1 fan dunyo xaqidagi bilimlar sistemasi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bogʻliq faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli olamning ilmiy

1 FAN — dunyo xaqidagi bilimlar sistemasi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bogʻliq faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli — olamning ilmiy. manzarasi asosini tashkil etuvchi bilimlarni ham oʻz ichiga oladi; inson bilimlarining ayrim sohalarini ifodalaydi. F.ning bevosita maqsadi oʻzining urganish predmeti hisoblangan voqelikning qonunlarini kashf etish asosida shu voqelikning jarayon va hodisalarini taʼriflash, tushuntirish, oldindan aytib berishdir.F.ning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo boʻlishi bilan boglik holda maydonga kelgan. Dastlabki bilimlar amaliy xarakterga ega boʻlgan. Tafakkur sistemasining kurtaklari mifologiya sifatida qad. Sharq va Yunonistonda paydo boʻla boshlagan. Mifologiya F.ga oʻtish boʻsagʻasida maʼlum bosqich vazifasini bajargan. Rivojlanish davom etishi bilan mifologiya oʻrnini naturfalsafa egalladi. Avestoyaa mifologiya va fan unsurlari bor edi. Zenon, Demokrit, Aristotel va boshqa kadimgi zamon mutafakkirlari tabiat, jamiyat va tafakkurni goho birgalikda, goho ayrimayrim ravishda bayon etishga urina boshladilar. Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo boʻldi. Ellinizm davrida Yevklid, Arximed, Ptolemey tomonidan geom., mexanika, astronomiya sohasida dastlabki nazariy sistemalar yaratildi. Oʻrta asrda Sharq olimlari F.ga ulkan hissa qoʻshdilar. Ular qad. fan yutuqlarini, ilmiy asarlarni saklash, tarjima qilish va ularni tarqatish masalasiga katta eʼtibor berdilar. Ayni vaqtda F.ni yangi yutuklar bilan boyitdilar, yangi kashfiyotlar qildilar. Oʻrta Osiyoning buyuk olimlari ilmfanning yangi tarmoqlarini yaratdilar va yangi qonunqoidalarni kashf etdilar. Muhammad alXorazmiy tenglamalar haqidagi F. sifatida algebra va toʻngʻich algoritmparni yaratdi, astronomiya sohasidagi bilimlarni algoritmik usulda ifodalab berdi. Axmad al Fargʻoniy astronomiyaga sistema tarzini berdi, matematik geogr. va geodeziyaga oid stereografik proyeksiyalar nazariyasini yaratdi. Hamid Xoʻjandiy (10-asr) kub tenglamalar nazariyasini chuqurlashtirdi. Mahmud Koshgʻariy oʻz davrining qomusi boʻlgan "Devonu lugʻotit turk"ni yozdi. Abu Rayhon Beruniy geodeziya, mineralogiya, farmakognoziyani yaratdi. Abu Ali Ibn Sino tabobatning ilmiy zaminini qoʻydi (11-asr) Ulugʻbek, Gʻiyosiddin Koshiy, Ali Kushchi sonlar nazariyasiga muhim hissa qoʻshdilar va kuzatish astronomiyasini yuqori pogʻonaga koʻtardilar (15-asr). Yevropada Uygʻonish davri arafasida, 12-asr boshlaridan alXorazmiy, Ibn Sino, alKindiy, Ibn Rushd va boshqalarning asarlari lotin tiliga tarjima qilina boshladi. Leonardo da Vinchi, R.Bekon, T.Gobbs, N.Kopernik, J. Bruno, G.Galiley, I.Kepler, R.Dekart kabi olimlar tabiat haqidagi F.larni rivojlantirdilar. Astrologiya oʻrnini astronomiya, alkimyo oʻrnini kimyo egalladi.
2 )Fanning kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari«Ma’naviyatshunoslik»ning kategoriyalari falsafa, estetika, etika, dinshunoslik va boshqa fanlarning tushunchalari bilan ham uyg‘unlashib ketgan. Bu tabiiy ol. Zero ma’naviyatni ularning uyg‘unligisiz tassavvur ham qilib bo‘lmaydi.Uning kategoriyalariga inson, millat va jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi tushunchalar kiradi: SHaxsning o‘z o‘zini anglashi maqomida: bilimdonlik, qalbi tozalik, saxiylik, samimiylik, hayrihohlik, iymonlilik, halollik, e’tiqodlilik, diyonatlilik, poklik, mehr-shafqatlilik, vijdonlilik, rostgo‘ylik, adolatparvarlik, ota-onaga hurmat, oilaga sadoqat, vafodorlik, to‘g‘rilik va boshqalar. SHaxsning millat vakili sifati maqomida: milliy o‘z-o‘zini anglash, milliy g‘urur, millatparvarlik, vatanparvarlik, millat taqdiriga nisbatan ma’suliyatni, milliy manfaat ustivorligini his etish, milliy til, milliy tarix, adabiyot, san’at, urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar, davlat tizimiga, qonunlarga hurmat va itoatkorlik, vazminlik, o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lish, mamlakat ichki va tashqi faoliyatidan habardor bo‘lish va uni qo‘llab-quvvatlash, mamlakat ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida faollik va boshqalar bo‘lsa; shaxsning jamiyat vakili sifatidagi maqomida: mamlakatning jahondagi nufuzini oshirishdagi ma’sullik, jahon sivilizatsiyasi yutuqlarini egallash, jahon xalqlari oldida turgan umumbashariy muammolariga befarq bo‘lmaslik, milliy va umuminsoniy manfaatlar uyg‘unligini anglash, insonning tabiatining bir bo‘lagi ekanligi, uni asrashda ma’sullik va boshqalar.Ma’naviyat rivojlanishi ham ma’lum qonuniyatlarga tayanadi. Garchand bunday qonuniyatlar bir necha yo‘nalish va jarayonlarni o‘z ichiga olsa ham, ularni asosan ikki yirik guruhga ajratish mumkin.Birinchi guruhga shaxs, millat yoki jamiyatning ichki salohiyati bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar kiradi. Agar ichki salohiyat nochor bo‘lsa, shaxs barkamollik darajasiga, millatning o‘z bir butunligini saqlashga va ayni paytda jamiyatning yuksak taraqqiyot pog‘onasiga erishishiga salbiy ta’sir qiladi. YAna ham aniqroq qilib aytiladigan bo‘lsa, ichki salohiyat tayanch va ob’ektiv zaruriyatdir. Ichki salohiyatning darajalari esa ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Uning rivojlanishi ularning uyg‘un holatda bo‘lishini taqazo etadi.Ichki salohiyatning mustahkam bo‘lishi, tarixiy taraqqiyot bosqichi yoki shaxs shakllanish jarayoni qanday murakkab bo‘lmasin, bari-bir zaruriy sharoitlar yuzaga kelgan payitda shaxs ma’naviy kamoloti va millatning yuksalishini ta’minlashga xizmannt qilaveradi.Ikkinchi guruh qonuniyatlariga shaxslar va millatlarning o‘zaro munosabatlari jarayonida sodir bo‘ladigan «o‘zaro ta’sir» va «o‘zaro boyitish» orqali bo‘ladigan jarayonlar kiradi. Ya’ni shaxs ma’naviy kamoloti onadan tug‘ilishi bilan yuzaga kelmaydi. Xuddi shuningdek millat ham tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida boshqa xalqlar, millatlar bilan hamkorlik natijasida shakllanadi. Hech qachon shaxs, inson o‘zgalarsiz yashay olmaganidek, millat ham boshqa millatlar, xalqlar bilan aloqa munosabatlarsiz taraqqiy qila olmaydi, boz ustiga bugungi kunda dunyoda «sof» millat borligiga hech kim guvohlik yoki kafolat bera olmaydi. Jamiyat xuddi ana shu qonuniyat asosida rivojlanadi.
3 Fanda struktura tushunchasi. Struktura bu fandagi asosiy elementlar ularning joylashishi munosabati va tartibidir. Struktura bevosita fanning rivojlanish darajasi va uning elementlariga bog‘liqdir. Fanning rivojlanib borishi davrida uning elementlari bir tizimga to‘planib, bu sistema orqali esa bilimlarni tashkil qilish vositaligi tayinlanadi. Buning natijasida esa nazariy, metodologik, metodik va boshqa elementlar o‘rganilayotgan voqelikni (reallikni) yaxlit ko‘rinishda aks ettiradilar. Sotsiologiyaning strukturasini har xil tahlil qilish mumkin. Ayniqsa, bu strukturani aniqlash nazariy sotsiologiya, metodologiya va empirik tadqiqotni ajratib olishlik bilan ko‘pincha yuzaga keladi.Lekin bu sotsiologiyaning komponentlarini ajratib olish umumiyroq manoga ega, natijada esa fanning murakkab va har xil ko‘rinishga ega bo‘lgan strukturasining mazmuni kashf etilmaydi. Shuning uchun to‘laroq va har tomonlama hususiyatga ega bo‘lish bilangina sotsiologiyani strukturasini ko‘rsatib berish lozim. Sotsiologiya strukturasida fundamental va amaliy yo‘nalishlarni, nazariy va empirik tadqiqotlarni, maxsus va tarmoq sohalarni ajratib ko‘rsatish darkor. Ular bir-birlari bilan juda murakkab o‘zaro dialektik aloqodorlar. Ayrim hollarda bir-birlariga qo‘shilib ketadilar, boshqa holatlarda esa bir-birlarin inkor qiladilar. Tadqiqotimiz ilmiy, teran bo‘lishligi uchun sotsiologiya strukturasini bu elementlarini alohida tahlil qilib chiqishga harakat qilamiz.
4 Fanning tasnifiFanlar tasnifi va rivojlanish omillari, ijtimoiy ahamiyati.Fanlar tasnifi ancha murakkab va ziddiyatli jarayon bo‘lib, bu boradagi fikrlar turli-tuman va hatto qarama-qarshilik jihatlariga ega.Fanlarning dastlabki muayyan darajada izchil tasnifini biz Aristotel falsafiy merosida ko‘rishimiz mumkin. U o‘sha davrda falsafaga mos kelgan barcha bilimlarni uch qismga: nazariy, amaliy va ijodiy bilimlarga ajratadi.O‘z navbatida, nazariy bilimlarni Aristotel “birinchi falsafa” – metafizika, matematika va fizikaga ajratadi, bunda u metafizikaga aqliy mushohada yuritish orqali anglab etiladigan oliy asoslar haqidagi fan deb qaraydi.Aristotel taklif qilgan fanlar tasnifi (mil. av. IV asr)Falsafa (butun bilim Amaliy bilim etika va siyosat)Nazariy bilimIjodiy bilimBirinchi falsafa (metafizika)MatematikaFizika (tabiat haqidagi fan)Aristotel formal mantiqqa asos solgan bo‘lsada, uni falsafa (fanlar) tarkibiga kiritmaydi. Uningcha, formal mantiq bilim emas, balki bilishning oliy qurolidir217.Aristoteldan so‘ng qadimgi Rim qomusiy olimi Mark Varron ham fanlarni tasniflashga urinib, ularni quyidagi holatda ifodalaydi: grammatika, dialektika, ritorika, geometriya, arifmetika, astrologiya, musiqa, meditsinava arxitektura218. Ammo Varron fanlarni tasniflashda ularni umumlashtirmay, balki alohida holatda ifodalydi.O‘rta asrlarda musulmon arab olimlari fanlarni arab fanlari (poetika, notiqlik san’ati) hamda g‘ayriarab fanlariga (astronomiya, meditsina, matematika) ajratadi219.SHuningdek, O‘rta asrlarda Yevropa olimlari, hususan Didaskalikonlik Gugo Sen-Viktorskiy tomonidan ham fanlarni tasniflashga urinib ko‘rildi. U fanlarni to‘rtta guruhga ajratadi:Nazariy fanlar (matematika, fizika);Amaliy fanlar;Mexanik fanlar (kema boshqaruvi, qishloq ho‘jaligi, ov, meditsina, teatr);Mantiq, shu bilan birga grammatika va notiqlik.Aristoteldan so‘ng eng izchil fanlar tasnifini taklif qilgan olimlar Markaziy Osiyodan chiqqan buyuk mutafakkirlar – Forobiy va Ibn Sinodir.Forobiy Aflotun va Aristotel ta’limotiga tayanib, fanlarning turkumlashni o‘z tasnifini taklif qildi: 1) til haqidagi fan; 2) mantiq; 3) matematika; 4) fizika (metafizika); 5) siyosat; 6) huquqshunoslik; 7) ilohiyot. Aristoteldan farqli o‘laroq, Forobiy metafizikani “nazariy tafakkur fanlari” bilan “amaliy tafakkur fanlari” o‘rtasidagi bog‘lovchisi deb ko‘rsatdi.
