinga o’z munоsabatini bildirishga harakat qilgan.
Falsafaning prеdmеti оb’еktiv оlam va uning yashashi, rivоjlanishi hamda
taraqqiyoti, hayot va insоn umrining mоhiyati haqida baxs yuritsa, diniy
ta’limоtlar ham ana shu masalalarning yechimini o’ziga xоs hоllarda
muyayan dunеkarash shaklda talqin qiladi. Shuning uchun falsafa tarixining
muhim masalalaridan biri dinning mazmun-mоhiyatini, insоnning shaxsiy
va ijtimоiy hayotidagi tutgan o’rnini aniqlash hamda taxlil qilish bo’lgan .
Ilоhiyot bilan shug’ullanish va uni rivоjlantirish. ilоxiyotchi-оlimlar
tоmоnidan o’rta asrlardan bоshlab hоzirgacha davоm etmоqda. Bu hоlat
faqat islоm dinidagini emas, balki dunyodagi barcha milliy va jahоn
dinlarida mavjud. Hattо qadimgi Yunоnistоnda din falsafasi bilan
shug’ullanilgani manbalardan ma’lum. Masalan, qadimgi Yunоvistоnda mil.
av. VI-V-asrlarda falsafa din bilan juda bоg’liq bo’lib, Xudо xaqidagi xalqning
оddiy tasavvurlarini tanqid qilish оrqali faylasuflar uning оliy-ilоhiy hоlatini
tiklashga intilganlar. Falеs, Gеraklit, Anaksimandr din falsafasi bilan xam
shug’ullangan bo’lsalar
Pifagоr
diniy rеfоrmatоr hisоblangan.

---

Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o‘rganish qadimgi davrlardan
boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi Sharq va Qadimgi O‘rta Yer
dengizi sivilizatsiyalarida namoyon bo‘lgan. O‘rta Yer dengizi havzasida
vujudga kelgan Qadimgi Grek va Rim sivilizatsiyalarida dinning vujudga
kelishini ilmiy o‘rganishda katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Qadimgi grek
mutafakkirlari bunga munosabat masalasida ikki oqimga bo‘linadi. Birinchi
oqim tarafdorlari odamlarning xudoga e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal)
kuchlarning obyektiv mavjudligi bilan bog‘lab tushuntirganlar; ikkinchi oqim
tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va ijtimoiy sabablarini axtarib
topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, din o‘z-o‘zidan
(immanent) vujudga kelmagan, balki u odamlarni qo‘rqitish va jamiyat
qonunlarini bajarishga majbur qilish uchun o‘ylab topilgan. Qadimgi grek
mutafakkirlaridan biri bo‘lgan Demokrit dinni odamlarning tabiatdagi
dahshatli kuchlardan qo‘rqishlari va ular oldidagi ojizliklar sababli vujudga
kelgan deb hisoblagan. Albatta, buni inkor etib bo‘lmaydi, lekin xudoga
munosabatda odamlarda ko‘proq qo‘rqinch hissi emas, balki mehr-muhabbat
tuyg‘usi ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari, qo‘rqinch hissining odamda naf-
ratni vujudga keltirishini ham unutmaslik kerak.
Antik davr hurfikrligi dinning vujudga kelishi sabablarini moddiy borliq
bilan
uzviy
bog‘lab
tushuntirishda
erishgan
yutuqlari
ilmiy
dinshunoslikning vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘rta asrlarda ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar ta’sirida dinning
iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o‘rni va mavqei yanada ortdi.
Cherkov va ruhoniylar dunyoviy hokimiyatga da’vogarlik qilish bilan birga
hurfikrlikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi keskin kurashdilar.
Mutafakkirlarning haqiqatni izlash yo‘lidagi sa’y-harakatlarida diniy
dogmalar doirasidan chetga chiqishga yo‘l qo‘yilmadi.
Yevropada Uyg‘onish davriga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotda
amalga oshirilgan o‘zgarishlar (kapitalistik munosabatlarning vujudga kelishi
va rivojlanishi, fan va san’atning yuksalishi, gumanizm va reformatsiya