5 Fanning ijtimoiy roli Fan - jamiyatning ijtimoiy instituti. Jamiyat hayotining mavjudligi va muttasil taraqqiy etib borishi muhim ijtimoiy institutlar faoliyati bilan belgilanadi. Ana shunday ijtimoiy institutlardan biri fandir. Fan boshqa ijtimoiy institutlarga xos bo‘lmagan noyob o‘ziga xos jixatlari bilan jamiyat hayotini ratsional tashkil etishi va ijtimoiy muammolarni samarali hal etishi bilan alohida ahamiyatga egadir. Fan – ijtimoiy ong shakllari orasida ilmiyligi va yuqori tartiblashganligi bilan ajralib turadi.Fanni dunyo to‘g‘risidagi, shu jumladan odamning o‘zi to‘g‘risidagi, ob’ektiv bilimlarni ishlab chiqarish bo‘yicha yuksak darajada tashkil etilgan va ixtisoslashtirilgan faoliyatdir, deb ta’riflash qabul qilingan.Xususan, rus faylasufi V.P.Koxanovskiy bergan ta’rifga ko‘ra “Fan – bu real faktlarni umumlashtirib ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorliklar asosida haqiqatni anglash va ob’ektiv qonunlarni kashf etishni bevositab maqsad qilgan kishilarning tabiat, jamiyat va o‘zini anglash to‘g‘risida bilimlarni ishlab chiqarish yo‘nalishidagi ma’naviy faoliyatlari shaklidir”208.Fan - dunyo xaqidagi bilimlar tizimi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bog‘liq faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli - olamning ilmiy manzarasi asosini tashkil etuvchi bilimlarni ham o‘z ichiga oladi va inson bilimlarining ayrim sohalarini ifodalaydi. Fanning bevosita maqsadi o‘zining o‘rganish predmeti hisoblangan voqelikning qonunlarini kashf etish asosida shu voqelikning jarayon va hodisalarini ta’riflash, tushuntirish, oldindan aytib berishdir.Fanning quyidagi asosiy funksiyalarini alohida ko‘rsatish mumkin:- ishlab chiqaruvchi kuchlarni takomillashtirish uchun ilmiy bilimlardan foydalanish (fanning texnologik funksiyasi);- ilmiy bilimlardan fanning o‘zini rivojlantirish uchun foydalanish;- ilmiy bilimlarni shaxsning har tomonlama kamol topishiga (ijtimoiy progressga) imkon yaratish maqsadida insonni rivojlantirish uchun qo‘llash;- fandan turli tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish vositasi sifatida foydalanish.Ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy manbalaridan biri bo‘lgan fanning roli, uning tashkiliy tuzilishining murakkabligi, ilmiy faoliyat jarayonida foydalaniladigan resurslarning turli tumanligi fan taraqqiyotini prognozlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ijtimoiy hayot dinamikasi bilimlarning rivojlanish jarayonlariga muhim ta’sir qilib, fanni tuzilmaviy va gnoseologik-metodologik jihatdan ancha ilgari siljitadi. Bu - fanning asosan oddiyroq tizimlarni (eng avvalo fizik va injenerlik tizimlarni) o‘rganishdan murakkab va o‘ta murakkab tizimlarni (ekologik, biologik, iqtisodiy, ijtimoiy tizimlarni) tadqiq qilishga o‘tishidir.Fan ham ijtimoiy ong shakli va ijtimoiy institut sifatida o‘z evolyusiyasiga ega. Tadqiqotchilar odatda fan Qadimgi YUnonistonda mil. av. I ming yillik o‘rtalarida vujudga kelgan va falsafiy ta’limotlarda bilimlarning rivojlanishi bilan bog‘liq deb qayd etadilar. Ammo, fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda maydonga kelgan. Dastlabkibilimlar amaliy xarakterga ega bo‘lgan
6 Fan etikasi Etika fanining mohiyati va predmeti. Etika fani bir necha min yillik tarixga ega qadimiy fan. U bizda «axloq ilmi», «odobnoma» kabi nomlar bilan atalgan. Axloq — inson ma’naviy kamoloti sarchashmalaridan biri bo‘lib, u tufayli jamiyat ravnaq topadi, fuqarolarning baxt-saodat haqidagi orzu-umidlari ro‘yobga chiqadi. U o'zining paydo bo‘lish tabiatiga ko‘ra ijtimoiy-tarixiy hodisa hisoblanadi. Odamzod ijtimoiy mavjudot sifatida shakllana boshlagan kundanoq axloq paydo bo‘lgan. Aniqrog‘i, odamzodning o‘zi ular o‘rtasidagi axloqiy munosabatlarning hosilasi sifatida shakllana borgan. Odamlar o‘rtasidagi axloqiy munosabatlar negizida jamiyatning axloqiy hayoti ijtimoiy borliqning tarkibiy qismi sifatida qaror topgan. Inson va jamiyat hayotida axloq talab qiluvchi, tartibga soluvchi, boshqaruvchi, yo‘naltiruvchi kuch bo‘lganligi uchun ham buyuk mutafakkirlar, shoirlar, olimlar, davlat va jamoat arboblarining diqqatini o‘ziga tortib kelgan. Axloqning mohiyatini, tabiatini tadqiq qilish tarixiylik va mantiqiylik, tizimli yondashuv usullari (metodlari) orqali ish ko‘rishni taqozo etadi. Axloq ilmini o‘rganishga bag‘ishlangan xorijiy va o‘zbek tilidagi adabiyotlarda «axloq», «etika», «moral» degan tushunchalar ko‘plab ishlatiladi. «Etika» so‘zi qadimgi yunonistonlik mutafakkirlar tomonidan fanga kiritilgan. 0 ‘z vaqtida Gomer «ethos» (etos) so'zidan «birgalikda yashaydigan joy, uy, g‘or, uya, in, makon» ma’nosida foydalangan bo‘lsa, eramizdan avvalgi IV asrda yashagan yunon faylasufi Arastu «etos» so‘zidan ikkita: «Etika» (axloq) va «Etikaviylik» (axloqiylik) degan tushunchalarni keltirib chiqaradi. U «axloqiylik»ni inson qalbining takomillashgan sifatlari — xotirjamlik, og‘irlik, vazminlik, bosiqlik, mardlik, botirlik, jasurlik, qahramonlik, o‘rtachalik, mo‘tadillik va hokazolarni ifodalovchi tushuncha deb bilgan. Shu asosda u etikani-yaxshi fazilatlarga (xislatlar) ega bo‘lgan kishilarni yoki kishilarning yaxshi sifatlarini, ya’ni xayrli, saxovat va himmatli, ezgu ishlarini o‘rgatuvchi ilm sohasi deb tushungan. Darhaqiqat, Arastu etikaga; insonlar o'rtasidagi munosabat doirasi va oqil ijtimoiy hayvon (individ)ning axloqini o‘rganuvchi fan deb, ta’rif bergan. Bu haqda «Nikomax etikasi», «Evdem etikasi», «Katta etika» kitoblarini yozib «etika» faniga asos solgan1.Demak, G‘arbiy Yevropada bundan 2500 yil oldin axloq masalasi ilm sohasi sifatida o‘rganila boshlangan. Axloqshunoslik ilmi tarixida axloq va uning mazmun-mohiyatiga doir juda ko‘plab ta’riflar berilgan. Jumladan, «Falsafa: qomusiy lug‘at»ida: «Axloq (arab. Xulqning ko‘pligi; lot. Moralis— xulq-atvor) — ijtimoiy ong shakllaridan biri. Kishilarning tarixan tarkib topgan xulq-atvori, yurish-turishi, ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi o‘zaro, Shuningdek, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarni tartibga solib turuvchi barqaror, muayyan norma va qoidalar yig‘indisi»2, — deb ta’riflangan. Ba’zi mualliflar «axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega ekanligini, ya’ni umumiy tushuncha sifatida u fanning predmetini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti- harakatining eng qamrovli qismini bildirib, jamiyat, zamon, ba’zan insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan umumbashariy ahamiyatga ega ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma’naviy hodisa ekanligini ta’kidlaydi.Har bir insondan umri davomida jamiyatda qabul qilingan urf-odat, an’ana va qonun-qoidalarga amal qilishi talab etiladi. Ana shu jarayonda inson va jamiyat o‘rtasida yuzaga keladigan obyektiv aloqadorlik, ya’ni ijtimoiy munosabat — xulq atvor, odob, xatti-harakat, prinsip va normalarning majmuasi axloqning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Binobarin, axloqning tnanbai jamiyat ehtiyoji va manfaatlaridan iborat.
7 Fanning metodi Metod (yun. "metodos" — bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, taʼlimot) — vo-qelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, oʻrganish, bilish uchun yoʻlyoʻriklar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish va asoslash usuli.M.ning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi. Biror ishni bajarish M.ini egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. M.ni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va kuch sarflaydi. M. oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid M.lar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. M.lar haqidagi taʼlimot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, M.lar ham takomillashib borgan. Fanning amaliy (empirik) va nazariy M.lari vujudga keldi.Fan M.larining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan M. funksiyasiga egadir. M., oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan M. bilan ilmiy nazariya funk-siyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi.Falsafa va fanlar tarixida ilmiy M.ning mohiyatini tadqiq etish, yangi-yangi M.larni kashf etish alohida ahamiyatga egadir. Har qanday bukj ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy M.i koʻproq ahamiyatga egadir, chunki boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy M.ga tayanib koʻplab kashfiyotlarni ochishi mumkin.Bilish M.lari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish M.lari — hamma fanlarda va bilishning barcha bosqichlarida ham koʻllaniladigan umumiy va universal M.lar — metodologiya; umumiy bilish M.lari — bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish M.lari; xususiy yoki maxsus M.lar — ayrim fan doirasida qoʻllaniladigan bilish M.lari.Oʻrta Osiyo olimlaridan Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa fan M.larini rivojlantirganlar. Xorazmiy olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qullaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu M.larni ishlab chikuvchi olimlarni nazarda tutgan.