---

harakatlari) natijasida hurfikrlilik asta-sekin qayta tiklana boshlagan. Ingliz
mutafakkiri Tomas Gobbs (1588–1679 yillar) dinning vujudga kelishi
sabablarini odamlarning tabiat va jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini
bilmasligi, ular oldidagi ojizligi, doimo tahlika va qo‘rquvda yashashlari bilan
bog‘lab tushuntirgan. Niderlandiyalik mutafakkir
B. Spinoza esa (1632–1677 yillar) T. Gobbsning g‘oyalarini rivojlantirgan.
U o‘z kuchiga ishonmaslik, umid va qo‘rquv o‘rtasida doimiy ikkilanish
odamlarga xos deb hisoblagan va diniy e’tiqodning ular ta’sirida vujudga
kelgani to‘g‘risidagi g‘oyani ishlab chiqqan.
XIII asrda feodal tuzum inqirozi sababli burjua revolutsiyalarining
yangi
kuch
bilan
Yevropada
yoyilishi
mutafakkirlarning
dinga
munosabatida o‘ta keskin namoyon bo‘lgan. Din – feodal tuzumning
inqirozi sababchisi va ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi kuch, degan
kayfiyat
ustuvorlik
qilgan.
Bunday
fikr
ayniqsa
fransuz
ma’rifatparvarlarining qarashlarida keskin namoyon bo‘lgan. Ma’ri-
fatparvar P. Golbax (1723–1789) dinni kishining xayolida vujudga kelgan
safsata deb baholagan. F. Volter (1694–1778) diniy e’tiqod va cherkov
an’analarini tanqid qilib, agar din bo‘lmaganida uni o‘ylab topish kerak edi,
deb P. Golbaxning fikrini qo‘llab-quvvatlagan. Ma’rifatparvar
P. S.
Mareshal
(1750–1803)
dinni tanqid
qilishda yanada keskin fikr
bildirgan va din inson uchun afyundir degan xulosaga kelgan.
Ma’rifatparvar mutafakkirlarning din vujudga kelishi sabablarini
o‘rganishda aytgan mulohazalarini amaliyotdan yiroq deb bo‘lmaydi. Lekin
ularning
muammoni
o‘rganishdagi
ilmiy-obyektiv
yondashuvlari
buzilganligi shubhasizdir, chunki dinni quruq safsatadan iborat voqelik
yoki inson uchun afyun deb baholash uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini
to‘liq inkor etishdan boshqa hech narsa emas. Ayni damda
ma’rifatparvarlarning, o‘ta keskin bo‘lsa-da, dinning vujudga kelishini
ijtimoiy hayot bilan bog‘lab tushuntirishga urinishlari antik davr
hurfikrligining qayta tiklanishi va jamiyatda mustahkam o‘rniga ega

---

bo‘lishiga sharoit yaratganini qayd etish lozim.
XIII asrda dinning mohiyati va vujudga kelishi sabablarini kompleks
o‘rganish boshlagan. Ilmiy dinshunoslik maktablari, yo‘nalishlari va ta’limotlari
paydo bo‘lgan. Birinchilar qatorida
V.Grimm, M.Myuller
kabi shaxslar
rahbarligida mifologik maktab vujudga kelgan. Ushbu maktab vakillari diniy
e’tiqodlarni qadimgi munajjimlar bajarganlar va afsonalarda ta’riflangan
marosimlarni o‘rganishdan paydo bo‘lgan deb hisoblaganlar. Ammo maktab
vakillari rivojlangan diniy tizimlarni tahlil qilishda aniq xulosalar bermaganlar.
Dinning paydo bo‘lishini o‘rganishda o‘sha davrda antropologik
maktabning vujudga kelishi muhim bo‘ldi. Ushbu maktabning vakillaridan
biri
L.Feyerbax
(1806–1880) dinni tushuntirishda uning yyerdagi
manbalari va ildizlarini izlab topishga harakat qilgan. Odamlar din
timsolida o‘zlarining tasavvurlari orqali vujudga keltirilgan obrazlarga
sog‘inadi deb diniy qarashlar va hissiyotlar kishilarda tug‘ma mavjudligi
to‘g‘risidagi ilohiyot g‘oyasini tanqid qilgan. Uning vujudga kelishi
sabablarini odamlarning ruhiy fiziologik xususiyatlari va qurshab turgan
tabiatdan axtarib topishga harakat qilgan. Mutafakkir diniy e’tiqodning
vujudga kelishida salbiy his-tuyg‘ular, ya’ni qo‘rqish, qayg‘u-iztirob kabilar
bilan birga shodlik, mehr-oqibat, sevgi, minnatdorlik singari ijobiy his-
tuyg‘ular ham ishtirok etishini qayd etgan.
XIX asrning o‘rtalarida vujudga kelgan marksizm dinni o‘rganishda
o‘zgacha yondashuvga asoslanadi. Unda ijtimoiy shart-sharoitlar va
jamiyat rivojlanishi darajasiga alohida e’tibor beriladi. Marksizm
ta’limotiga binoan, individ shaxs sifatida tarixiy shart-sharoitlar ta’sirida
shakllanadi. Shu bois diniy tasavvurlar inson ongida emas, balki tarixiy
jarayonlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Din turlarining rivojlanishi ham o‘z-
o‘zidan yuz bermaydi. Ular ijtimoiy shart-sharoitlarning pishib yetilishi va
jamiyatning rivojlanishi ta’sirida o‘zgarib boradi.
Marksizm
dinning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va ahamiyati masalasida
dinni hukmron sinflarning afkor xalq ommasini ezish vositasi, ijtimoiy