8 Insonlarning ilk jamiyati va ilmiy bilimlar manbasiYozuv turli xalqlar orasida turli davrlarda paydo boʻlganligi sababli, tarixdan oldingi davr atamasi koʻp madaniyatlarga nisbatan qoʻllanilmaydi yoki uning maʼnosi va vaqtinchalik chegaralari umuman insoniyatga toʻgʻri kelmaydi. Xususan, Kolumbiyagacha boʻlgan Amerikaning davriyligi Yevrosiyo va Afrika bilan bosqichma-bosqich mos kelmaydi.Tarixdan oldingi davrlar haqidagi maʼlumotlar kamdan-kam odamlarga tegishli boʻlganligi va etnik guruhlar haqida har doim ham hech narsa aytilmaganligi sababli, insoniyatning tarixdan oldingi davrining asosiy ijtimoiy birligi arxeologik madaniyatdir.Marksizmda dinning ildizi insonning kundalik hayotida namoyon boʻladigan, oʻz faoliyatining muvaffaqiyatini mustaqil ravishda taʼminlay olmasligida namoyon boʻladigan haqiqiy amaliy ojizlikdir, deb qaraladi[10].“Dingacha boʻlgan davr" tushunchalariga koʻra, insoniyat tarixida diniy gʻoyalar mavjud boʻlmagan davr boʻlgan. Keyinchalik u yoki bu sabablarga koʻra odamlarda diniy eʼtiqodlar paydo boʻldi.Neolit davridan boshlab murakkab diniy kultlar vujudga keldi. Bu davrdagi diniy eʼtiqodlar, odatda, Osmondagi Ona, Samoviy Ota, Quyosh va Oyga xudolar sifatida sigʻinishdan iborat edi (qarang. Quyosh kultiga ham qarang).Ibtidoiy qabilalarda maxsus ruhoniylar boʻlmagan; diniy va sehrli marosimlar, asosan, butun oila nomidan qabila guruhlari boshliqlari yoki shaxsiy fazilatlari bilan ruhlar va xudolar dunyosiga taʼsir qilish usullarini bilish uchun obroʻ qozongan odamlar (tabiblar, shamanlar va boshqalar) tomonidan amalga oshirilgan. Ijtimoiy tabaqalanishning rivojlanishi bilan mahoratliruhoniylar ruhlar va xudolar bilan muloqot qilishning mutlaq huquqiga ega boʻlishlari bilan ajralib turadilar.Inson mehnatining dastlabki qurollari tosh va tayoq edi. Odamlar tirikchilikni birgalikda olib borgan ovchilik va terimchilik orqali topgan. Insoniyat jamoalari kichik edi, ular koʻchmanchi turmush tarzini olib borishgan, oziq-ovqat izlab harakat qilishgan. Ammo eng qulay sharoitlarda yashagan baʼzi odamlar jamoalari qisman yashashga oʻtishni boshladilar.Insoniyat taraqqiyotining eng muhim bosqichi tilning paydo boʻlishi edi. Ov qilishda ularning muvofiqlashuviga hissa qoʻshadigan hayvonlarning signal tili oʻrniga, odamlar tilda „umuman tosh“, „umuman hayvon“ mavhum tushunchalarini ifodalash imkoniyatiga ega boʻldilar. Tilning bunday qoʻllanilishi insonlarni ov paytida emas, balki faqat misol bilan emas, balki soʻzlar bilan oʻrgatish imkoniyatiga olib keldi.
9 Qadimgi Mesopotamiyada fan:Dastlab yozuv faqat rasmiy hujjatlarda, ayniqsa hisob-kitoblarni yuritish uchun ishlatilgan. Keyinchalik u voqealar, hikoyalar, afsonalar yoki falokatlarni aks ettirish uchun ishlatila boshlandi. Bu dastlab diniy jihatlarga yoʻnaltirilgan yozma adabiyotning tugʻilishini anglatadi. Shunday qilib, shumerlar uchta buyuk mavzuda yozishgan:Xudolarni ulugʻlash uchun matnlar boʻlgan madhiyalar[13].Podshohlar yoki shaharlar, xudolar ishtirokidagi hikoyalar bogʻliq boʻlgan afsonalar.Har qanday halokatli hodisani qayd etgan va bu xudolarning gʻazabiga sabab boʻlgan deb bilishgan.Shumerlar hikmatlar toʻplamlaridan tashqari, dialog shaklida sheʼr turini yozganlar.Mesopotamiya haykaltaroshligining asosiy mavzusi xudolar va hukmdorlar boʻlgan. Har bir ish mukammal individualizatsiya qilingan va aksariyat hollarda aks ettirilgan personaj nomini oʻz ichiga olgan. Monumental va parietal, stela, emalli gʻisht va muhr eng yengil usullar edi. Ikkinchisi ularda toʻliq tarixni rivojlantirishga imkon berdi. Odamlarni tasvirlashda rassomlar mukammal mutanosiblikni izlamaganlar. Kontseptual realizm deb nomlangan uslubda bosh va yuz mutanosib edi. Jismlar, aksincha, umuman nosimmetrik edi. Yana bir takrorlanadigan mavzu yirik buqalarning vakili edi. Bunday holda, haykaltaroshlar realizmni tanladilar. Ushbu hayvonlar mintaqada himoya daholari deb hisoblangan.Dastlab, ishlab chiqarilgan barcha narsalar ichki isteʼmolga moʻljallangan edi. Vaqt oʻtishi bilan savdo uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan ortiqcha narsalar mavjud edi. Boshqa tomondan, hunarmandlar tijorat uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan buyumlarni, masalan, ovqatlanish uchun idishlar, asboblar, naqshlar yoki dastgohlar uchun ogʻirliklar yasashgan. Shumerlar bir muncha vaqtgacha uzoq joylarga etib boradigan savdo yoʻllarini tashkil qildilar. Shunday qilib, ular Anadolu, Suriya va Hindistonga etib borishlari maʼlum boʻldi. Odatda ular Mesopotamiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlarni yogʻoch, tosh yoki metall kabi xom ashyoga almashtirdilar[9].
10 Qadimgi Misrda fan:Qad. podsholik davrida firʼavnlar saroyida boʻlajak mirzalarni tayyorlaydigan maktablar tashkil qilingan. Keyinchalik ibodatxonalar va yirik davlat idoralari qoshida ham maktablar ochilgan. Maktabda 5 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar oʻqitilgan; 12 yoshdan boshlab talabalar idoralarda mirzalik qilishgan. Mashgʻulotlar tong sahardan kechgacha davom etgan; maktabda qattiq institutizom joriy etilgan, tan jazosi qoʻllanilgan. Oʻquv, yozuv va hisob asosiy fanlar boʻlgan. Oʻquv predmetlaridan tashqari, maktabda gimnastika mashgʻulotlari va suzish, yaxshi muomalaga oʻrgatilgan. Ibodatxonalar qoshidagi maktablarda umumiy va diniy bilimlar bilan birga astronomiya, tibbiyot oʻrgatilgan. Zodagonlarning bolalari qoʻshin boshliklari tayyorlaydigan harbiy maktablarda taʼlim olishgan.Nil vodiysida paleolit davridayoq mehnat qurollari ishlangan. Keyinchalik neolit davrida (miloddan avvalgi 5ming yillik) aholi ovchilikdan chorvachilik, soʻngra dehqonchilikka oʻtishi bilan tosh, suyak va yogʻochdan ishlangan dastlabki qishloq xoʻjaligi asboblari— choʻkich, oʻroq va boshqa paydo boʻlgan. Miloddan avvalgi 4ming yillikdan boshlab, mis ishlatila boshlangan, kulolchilik dastgohi paydo boʻlgan. 3ming yillikdan shishasozlik rivojlana boshlagan. 2-ming yillikdan jezdan foydalanila boshlangan. Temirdan yasalgan ilk buyumlar miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalariga oiddir. Misrliklar oltin va kumushdan haqiqiy sanʼat asarlarini yaratganlar. Sunʼiy sugʻorishdan keng foydalanilgan, kanal va toʻgʻonlar bunyod etilgan. Yuqoriga suv chiqarish uchun laylak (havoza-shaduf), chigʻir (sakkis)dan foydalanishgan. Ilk podsholik davrida omoch paydo boʻlgan.M. tilida yozilgan eng qad. yodgorliklar miloddan avvalgi 3ming yillikka, soʻnggilari esa mil.ning boshlariga oiddir. Misr. adabiyoti namunalari bizgacha koʻplab iyeroglif, iyeratik va demotik matnlarda yetib kelgan. M. Adabiyoti Firʼavn Taharka ulkan lochin kiyofasidagi maʼbud, Gorga sajda qilmoqda (zarhal jez; Parij, Luvr).dunyodagi eng kad. adabiyotlardan biridir. M. adabiyotining asosiy janrlari: ertaklar, qissalar, madhiyalar va duolar, didaktik asarlar, masallar, dostonlar, sevgi lirikasi va boshqadir.Badiiy adabiyot yodgorliklari bilan birga M. adabiyotiga ehrom matnlari va adabiy salohiyatga ega boʻlgan shohlar va amaldorlarning bitiklari ham kiritiladi. M. adabiyoti qadimda boshqa xalqlar adabiyotiga, jumladan, yunon adabiyotiga (ayniqsa, yunonrim) ham taʼsir koʻrsatgan. Baʼzi syujetlar yunonlar orqali Yevropa xalqlari adabiyotiga kirib kelgan.Meʼmorlik, tasviriy va amaliy-bezak sanʼati. Din va ilohiylashtirilgan firʼavn kulti ehtiyojlariga xizmat qilishi lozim boʻlgan M. sanʼati oʻz gʻoyalarini qatʼiy belgilangan shaklda ifodalagan. Meʼmorlik firʼavnlar hokimiyatining qudratini, ulugʻvorligini va mashhurligini koʻrsatishga qaratilgan, shu maqsadda bino (ehrom, ibodatxona, saroy va boshqalar) larning ulkan, hashamatli boʻlishiga ahamiyat berildi.
11-,savol Qadimgi grek mifologiyasi:Yunon mifologiyasiga ko’ra, olamning yaralishi 3ta asosiy bosqichlardan iborat:•Xudolar yoshi- dunyo qanday yaratilganligi, birinchi xudolar va odamlarning paydo bo'lishi haqidagi dastlabki hikoyalarni o’z ichiga olgan davr. Bu davr afsonalarida Xaos, Gaiya, Yerdan so'ng, tirik mavjudotlar uchun unumdor va xavfsiz makon qanday paydo bo'lganligi, Tartarus (spektral olam) Eros bilan (muhabbatning hayotiy kuchi) hosil bo'lganligi haqida hikoya qilinadi.Keyin zulmat (Erebos), tun (Nix), samoviy va yerdagi yorug'lik (Eter va Hemera) va osmon (Uran) paydo bo'ldi. Ulardan birinchi samoviy sulolani tugatgan boshqa xudolar va ilohlarpaydo bo'ldi, masalan, Gipnos (uyqu), Moiralar, Sikloplar va Gekatonchirlar (50 boshli hayvonlar). Mana shu bosqichda xudolar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar paydo bo'la boshladi. Bunday to’qnashuvlar Zevsboshchiligida, uning ukalari Demeter, Gera, Hades, Xestiya va Poseydonlar bilan birga bo'lgan. To’qnashuvlar Yunon mifologiyasida taniqli xudolardan bo'lgan ikkinchi sulolaning paydo bo'lishiga olib keldi.Zevsning qizi Afina birinchi odamning yaratuvchisi bo'lgan.•Xudolar va odamlar asri - Ushbu bosqichda xudolardan odamlar ko’paya boshlaydi, xuddi Afrodita , Anxislar singari va odamlar xudolar haqida xabardor bo'lib, ular bilan to'qnashuvlarni boshlaydilar. Prometey ilohiy olovni o'g'irlagani bunga yaqqol misoldir.•Qahramonlik davri - bu Troyan urushi kabi yarim xudolar va odamlar haqidagi hikoyalarning to'plami. Ushbu davrda buyuk xudolarning obro'si yo'qoladi.Bu davr adabiy namunalari qahramonlik missiyasi bajarilib, og'ir sinovlarni boshdan kechirilishi, mifologik hayvonlar (Teseus va Minotavr) bilan yuzma-yuz turishi yoki o'limga duchor bo'lishlari kerak bo'lgan o'lim odamlari ekspluatatsiyasini yuksaltirishga qaratilgan.Yunon afsonalari mil. avv. 3000-yilda Kritdapaydo bo'lgan. Krit aholisi atrof-muhit va tabiat hodisalarini tushunmaganliklari sababli ulardan qo’rqganlar. Ya’ni agar chaqmoq chaqsa, “Biz xudolarning qahrini keltirdik”, deb o’ylaganlar. Shu tariqa, ibtidoiy yunon odamining hayoti tabiiy kuchlardan qo’rquv ostida davom etgan. Bu omil ularning e’tiqodlariga ta’sir ko’rsatgan va dastlabki falak ma’budlaring yerdagi qiyofalari - olimp xudolari: Zevs- momqaldiroq va bulutlar xudosi, ma’budlar ma’budi; Poseydon - dengiz xudosi; Aid - ohirat hoqoni; Gera- Zevsning xotini, osmon ilohasi, ma’budalar malikasi kabilar tasavvuri shakllangan.[2]Yevropa xalqlari tomonidan bir necha asrlik bosqinlardan so'ng, ularning e'tiqodlarida yangi konfiguratsiya paydo bo'ldi va shu sinkretizmdan qadimgi Yunonistonda yig'ilgan afsonalar keng tarqala boshladi.
12-savol Qadimgi Hindistonda fan: Qadimgi Moxenjo-Doro shahrining qoldiqlari bizgacha yaxshi saqlangan. U yirik shaharlardan biri bo’lib, ko’chalar va binolar pishiq g’ishtdan ishlangan. Hindistonda juda qadim paytlardanoq shahar qurish san‘ati paydo bo’lganligidan, shaharlarni plan asosida qurishga e‘tibor berilganligidan dalo­lat beradi. Shaharda katta jamoat binolari bo’lgan hammom va kanalizatsiya ishlari yaxshi yo’lga qo’yilgan. Topilgan sopol buyumlarning yuzasi geometrik naqshlar bilan bezatilgan. Turli xildagi loy va toshdan ishlangan haykal va haykalchalar, o’ymakorlik bilan bezatilgan turli uy-anjom, bezak va zargarlik buyumlari ham shu davr san‘ati rivojidan dalolat beradi. Eramizdan avvalgi 2 minginchi yillarning o’rtalarida Hindistonning qadimiy shaharlari g’arbdan kelgan ko’chmanchi oriy qabilalari tomonidan bosib olingan, keyinchalik bu qabilalar bu hind kabilala­ri bilan assimilyatsiyalashib ketgan. Bu davr san‘ati va madaniyatini, asosan, adabiy va diniy yodgorlik «Veda» («Bilim») deb nomlangan to’plam asosida o’rganiladi. Shuning uchun ham bu davr shartli ravishda Veda davri deb yuritiladi.«Veda» adabiy-diniy to’plamida po­etik formada din, hayot va qabilalarning turmush tarzi haqida hikoya qilinadi. Tabiat kuchlari Indra (momoqaldiroq xudosi), Agni (olov xudosi), muzika, me‘­morlik to’g’risida fikr yuri­tiladi.Veda davrida avvalgidek yirik shaharlar qurilmagan. Odamlar katta bo’lmagan manzillarda yashaganlar. Me‘morlikda, asosan, yogoch yetakchi o’rinni egallagan. Binolar yarim sferik tarzda qurilgan. Lekin qadimgi paytlardagidek, shaharda binolar planlashtirish printsipida joylashgan. Veda davri tasviriy va amaliy san‘at namunalari bizgacha kam yetib kelgan. Bular, asosan, loydan, oltindan ishlangan kichik hajmdagi haykallardir.
13-savol Qadimgi Xitoyda fan:Qadimgi Xitoy fanlari o'z navbatida sifat va miqdorga bo'lingan. Sifat fanlari - bu tibbiyot, alkimyo, munajjimlik, geomansiya, qabrlar va turar-joylarning qulay joylashuvi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan, landshaft xususiyatlarini hisobga olgan holda, shuningdek, fizika, qadimgi tabiat falsafasiga o'xshash va sehrli sxemalardan foydalangan holda, shuningdek. tabiiy hodisalarni tahlil qilish uchun mikro va makrokosmosning mos kelishi g'oyasi.Miqdoriy fanlarga esa algebraik xususiyatga ega boʻlgan matematika, antik davrda boʻlgani kabi geometrik boʻlgan, matematik garmonika esa Pifagor tipidagi fan boʻlib, musiqa usullarini yaratishning sonli qonuniyatlarini oʻrganadi va astronomik hodisalarni boʻysundiruvchi matematik astronomiya kiradi. ma'lum raqamli qoidalar. Ushbu fanlarning barchasini birlashtirgan bog'lovchi bo'g'in Xitoy madaniyati uchun juda g'ayrioddiy intizom - bu ma'noda Aristotel mantiqini almashtirgan numerologiya edi.Qadimgi Xitoy tsivilizatsiyasining muhim xususiyati o'ziga xos ta'lim va savodxonlikka sig'inishdir. Ya’ni, aqlli va iste’dodli insonlar rag‘batlantirilib, yuksak qadrlanardi. Hokimiyat ilmiy bilimlarning rivojlanishini qattiq qo'llab-quvvatladi. Va bu, shubhasiz, ko'plab kashfiyotlar va ixtirolarga hissa qo'shdi. Ammo shuni aytish kerakki, Qadimgi Xitoy fanining amaliy tabiati uning fan sifatida rivojlanishini belgilab berdi Qadimgi Gretsiya texnologiyaga qarshi.Umuman olganda, qadimgi Xitoyning kashfiyotlari, yutuqlari va ilmiy bilimlari G'arbning ilmiy bilimlari va texnologiyasidan ancha oldinda edi. Bunday muvaffaqiyatning kaliti, ko'plab olimlarning fikriga ko'ra, tabiatga alohida qarash edi. Sharq ilmiy tafakkuri tabiat va inson faoliyatining uyg'un sintezini qidirdi, bu esa atrofdagi olam va butun tabiatni yuksak axloqiy idrok etishda ifodalangan.“Madaniyat butun Xitoy madaniyatining asosiy g'oyasidir, shuning uchun qadimgi Xitoy jamiyati aql va tanani o'stirishga alohida ahamiyat bergan. Lekin shuni ham e'tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, komillikning o'zi, ayni paytda, chuqurlikka asoslanadi ilmiy tamoyillar. Qadimgi Xitoy tsivilizatsiyasining bunchalik ajoyib bo'lishining asosiy sababi aynan mana shudir.” Xudolarga ishonmagan va madaniyat bilan shug'ullanmaganlar uchun koinot sirlarini bilishga ruxsat berilmagan. Xuddi shunday davlat sirlariga erishib bo'lmaydigan oddiy odamlar, va koinot bilan bog'liq sirlar oshkor etilmagan oddiy odamlar. Olamni o'rganish uchun olimlar o'zlarining fikrlash tarzini o'zgartirishlari kerak.Bundan tashqari, qadimgi Xitoy olimlari yuqori xinxing (ong va yurak tabiati) - axloq va axloqqa ega bo'lishlari kerak edi. Xinxingning yuqori darajasi olimlarning oldingi avlodlarning texnologiyalarini tushunish, turli darajadagi moddalardagi o'zgarishlarni ko'rish qobiliyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.Boshqacha aytganda, koinot sirlari faqat qalbi olijanob bo'lganlargagina ochiladi. Agar olimning xinxing darajasi yuqori bo‘lmasa, u ajdodlardan qolgan texnologiyani idrok eta olmaydi, uni asrab-avaylash va yetkaza olmaydi. Qimmatbaho qadimiy Xitoy texnologiyalarining yo'qolishining sababi shu.
14-savol Qadimgi yunon mifologiyasi:Yunon mifologiyasi - (“mif” - yunoncha “afsona”) qadimgi Yunonistonda dunyo va tabiatning kelib chiqishi haqidagi tasavvurlar asosida yaratilgan hikoya va afsonalar. Bu kabi hikoyalarga qadimgi yunon dinining ajralmas qismi bo'lgan: olimpiya xudolari, shuningdek, yarim xudolar, qahramonlar va ularning hayoti haqidagi hikoyalar kiradi.Dastlab og’zaki shaklda bo’lgan bo’lsa-da, o’sha davr shoir va yozuvchilarining xizmati bilan ular bugunga qadar yetib kelgan. Xudolarning paydo bo’lishi, ularning gigantlar va titanlar bilan kurashlari haqida asosan Hesiodning “Teogoniya” (Xudolarning paydo bo’lishi) dostonida qayd etilgan. Shuningdek, yunon mifologiyasining ko’plab afsona va rivoyatlari Homerning “Illiada” va “Odisseya”, Rimlik shoir Ovidiyning “Metomorfozala” (Evrilishlar) dostonlarida uchraydi.Yunon afsonalari mil. avv. 3000-yilda Kritdapaydo bo'lgan. Krit aholisi atrof-muhit va tabiat hodisalarini tushunmaganliklari sababli ulardan qo’rqganlar. Ya’ni agar chaqmoq chaqsa, “Biz xudolarning qahrini keltirdik”, deb o’ylaganlar. Shu tariqa, ibtidoiy yunon odamining hayoti tabiiy kuchlardan qo’rquv ostida davom etgan. Bu omil ularning e’tiqodlariga ta’sir ko’rsatgan va dastlabki falak ma’budlaring yerdagi qiyofalari - olimp xudolari: Zevs- momqaldiroq va bulutlar xudosi, ma’budlar ma’budi; Poseydon - dengiz xudosi; Aid - ohirat hoqoni; Gera- Zevsning xotini, osmon ilohasi, ma’budalar malikasi kabilar tasavvuri shakllangan.[2]Yevropa xalqlari tomonidan bir necha asrlik bosqinlardan so'ng, ularning e'tiqodlarida yangi konfiguratsiya paydo bo'ldi va shu sinkretizmdan qadimgi Yunonistonda yig'ilgan afsonalar keng tarqala boshladi.