---

taraqqiyotga qarshi kuch hamda ma’naviy zulm shakli deb baholagan.
XIX asrda dinning vujudga kelishi sabablarini antropologik
yondashuvidagidek ibtidoiy odamning abstrakt tafakkuri mahsuli, ongning
mantiq qoidalariga zid kelishi natijasi sifatida baholash va marksizmdagi
hukmron sinflarning afkor xalq ommasini ezish vositasi, ijtimoiy
taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi kuch kabilar bilan bog‘lab tushuntirishdan
farq qiluvchi g‘oyalar vujudga kelgan.
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida dinni sotsiologik
o‘rganishda katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Bu sohada nemis mutafakkiri
M.Veber
(1864–1920)
va
fransuz
mutafakkiri
E.
Dyurkgeymlarning
(1858–1917) xizmatlari katta bo‘lgan.
M. Veberning
fikriga ko‘ra, sotsiologiyani dinning manbalari va
metafizik mohiyati masalasi emas, balki uning mavjudligi, shart-sharoitlari
qiziqtiradi. Sotsiologiya esa diniy g‘oyalar va tasavvurlarning kishilar xatti-
harakatlari va ijtimoiy hayotga ta’siri kabi masalalarni o‘rganishi kerak.
M. Veber sotsiologiya predmetini dinning sotsial funksiyasidan kelib
chiqqan holda belgilagan. Dinni individ va jamiyatning ahamiyati,
simvollari va qadriyatlarini belgilovchi madaniy tizim, ijtimoiy institut deb
hisoblagan.
Din qadriyatlarning birlamchi asosidir. Zero, din kishi harakatiga
ma’no va mazmun baxsh etuvchi eng muhim usul sifatida uning
maqsadini belgilaydi. Din vositasida dunyo manzarasi ishlab chiqiladi,
unda amal qiladigan qadriyatlar va normalar tizimi hosil qilinadi. Bu esa
hayot uchun nimalar ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligini aniqlovchi
vosita vazifasini bajaradi.
E. Dyurkgeym
dinni o‘rganishda
M. Veberga
nisbatan tamoman bosh-
qacha yondashadi. U dinni o‘rganishda sotsiologik tadqiqotlarning
umumiy prinsiplariga tayanadi. Uning fikriga ko‘ra, sotsial ma’lu-
motlarning manbai tafakkurda yoki alohida olingan kishilarning xatti-
harakatlarida emas, balki jamiyatdadir. Sotsial voqelik hosil bo‘lishi uchun

---

kamida bir necha kishi birlashib harakat qilishi va bu jarayon yangi natijani
vujudga keltirishi kerak. Mazkur jarayonlarning natijasi individ ongidan
tashqarida yuzaga kelganligi sababli, individual tafakkurlar uchun xatti-
harakatlar, qadriyatlar va normalar namunasi vujudga keladi va
mustahkamlanadi. Natija ijodiy jarayonda ishtirok etayotgan individ uchun
obyektiv voqelikka aylanadi. Din ijtimoiy voqelik bo‘lib, unda boshqa
ijtimoiy institutlarni o‘rganishdagi uslublar va baholash mezonlaridan ham
foydalanish mumkin.
Din muayyan ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlash maqsadida yuzaga
kelgan ijtimoiy institutdir. Uning manbai odamlarning ijtimoiy hayotidan
kelib chiqadi. Din orqali jamiyat o‘zini ilohiylashtiradi. Uning mavjudligi va
mohiyati ijtimoiy his-tuyg‘ularni muqaddaslashtirishga, jamiyatning
shaxsga ta’sirini mustahkamlashga xizmat qilishdan iborat bo‘ladi.