15-savol Argonavtlar haqida afsona:Argonavtlar (yun. Argonautai; Argo – kema nomi va nautes – dengizchi) – yunon mifologiyasidagi qahramonlar. A. "Argo" kemasida ajdaho qoʻriqlab tu-radigan oltin terini olib kelish uchun Yason boshchiligida Kolxidaga boradilar va sehrgar Medeya yordamida uni qoʻlga ki-ritib, Yunonistonga olib keladilar. A. haqidagi mif yunon dengizchilarining Qora dengiz qirgʻoqlariga suzib kelishlari koʻhna tarixini aks ettiradi.Argonavtlar, yunoncha ("Argoda suzib yurish") - Oltin Fleece uchun Kolxidaga sayohat ishtirokchilari.Ushbu ekspeditsiyaning tashkilotchisi va rahbari Tesaliyalik Iolk qahramoni Jeyson edi, u amakisi Iolk qiroli Peliasning buyrug'ini bajarishga rozi bo'ldi.Jeyson qirol Esonning o'g'li va Iolk davlati asoschisining nabirasi edi; Pelias Kritning o'gay o'g'li edi. Vorislik huquqiga ko'ra, Iolk taxti Aesonga o'tishi kerak bo'lsa-da, Pelias undan hokimiyatni tortib oldi. Jeyson o'sib ulg'ayganida, u Peliusdan hokimiyatni qonuniy merosxo'r sifatida unga topshirishni talab qildi. Pelias Jeysonni rad etishdan qo'rqdi va aftidan rozi bo'ldi, lekin u qandaydir qahramonlik bilan hukmronlik qilish qobiliyatini isbotlash sharti bilan. Jeyson bu shartni qabul qildi va keyin Pelius unga Kolxidada saqlanadigan oltin junni qudratli qirol Eetadan olishni buyurdi ("" maqolasiga qarang). Eetning buyrug'iga ko'ra, oltin jun urush xudosining muqaddas bog'idagi baland daraxtga osilgan va ajdaho uni hech qachon ko'zlarini yummagan holda qo'riqlagan.Umumiy e'tiqodga ko'ra, Oltin junga egalik qilish deyarli mumkin emas edi. Kolxidaga (Kavkazning hozirgi Qora dengiz sohilida) yo'li allaqachon son-sanoqsiz xavf-xatarlarga to'la edi. Agar kimdir bu yo'ldan borishga muvaffaq bo'lsa, u qudratli Eetiya qo'shini bilan kurashishi kerak edi, lekin u g'alaba qozongan taqdirda ham dahshatli ajdahoni mag'lub etish imkoniyatiga ega bo'lmaydi. Biroq, Pelius Jeyson bu barcha xavf-xatarlardan shunchaki qo'rqadi, deb umid qildi, aks holda uni muqarrar o'lim kutmoqda. Ammo Jeyson qahramon edi va qahramonlar har qanday topshiriqni o'z zimmalariga oladilar va ularning fikricha, to'siqlar engib o'tish uchun mavjud.
16-savol Iliada va Odisseya:Iliada“ (Ilias) — yunon epik dostoni. Gomer yozgan deb taxmin qilinadi. Aftidan, mil. av. 13-asr dagi Ilion, yaʼni Troya urushi haqidagi rivoyatlar asosida 9—8-asrlarda paydo boʻlgan. Gekzametr (musaddas) oʻlchovida yozilgan (15700 misraga yaqin). „I.“ ning bosh qaxramoni — Axill. Buyuk yoʻlboshchisi Agamemnon tomonidan haqoratlangan „Axillning qahri“ doston mavzuining asosini tashkil etadi. Unda yakkama-yakka qahramonona jang manzaralari, qamal qilingan Troyadagi hayot lavhalari, maʼbudalarning Olimpdagi mu-nozaralari mutoyibali tasvirlangan. Asar Qodir Mirmuhamedov tomonidan oʻzbek tiliga tarjima qilingan (1988)[1].Ushbu kitob qadimgi Yunonistonning buyuk adibi Homer qalamiga mansub "Iliada" dostonining rus tili orqali (rus tiliga N.I.Gendich) o'zbek tiliga Qodir Mirmuhammedovdan tarjima qilingan ko'rinishidir.Shuni bilingki, badiiy asarni tarjima qilish (ayniqsa, turkiy tillarga mansub boʼlmagan tildan tarjima qilish) shu asarni qaytadan yozish bilan teng qiyinchilikka ega. Shu tildagi iboralarni, soʼzlarni, jumlalarni yoki maqol-matallarni maromiga yetkazib tarjima qilish juda mushkul ish hisoblanadi. Chunki bunda tarjimondan bevosita eng kamida ikkita xorijiy tilni mukammal bilish, shuningdek, o'sha til egalari - xalqning turmush-tarzi, etnografiyasini, madaniyatini va tarixini mukammal bilish talab etiladi. Ushbu asarni o'qir ekan (garchi afsona bo'lsa ham) insoniyat uchun or-nomus tuyg'usi, oila-sha'ni qanchalik muqaddas ekanligini yanada chuqurroq anglaysiz. Bu tuyg'ularning toptalishiga qarshi kurash Menelay, Agamemnon, Nestor obrazlarida yaqqol ko'zga tashlanadi.Insonning har doim do'stiga suyanishi, hatto u uchun jonini ham berishga tayyorligi necha asrdan buyon muqaddas fazilat ekanligi Ayaks, Axilles, Patrokl obrazlarida yorqin tasvirlangan.Asarda Ona Vatan himoyasi alohida rangdor bo'yoqlarda berilgan. Haqiqiy vatanparvar inson Ona Vatan himoyasi uchun hamma narsadan voz kechishi mumkin. Dostonda bunday yorqin fazilatlar Hektor obrazida juda ta'sirli berilgan."ODISSEYA" (lot. Odessea, Odyssia) — yunon epik dostoni. Muallifligi Gomerga nisbat beriladi. Miloddan avvalgi taxminan 9— 8-asrlarda paydo boʻlgan "Iliada" dostonidan keyin yaratilgan. Gekzametr (musaddas oʻlchovi)da yozilgan (12100 misra). "O." negizida dunyoga mashhur shunday folklor syujeti yotadi: uzok, darbadarlikdan soʻng sadoqatli rafiqasi Penelopa oldiga tanib boʻlmaydigan holda eri — Odissey qaytib keladi. Odissey obrazida qaxramonlik sifatlaridan koʻra uning aql-zakovati, epchilligi, tadbirkorligi ustun turadi. "O."da maishiy kartinalar va ertak unsurlari "Iliada"dagiga qaraganda koʻproq. Doston qad. zamonlardayoq yunon xalqining muqaddas va moʻʼtabar kitobiga aylangan. Koʻp tillarga tarjima qilingan. Ayrim parchalari oʻzbek tilida Mirtemir tarjimasida nashr etilgan.
17-savol Prometey afsonasi:Prometey — yunon mifologiyasida Olimp togʻidagi ma`budlardan olovni oʻgʻirlab, odamlarga hadya qilgan maʼbud. Buning uchun u Zevs buyrugʻi bilan togʻ qoyasiga kishanlanib, muttasil qiynoqqa solingan: har kuni burgut uchib kelib, P.ning tuni bilan yarasi bitgan jigarini choʻqib turgan. Gerakl P.ni ozod qilib, burgutni oʻldirgan. P. ob-razi adabiyot (Volter, I. V. Gyote, J. Bayron, P. B. Shelli, L. Meshterxazi), tasviriy sanʼat va musika (L. Betxoven, A. N. Skryabin)da aks ettirilganTitan haqida Prometey - insoniyatning xayr-ehsonchisi va shafoatchisi - Hesiodda uning "Theogoni" da eslatib o'tiladi. Prometheus Titan taniqli bo'lganmi? Bu ishni qisqacha ko'rib chiqish bilan boshlaymiz. Unda qahramon o'quvchilar oldida aqlli hiyla-nayrang, xudo va odamlar orasida buqa qurbonligining go'shti va odamlar uchun eng yaxshi qismini ajratib turadi.Gʼazablangan Zevs go'shtni pishiradigan va tatib ko'rishlari uchun odamlarga olov berishni xohlamaydi. Prometheus Zevs irodasiga qarshi chiqib, olovni o'g'irlab, odamlarga berdi. G'azablangan Zevs itoatsiz Titani jazolashga qaror qildi, uni ustunga zanjirladi va burgutni jigarini tiqish uchun buyurdi. Prometey bu qadar qiynoqlarga solinadi, shuning uchun jasur Herkul kelgunga qadar va uni yirtqich qushni o'ldirish orqali ozod qiladi
18-savol Ellin yozuvlari:Yunon yozuvi - finikiy yozuvidan kelib chiqqan alifboli (harf—tovushli) yozuv; taxminan mil. av. 9—8-asrlarda paydo boʻlgan. Eng qadimiy yodgorliklari mil. av. 8—7-asrlarga mansub. Turi va harflar toʻplami jihatidan qadimiy frigiy alifboli yozuviga (mil. av. 8—7-asrlar) yaqinroqturadi. Yunon yozuvida, finikiy konsonant (undoshli) alifbosidan farqli ravishda, undoshlarni ifodalovchi harflardan tashqari unlilarni ifodalovchi harflar ham paydo boʻladi. Bu yozuv taraqqiyotidagi yangi bosqich sifatida katta umummadaniy ahamiyatga ega boʻldi.Greekalphabet.pngAlifboli yozuv paydo boʻlgungacha greklar chiziqli boʻgʻin yozuvidan foydalanganlar (qarang Chiziqli yozuv). Alifboli Yunon yozuvi 2 tarmoqqa boʻlingan: gʻarbiy va sharqiy. Gʻarbiy Yunon yozuvi, oʻz navbatida, ayrim belgilarning yozilishidagi xususiyatlari bilan ajralib turuvchi bir qancha mahalliy koʻrinishlarga ega boʻladi. Sharqiy Yunon yozuvi klassik Yunon yozuvi va vizantiy yozuvi tarzida rivojlandi, qibtiy (kopt), got, slavyankirill, shuningdek, arman, qisman gruzin yozuvlariga asos boʻldi. Gʻarbiy Yunon yozuvi asosida esa etrusk, lotin va qadimiy german runik yozuvlari paydo boʻldi.Klassik umumyunon alifbosi (mil. av. 4-asrdan) 27 harfdan iborat boʻlib, shu asosdagi matnlar chapdan oʻngga qarab yozilgan. "Stigma", "koppa", "sampi" belgilari faqat sonlarni ifodalash uchun qoʻllangan, keyinchalik alifbo qatoridan chiqarilgan. Yangi yunon (grek) alifbosi 24 harfdan iborat.YU.yo.ning bir necha turlari, koʻrinishlari boʻlgan: tosh, metall, sopol kabi qattiq jismlarga bitilgan m o numental yozuv (qatʼiy kvadrat shaklli, qirrador yozuv; mil.av. 8-asr dan), unsial yozuv (dumaloqroq shaklli, nlmoqsimon yozuv; mil.av. 4-asrdan papirusda, mil. 2-asrdan pergamentda), kursiv yozuv (tez yoziladigan, qoʻlyozma shaklidagi yozuv, mil. 3-asrdan). 13-asrdan kichik minuskul (kichik harflardan iborat yozuv) barqarorlashib, dastlabki yunon bosma shrifti (15-asr) uchun asos, andoza boʻladi. Hoz. yunon bosmacha harflari 17-asrda yaratilgan.Finikiy yozuvi - mil. av. 2-ming yillik oʻrtalarida Finikiyada paydo boʻlgan hamda finikiyaliklar va karfagenliklar, qad. yahudiylar va moavliklar tomonidan mil. 4-asrgacha foydalanilgan konsonant harftovush yozuvi. Finikiy yozuvi ugarit yo’zuvi yoki qad. arabiy (tamud, safati, lixyoni) alifbolar bilan birga rasmli qad. xanaan boʻgʻinlikonsonant yozuvidan kelib chiqqan boʻlsa kerak. Finikiy yozuvidagi grafemalar soni (22 ta) asosiy manba yozuvdagiga (29—30 grafema) nisbatan kamaygan. Unda faqat undoshlargina ifodalangan, unlilar mutlaqo ifodalanmagan — Finikiy yozuvi sof konsonant yozuv boʻlgan. Harflar muayyan qatʼiy ketmaketlikda joylashgan, yaʼni alifboni tashkil etgan. Har bir harf belgili nomga ega boʻlgan va nomlar ayni harf bildirgan tovush bilan boshlangan. Mas, b — "bet", d — "dalet", g — "gimel" va shahrik.
19-savol Qadimgi Yunonistonda tabiiy fanlarning vujudga kelishi.Eramizdan oldingi Y asr yunon jamiyatining ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatidan yuksak taraqqiyot bosqichiga ko'tarilgan davridir. Bu taraqqiyot Eron-Yunon urushlaridan keyin Afina davlatining kuchayishi va demokratiya tomon rivojlanib borish bilan bog'lik bo'lib, chindan ham yunon elining oltin asri deb atalishiga arziydigan buyuk davrdir. Eng ilg'or madaniyat markazi Kichik Osiyodagi Ionif viloyatidir. Afina o'zining iqtisodiy va madaniy kamolatiga, asosan Y asrning 50-30 yillarida, ya'ni Perekl davrida erishadi. Perekl o'z zamonasining nixoyatda ishbilarmon davlat arbobi, otashin notiq odamlarda tashabbuskorlik ishtiyokini uyg'otishga moxir, ilmu-fan, san'at va adabiyotga qiziqqan bir shaxs edi. U butun yunon olamidan faylasuflar, olimlar, shoirlar va san'at ahllarini Afinaga to'playdi. Unga yaqin faylasuflar, Anaksagar, Suqrat, "Tarix fanining otasi” Gerodot, Sofokl, ajoyib haykaltarosh Fidiy va shularga o'xshash umumyunon madaniyatini yuksak pog'onalarga ko'targan yana birmuncha shaxslarni ko'ramiz.Perakl zamonasida ilmiy-falsafiy ta'limotlar, ayniqsa, juda keng rivoj topdi. Olimlar va mutafakkirlar o'z asarlarida tabiat hodisalarini, ijtimoiy qonunlarni ochishga, ularni izohlashga va shu yo'sinda demokratik to'zumni to'g'ri va ba'mani eqanligini isbotlashga urinadilar. Eski diniy e'tiqodlarning asta-sekin susayib borishi, ilohiy kuchlarni koinot hodisalarida axtarishi, insonni ma'budalarning quli holatidan butun borlikning hukmroni darajasiga ko'tarish, uning idrok va iste'dodiga taxsin o'qish, istiqbolga chuqur umid bilan qarash – bu davr falsafiy oqimlarining asosiy xususiyatidir. Yangi tushunchalar o'z ifodasiga dastavval Anaksagar (500-428 yillar) falsafasida topadi. Perekl bilan do'stona munosabatda bo'lgan, uning siyosatini qo'llab-quvvatlagan va hukmronning istagiga ko'ra o'z zamonasining ilmiy-madaniy harakati tepasida turgan bu mutafakkir olim, eski diniy e'tiqodlarni inkor etib, butun koinotni behisob zarralardan tarkib topgan abadiyat ma'nosida tushunadi. Chunonchi, Quyosh bilan Oy, qadimgilar aytganidek, ilohiy kuchlar emas, bir umr lovullab yonib turadigan jismlardir.Anaksagar inson ongi, qudrati va iste'dodini juda yuksak baholaydi. Uning ta'limoti qadimgi davrda keng yoyilgan va zamondoshlariga kuchli ta'sir o'tkazgan. Y-asrning 2 yarmida butun Ellada tuprog'ida ijtimoiy hodisalarni o'rganish ishini o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'ygan yangi ilmiy-falsafiy oqim paydo bo'ldi. Bu oqimning vakillari o'zlarini "sofistlar” deb ataganlar.Dastlab "sofist” so'zi ostida "donishmand”, "bilimdon”, "olim” degan ma'nolar ifoda etilgan bo'lsa, keyinchalik bu ibora falsafa mualliflariga taqalgan laqablarga aylanib ketdi.Qadimgi Yunonistonda maktabxonlik ishlari sust bo'lgani uchun "sofistlar” shaharma-shahar kezib, shaxsiy suhbatlarda yoki jamoat oldida ilmu-fan asoslarini tashviq qilardilar.Sofistlar bu davrning har tomonlama bilimdon kishilari bo'lib, o'z zamondoshlari zehnini boyitish, ularni ilmu-ma'rifat yutuqlaridan bahramand etish bobidan juda katta ishlar qildilar. Ular olamdan yuz o'gurib, o'zlarini xilvatxonalarida kitob titishdan o'zga narsani bilmaganlar va jamoa oldida ilmu-fan jarchilari bo'lishgan.Sofistlar falsafiy bilimlardan tashqari yana bir muncha ijod sohalarida ham juda ulug' ishlarni qilganlar. Jahon madaniyatining bebaho yodgorliklaridan biri bo'lgan va Gippokrat nomi ostida bizga qadar yetib kelgan muolaja san'ati haqidagi kattakon asar ham sofistlar davrida yaratilgan. Shu xildagi ilmiy tadqiqotlar natijasi o'laroq, inson faoliyatining turli- tuman sohalariga doir asarlar yaratdilar.
20-savol Ioniya grek fanining markazi:Ioniya faylasuflari - mil. av. 6—4-asrlarda Ioniyada yashagan yunon faylasuflari. Ular — Fales, Anaksimandr, Anaksimen (Milet maktabi), efeslik Geraklit, apolloniyalik Diogen. Asosiy gʻoyalaridan biri mavjudotning birligi, barcha narsalar muayyan ibtido (suv, havo, olov) dan paydo boʻlganligi toʻgʻrisidagi fikrdir. I. f. naturfalsafasiga gilozoizm xos.Anaksimandr (miloddan avvalgi taxminan 611 – 545) – yunon faylasufi, Milet maktabi namoyandasi. "Tabiat haqida"– dastlabki yunon falsafiy asari muallifi. Fapesning shogirdi. Koinotning geotsentrik modelini, ilk geogr. haritasini tuzgan. Odamning "boshqa turdagi hayvonot" (baliqlar)dan kelib chiqqanligi gʻoyasini bayon qilgan.Fales Miletlik (qadimgi yunoncha: Θαλῆς ὁ Μιλήσιος; miloddan avvalgi taxminan 625 — taxminan 547) — yunon faylasufi, antik falsafa va fanning ilk namoyandasi. Milet maktabiga asos solgan. Fales savdogar, siyosiy arbob, munajjim, fiziolog, suv muhandisi sifatida ham taniqli edi. U koʻpgina mamlakatlar (jumladan, Misr va Bobil)da boʻlib, ularning madaniyati, fani, falsafiy merosi bilan yaqindan tanishgan. Turli sohalarda, xususan, astronomiyada kashfiyotlar qildi (mas, Yunonistonda 1boʻlib Quyoshning miloddan avvalgi 585 yilda tutilishini oldindan aytib bergan). Falesning fikricha, Oyning yorugʻi Quyosh nurining undagi inʼikosidir. U, shuningdek, Quyoshning 1 yil davomida harakati 365 kunga teng ekanligini isbotlagan. Fales taʼlimotiga koʻra, tabiatdagi turlituman narsa va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo boʻlgan va pirovardida suvga aylanadi. U 1boʻlib, olamning moddiy birligi haqida, bu moddiy birlikning doimiy harakatda va oʻzgarishda ekanligini aytgan.
21-savol Demokritning fanga hissasi:Demokritning ilgari surgan g’oyalar uzoq yillar davomida fan va falsafa rivojiga ta’sir ko’rsatdi.Abdera Demokriti(miloddan avvalgi 460 yil-miloddan avvalgi 370 yil)yunon faylasufi bo’lgan u “ kulgan faylasuf” deb ham tanilgan,chunki u doim quvnoq va komik tomonlarini ko’rishni yaxshi ko’rar edi.Uning falsafasi va fanga qo’shgan asosiy hisssalaridan ba’zilari atomizm,antropologiya va astronomiya bo’yicha muhim bilimlardir.Suqrot bilan zamondosh bo’lganiga qaramay, Demokritning fikrlash yo’nalishi Suqrotgacha bo’lgan davrda joylashgan,chunki uning falsafiy yondashuvi Suqrot va Platonnikiga qaraganda Suqrotgacha bo’lgan mutafakkirlarning fikriga o’xshash edi TADQIQOTLAR -Uning tadqiqotlari Kserks tomonidan yunonlarga qarshi harbiy kampaniyaga olib borilayotgan paytda tibbiy urushlar deb nomlangan tadbir bo’lib ,u buyuk Alejando tomonidan Axmaniylar imperiyasini zabt etilishi bilan yakunlanadi.Demokrit isrofgarchilik bilan yashagan deyishadi,shuning uchun u Misr,Forsva Mesopotamiya singari u tashrif buyurgan turli joylarda sodir bo’lgan ko’plab hikoyalar bilan ajralib turadi.Uning eng mashhur afsonalaridan biri Demokritus uning ko’zlarini o’yib tashlanganligini ko’rsatadi,chunki ular falsafiy mulohazalari paytida uning diqqatini jamlashga imkonbermagan.SHuningdek u kelajakda nima bo’lishini his qila olgani aytiladi.Demokrit ilgari insonlar dunyo taraqqiyotiga dosh berayotganliganiga kulgili ravishda kulgan degan fikr yuritilgan.Falsafa -Demokrit ishlab chiqilgan kontekstda birinchi o’rinda empirik yondashuv emas,balki mantiq va kontsertsiyalarga faqat ratsionallik orqali erishish zarurligi quyilgan.Buning sababi shundaki,bu faylasuflar sezgirlik orqali qabul qilingan va ular ishonlilik xususiyatlarini bermagan barcha narsalarni ahamiyatsiz deb hisoblashgan.Ular shu jumladan Demokrit hissiy idrok juda nisbiy bo’lgan deb taxmin qilishdi.Demokritning eng muhim hissalaridan biri hissalridan biri atomizmning falsafiy maktabini yaratish edi.Ushbu fikr chizig’i Parmenid tomonidn ko’tarilgan narsaga javob paydo bo’ldi, umaterianing o’zgarmas va abdiy ekanligini va bizning sezgilarimiz kuzatadigan o’zgarishlarni idrok etish xatolari ekanligini tasdiqladi.SHu ma’noda Demokrit va Leukippusaslida o’zgarmas materiallar mavjudligini takidladilar ular materiada kuzatilgan o’zgarishlarni keltirib chiqarish uchun turli yo’llar bilan birlashtirildi.Ushbu “ O’zgarmas materiallar” atomlar deb nomlangan,bu yunoncha bo’linmas degan ma’noni anglatadi.
22-savol Gippokrat : Gippokrat milodgacha bo‘lgan 460-yilda Yunonistonning Ioniyalik Doriylari tomonidan topdi. Afsonaga ko‘ra Gippokrat, tibbiyot ma'budi Asklepiyning avlodidan bo‘lgan emish. Asklepiy avlodlarida tib ilmi avloddan avlodga, ustozdan shogirdga muntazam o‘rgatilib borilgan va o‘ziga xos "Asklepiychilar uyushmasi" shakllangan. Ko‘plab o‘z zamonasining yetuk tibbiyotchi va dorishunoslari mazkur uyushma atrofida birlashganlar. Shu tarzda Gippokratning o‘g‘illari hamda ko‘p sondagi shogirdlari ham yetuk hakimlar bo‘lib yetishishgan va Gippokratning tibbiy amaliy va ilmiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etuvchi kashfiyot va ishlarida doimiy yordamchi bo‘lib xizmat qilishgan.Asklepiychilar uyushmasi, uni shuningdek Kos maktabi ham deb atashadi, o‘sha zamonlarning barcha uyushma va tashkilotlari singari o‘z faoliyatida asosan diniy tushuncha va qadriyatlarga tayanib ish olib borgan. Masalan ularda, o‘rganuvchi shogird - talabalarning ustoz va uning boshqa hamkasblari, hamda o‘zi bilan birgalikda ta'lim olayotgan birodarlariga sodiqlikka qasam ichish, har qanday vaziyatda ham rost gapirish, haqiqatni izlash uchun hech narsadan chegaralanmaslik va jiddiy ilmiy faoliyat bilan sidqidildan shug‘ullanish kabi axloqiy me'yorlarga qat'iy amal qilishni talab etgan.Gippokrat dastlabki tibbiy bilimlarni o‘z otasidan, hakim - Erkalikdan olgan. Otasining oroldagi hamkasblari ham Gippokratga ko‘p narsani o‘rgatishgan. Keyinchalik esa, o‘z bilimlarini yanada oshirish va mukammallashtirish uchun turli mamlakatlarga safarlar qilgan va mahalliy hakimlarning amaliyoti bilan tanishibchiqqan.Gippokratning shaxsiy hayoti haqida tarixiy ma'lumotlar juda kam. Uning tarjimai holiga oid hikoya va rivoyatlar mavjud bo‘lib, lekin ular asosan afsona xususiyatida namoyon bo‘ladi. Xuddi Gomer kabi Gippokrat ismi ham buyuk hakimning asl ismi bo‘lmay balki, turli ism va taxalluslardan yig‘ma nom ekan. yaqin yillardagi ilmiy faktlarga asoslanadigan bo‘lsak, Gippokrat qalamiga mansub deb qaraladigan yetmishga yaqin asarlarning aksariyati, uning o‘g‘illari Fessal va Drakon yoki, kuyovi - Polibga tegishli ekan. Galen Gippokratning o‘zi yozgan asarlarini 11 ta, Galler 18 ta deb e'tirof etsa, Kovner esa Gippokrat kodeksidagi faqat 8 ta asar Gippokratning ilmiy ishi, qolganlari esa unga bog‘lab chop etilgan boshqa mualliflarga tegishli deb ta'kidlaydi.
23-savol: Pifagor, Suqrot:Pifagor (taxminan miloddan avvalgi 580, Samos — 500, Metapont) — yunon matematigi, faylasuf, quldor aristokratiyaning gʻoyaviy targʻibotchisi. 530-yildan Janubiy Italiyadagi Krotone shahrida, keyinroq Metapont shahrida yashagan. Krotoneda falsafiy maktab, siyosiy partiya va diniy birodarlikni mujassamlashtirgan ittifoq (pifagorchilar ittifoqi) tuzadi. Pifagor falsafasida son barcha narsaning mohiyati, olam esa sonlar va ular orasidagi munosabatlarning garmonik sistemasi, degan gʻoyalar ilgari surilgan.Matematika tarixida Pifagor geometriyaga sistematik isbot tushunchasini kiritib, uni abstrakt fan darajasiga koʻtargan, toʻgʻri chiziqli shakllar geometriyasini tuzgan, oʻxshashlik haqidagi taʼlimotni yaratgan, toʻgʻri burchakli uchburchak haqidagi teoremani isbotlagan (bu teorema Pifagordan 1500 yil ilgari Misr va Bobilda isbotsiz maʼlum boʻlgan), ayrim muntazam koʻpburchak va koʻpyoqliklarni yasagan deb hisoblanadi. Odatda, juft va toq, tub va murakkab, mukammal sonlar, arifmetik, geometrik va garmonik proporsiyalar Pifagor nomi bilan bogʻlanadi. Pifagor maktabining matematikani sistemalashtirishdagi roli katta boʻlganSuqrot- chindan ham donishmand odam ideali hisoblanadi. Lekin Suqrotning o‘zi, chinakam donishmandlik o‘zining sariqchaqaga arzimasligini anglashdadir, deb uqtirgandi.U Yunonistonda, Afinada taxminan eramizdan avvalgi 470- yillarda tug’ilgan. Uning bolaligi va ota-onasi to‘g’risida ma'lumot juda kam. U o‘zidan keyin hech qanday asar qoldirmagan. Biroq uning shogirdi, qadimgi yunon faylasufi Aflotun Suqrot ta'limoti va g’oyalarini ustozi hayotidan olingan lavhalar bilan uyg’unlashtirib, muloqot shaklida bayon qilib bergan.Aflotun ta'kidlashicha, Suqrot butun vaqtini Afina bozorlarida, o‘z so‘zlarini tinglashga rozi bo‘lgan har qanday odam bilan gaplashibo‘tkazardi. U, ayniqsa, biron-bir masalada o‘zining qat'iy fikriga ega bo‘lganlar bilan suhbatlashishni yoqtirardi. Suqrot bunday odamlarga yo‘l-yo‘lakay savollar berib, ularni gaplashishga majbur qilar, so‘ng esa ular bu qadar ishonch bilan fikr yuritayotgan masalada johil ekanliklarini ko‘rsatib berardi. Shu bois savollar berish orqali bahs olib borish — uslubi Suqrot uslubi, degan nom oldi. Uning asosiy hayotiy qoidasi «O‘z-o‘zingni anglab yet» qoidasi bo‘lgan.
24-variant Platon Akademiyasi:Platon Akademiyasining uchrashuv joyi jamoat bog'i edi. Bog'da tarixan boshqa ko'plab guruhlar va tadbirlarga mezbonlik qilgan. Bir paytlar diniy guruhlarga uylangan edi. U zaytun daraxtlari bog'i bo'lgan Afina, aql-idrok, urush va qo'l san'atlari ma'budasiga bag'ishlangan edi. Keyinchalik, boqqa akademiya yoki akademiya nomi berilgan mahalliy qahramon bo'lgan Akademos yoki Hecademus nomi berildi. Nihoyat, gimnaziya sifatida foydalanish uchun bog 'Afina fuqarolariga qoldirildi. Bog 'haykaltaroshlar, qabristonlar, ma'badlar va zaytun daraxtlari bilan bezatilgani uchun san'at, me'morlik va tabiat bilan o'ralgan.Platon u erda o'z ma'ruzalarini maxsus ziyolilar guruhi katta va kichik a'zolari uchrashadigan kichik bog'da o'tkazdi. Ushbu yig'ilishlar va ta'limotlarda ma'ruzalar, seminarlar va hatto suhbat, jumladan, bir necha metodik usullar ishlatilgan, biroq birinchi darslik Platonning o'zi tomonidan amalga oshirilishi mumkin edi.Akademiya rahbarlariShotlandiya Shotlandiya matematika va statistika instituti Akademiyasi sahifasida aytilganidek, Tsitseron Akademiya rahbarlarini mil. Avv. 265 yilgacha Demokrit, Anaxagor, Empedokl, Parmenid, Xenophanes, Sokrat, Platon, Speisippus, Xenokratlar, Polemo , Kratlar va Krantor.Imperator Yustinian I, milodiy 529-yilda masihiyni akademiyani yopib qo'yganida, faylasuflarning etti nafari Fors shohi Xusrau I Anushiravan (Xosroes I) ning himoyasi ostida Forsdagi Gundishapurga borgan. Garchi Yustinian Akademiyaning doimiy yopilishi bilan mashxur bo'lgan bo'lsa-da, undan ilgari zo'ravonlik va yopilish davri bilan qiynalgan.
25-variantAristotel insoniyat taraqqiyotining barcha sohalarini: sotsiologiya, falsafa, siyosat, mantiq, fizikani qamrab oluvchi falsafaning yaxlit tizimini yaratgan birinchi mutafakkirdir. Uning ontologiya haqidagi qarashlari inson tafakkurining keyingi rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Aristotelning metafizik ta’limoti Foma Akvinskiy tomonidan qabul qilingan va sxolastik usulda ishlab chiqilgan.Taxminan yigirma yil davomida Aristotel Akademiyada o'qidi va, ehtimol, u erda bir muddat dars berdi. Akademiyani tark etgach, Aristotel o'qituvchi bo'ldi. Afinadagi litseyning asoschisi sifatida uning vafotidan keyin ham ko'p asrlar davomida o'z faoliyatini davom ettirgan Aristotel qadimgi ta'lim tizimiga katta hissa qo'shdi. U keng ko'lamli tabiatshunoslik tadqiqotlarini o'ylab topdi va uyushtirdi, uni Aleksandr moliyalashtirdi. Bu izlanishlar ko‘plab fundamental kashfiyotlarga olib keldi, lekin Arastuning eng katta yutuqlari falsafa sohasiga tegishli.
26-variantYunon maktablari: O'g'il bolalar 13-14 yoshga etganlaridan keyin palestra («kurash maktabi») deb atalgan o'quv yurtiga o'tar, bu yerda ikki-uch yil davomida jismoniy mashqlarbilanshug'ullanardilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurashish, disk va nayza uloqtirish, suvda suzish kabilar. Palestrada o'qish tekin bolgani uchun yoshlaming ko'pchiligi shu yerda o'qish bilan cheklanib qolar edi. Badavlatroq oiladan bolganlari esa palestrani tugat- gach gimnasiyga (jismoniy, ijtimoiy tarbiya) kirar edi. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o'rgatilar, tahsilni tugatganlar davlat boshqaruvihda qatnashishlari mumkin edi.Nihoyat, Spartada bo'lgani kabi, Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bolgan yoshlar Efeblar qatoriga o'tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirardilar. Aholining ko'pchilik qismi bolalarni maktablarda o'qita olmaganligi sababh ularga kasb-hunar o'rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xat- savodi bor ota-onalar bolalariga o'qishni o'zlari o'rgatar edilar. Bu davlat tomonidan qonunlashtirilib qo'-yilib bechorahol tabaqaga mansub ota- onalar o'z bolalariga biror kasbni o'rgatishga majbur edilar. Aks holda ulaming bolalari kelgusida keksayib qolgan ota-onalari to'g'risida moddiy g'amxo'rlik qilishdan ozod etilgan.Qadimgi Yunonistonda pedagogik nazariyalarning tug'ilishiYunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining tug'ilishiga imkon yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar
27-savol Grek tragediyalari:Sofokl (Sophokles) (taxminan mil. av. 496—406) — yunon dramaturgi, shoir, siyosiy va harbiy arbob. Antik manbalarga koʻra, 123 drama yozgan, shulardan 7 tasi ("Ayaks", 442 yildan oldinroq; "Antigona", taxm 441; "Traxinalik ayollar", yozilgan vaqti nomaʼlum; "Shoh Edip" va "Elektra", 43015-yillar orasida; "Filoktet", 409; "Edip Kolonda", 401) va ayrim dramalaridan parchalar, baʼzi lirik sheʼrlari yetib kelgan. S. oʻtmishdoshi Esxil va izdoshi Yevripiddan farqli oʻlaroq, voqelikni qanday boʻlsa, shunday qabul qilib, Yunonistonning gullagan davridagi demokratiya asoslariga shubha bilan qaramagan. S. antik davr tragediyalari uchun ustuvor ahamiyatga ega boʻlgan shaxsning maʼnaviy shakllanishi muammosini yechishda dunyoning Parvardigor tomonidan idora etilishini nazardan qochirmagan. Uning "Traxinalik ayollar" tragediyasidan boshqa barcha asarlari olijanob kishilarning nomlari bilan atalgan va bu asarlarning qahramonlari murakkab vaziyatda doʻq va poʻpisalarga yoxud murosasozlikka daʼvat etuvchi kengash va maslahatlarga qaramay, oʻz maqsadlari sari intiladilar. Antigona "norasmiy qonun"ga itoat etib, davlat qonunini buzadi va akasidan judo boʻladi; Elektra qatl etilgan otasining oʻchini olaman, deb oʻzinioʻzi azobuqubatlarga giriftor etadi; Edip, taqdiri azaldan qanchalik qochishga urinmasin, otasining qotili va onasining eri boʻlib chiqadi. Ana shu tarzda S. tragediyalarining qahramonlari, oʻz istaklariga qarshi oʻlaroq, taqdiri azalning qurboni sifatida gavdalanadilar. S. voqeaning tabiiy oqimini aks ettirar ekan, tasvirga ilohiy kuchlarni jalb etmaydi, tomoshabin uning asarlarida kamdankam holdagina folbin, bashoratchilarga duch keladi. S, Esxildan farqli oʻlaroq, tragediyaning trilogiya koʻrinishlaridan voz kechib, har bir asarida syujetning mustaqilligiga erishadi. Uning ikkinchi yangiligi 3 aktyor ishtirokidagi sahnalardan samarali foydalanishidir. S. jahon adabiyoti tarixidan bir necha monumental obrazlarni yaratgan ijodkor va jiddiy dramatik kompozitsiyalar ustasi sifatida oʻrin egallagan. S. asarlari teatr sanʼati yuksak taraqqiyot darajasiga koʻtarilgan hozirgi davrda ham oʻz qimmatini yoʻqotmay, jahon dramaturgiyasining shoh namunalari boʻlib qolmoqda.
28-savol Strabon va Geografiya asari:Strabon (Strabon) (mil. av. 64/63 — mil. 23/24) — yunon geografi va tarixchisi. Koʻp sayohatlar (Yunoniston, Kichik Osiyo, Italiya va Misr) qilgan. Antik davr geografik bilimlari yakuni boʻlgan "Geografiya" (mil. av. taxminan 7y., 17 kitobdan iborat) va "Tarixiy xotiralar" degan (bizgacha yetib kelmagan) asarlar muallifi. Asarda Gʻarbiy va Markaziy Yevropa, Kichik Osiyo, Shimoliy va Sharqiy Qora dengiz sohillari haqida geografik maʼlumotlar toʻplangan. Shu bilan birga asarda koʻplab tarixiy, etn. maishiy tafsilotlar keltirilgan, xususan, Qrim yarim orol va Dnepr boʻyiga kelib joylashgan qabilalar, skiflar, roksolanlarning xoʻjaligi va maishiy turmushi haqida, Shimoliy va Sharkay Qora dengiz sohillarida joylashgan antik shaharlarning qurilishi, turmushi, xoʻjaligi, tarixi, Bosfor davlatining tarixi va xoʻjaligi haqida qimmatli maʼlumotlar joylashgan. "Geografiya"da, shuningdek, qad. Oʻrta Osiyo geogr.si, unda yashagan qabilalar (saklar, parfyanlar, baqtriyaliklar, daxlar va boshqalar) va ularning urfodati, tili, Buyuk ipak yuli oʻtgan joylar haqida qimmatli maʼlumotlar ham bor.kkk
29-savol Rimda ilmiy bilimlar rivojlanishida tarixiy sharoit:Antik davr Rim madaniyatining vujudga kelishi va shakllanishi hamda keyingi yuksak darajaga ko‘tarilish jarayoniga e’tibor bersak, o‘zidan oldin rivojlangan ikki tarixiy-madaniy jarayonning roli o‘ta muhim bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin.Qadimgi Rimda bolalar oilada tarbiyalangan. Miloddan avvalgi V asrda ibtidoiy maktablar yuzaga kela boshlagan. Bolalar maktabga 7 yoshdan qabul qilinib, 4-5-yil o‘qitilgan. Uyda va maktabda lotin, Yunon tillari, yozish, o‘qish, hisob o‘rgatilgan. Bolalar dastlab xonadonlarda o‘qituvchi yollab o‘qitilgan, keyinchalik maktablarda ta’lim berishning yangi tizimi boyidi.Qadimgi Rim madaniyatida din va mifologiya alohida o‘rin tutadi. Bu yerda ko‘plab xudolarga e’tiqod qilish an’ana bo‘lgan. Kishilar turli narsalarning masalan, buloq, o‘rmon, daraxt, joy-larning va ekinlarning ilohiy homiysi-ma’budasi mavjud, deb ishonganlar.shakllangan. Imperator Mark Avreliy davrida (II asrda) Afinada Oliy maktablar tashkil etila boshladi. Bunday maktablar keyinchalik Rimning g‘arbiy viloyatlarida ham vujudga keldi. Respublika davrida ta’lim shaxsiy tarzda olib borildi, unga davlat aralashmadi, ammo imperiya davrida nazorat ostiga olindi. O‘qituvchilar davlat xizmatchilari bo‘lib, maosh oladigan bo‘ldilar. 362-yildan boshlab o‘qituvchilarni imperator tasdiqlagan.Rim shahar-davlat (polis) dan yirik O‘rta dengiz davlatiga aylangach, murakkab taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi. Afina, Iskandariya, Pergam va boshqa Yunon ilmiy va madaniy markazlari ham shu davlat tarkibiga kirib, etrask, Yunon, shuningdek, ellinizm davri madaniyatlari ta’sirida boyidi.
30-savol Sitseron, Mark Avreliy, Seneka Rim dunyoqarashi peshqadam vakillari:Qadimgi Rim olimi bo'lib elchilik davrida 'Katalina 'fojiasini ochib "fuqarolik gulchambari" b-n taqdirlanganSitseron siyosat, falsafa va adabiyotda “oʻrta oqim” hisoblangan barqarorlik va vazminlik aqidalariga sodiq boʻlgan. “Aralash davlat tuzilmasi” (monarxiya, aristokratiya va demokratiyaning qoʻshilishidan paydo boʻlgan hokimiyat) Sitseronning siyosiy ideali boʻlib, mil. av. II asr boshidagi Rim Respublikasini buning namunasi deb hisoblagan. Sitseron faylasuf sifatida atomizmga qarshi chiqdi, jonni oʻlmas va abadiy deb bildi, real tasavvurlarni real boʻlmagan tasavvurlardan farq qilish uchun mezon yoʻq, deb hisobladi. Falsafiy asarlarida etika masalalariga asosiy eʼtiborni qaratdi. Yunon falsafasi atamalarini ishlab chiqdi. .Seneca Lutsiy Anney— Rim faylasufi, yozuvchi, davlat arbobi. Rim imperatori Neronning tarbiyachisi va maslahatchisi; unga suiqasd qilishda ayblangan va oʻzini oʻldirgan. S. stoitsizmning yirik vakillaridan biri. U tabiat va inson mohiyati hakida keng bilimga ega boʻlgan, adabiy uslubni juda yaxshi egallagan. S.ning falsafiy qarashlari ziddiyatli. U falsafani hayotda axloqiydiniy qoʻllanma deb bilgan. "Lutsiliyga xatlar" falsafiy asari, "Himmat haqida", "Rahmshafqat haqida", "Ruhiy xotirjamlik haqida" va boshqa risolalarida tarkidunyo qilish, oʻlim va taqsirni nazarpisand qilmaslik, ehtiroslardan xoli boʻlish, kishilarning axloqiy tengligi masalalari yoritilgan.Qadimgi yunon faylasufi Mark Avreliy Antonin Rimda dunyoga keldi. 17 yoshga to‘lganda qarindoshi va mamlakat imperatori Antoniy Piy uni o‘g‘il qilib oladi. Mark Avreliy saroyda mamlakatni idora etish, notiqlik san’atiga doir bilimlarni o‘rganadi. 161-180 yillarda u Rimni idora etadi. Faylasuf sifatida Seneka ta’limotini davom ettiradi.
31-savol Mil av 1milodiy1asrlar Rim she'riyati 'oltin asri"Mil av 1milodiy1asrlarda Rim she'riyati gullab yashnaydi. Avgustga juda katta xizmat ko‘rsatgan kishilar orasida eng mashhuriMetsenatdir. Nomi keyinchalik san’at va adabiyot homiysi timsoligaaylanib ketgan bu odamning o‘zi ham uncha-muncha she’r yozar,adabiy harakatlarda yaqindan qatnashar edi. Metsenat Vergiliyhamda Goratsiy kabi shoirlarning noyob iste’dodini payqab, shularishtirokida maxsus yozuvchilar to‘garagi tashkil etiladi. Rim hayotiningbadiiy ijod markazi hisoblangan bu to‘garak, yangi imperiyaadabiyotining shakllanishi va rivoj topishida benihoyat muhim rolo‘ynaydi. Respublika tuzumidan imperatorlik sistemasiga o‘tishpaytidagi adabiyotning asosiy xususiyati madhiyabozlikdan iboratdir.Ammo shunga qaramay, Oktavian zamonasi, Rim poeziyasiningbadiiy jihatdan bemisl yuksak darajalarga ko‘tarilgan “oltin davri”bo‘lgan. Darhaqiqat Avgust saltanati yillarida ijod qilgan Vergiliy,Goratsiy, Ovidiy kabi ulug‘ shoirlar o‘zlarining asarlari bilan Rimpoeziyasining klassik davr yunon adabiyotidan qolishmaydigan vakeyinchalik jahon adabiyoti taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazishgaqodir bo‘lgan kamolot bosqichiga olib chiqadilar.Vergiliy (m.o. 70 y) Rimning eng ulug‘ shoiri Publiy VergiliyMaron miloddan oldingi 70 yilda Italiyaning shimolidagi Mantuyashahri atrofida tug‘ilgan. Vergiliy oldin Kremonda, keyinchalik Milan,Rim shaharlarida tahsil oladi; ritorika , falsafa bilimlarini, ayniqsaadabiyotni chuqur o‘rganadi. Biroq tabiatan yumshoqligi,uyatchanligi, notiqlikka qiziqishi va iste’dodining yo‘qligidan faqatbir marta sud ishida qatnashib, tez orada o‘z yurtiga qaytib ketadi, buyerda dehqonchilik qiladi va adabiyot bilan shug‘ullanadi. 41-yildaOktavian Avgust o‘zining qo'shinini Italiyaning shimoliga joylashtiradi,Vergiliyning mansabdor muxlislari uni imperator bilan tanishtiradilar.Shoir Avgust saltanatiga chuqur bilan qaragan va o‘z asarlarida Avgust saltanatini kuylovchi, uningishlarini tarannum etuvchi ulug‘ saroy shoiri darajasiga ko‘tariladi.
32-savol Lukretsiy Kar dunyoqarashi:Tit Lukretsiy Kar (miloddan avvalgi 95 - 55 yillar) bizgacha yetib kelgan yagona falsafiy she'rni "Narsalar tabiati haqida" yozgan. Ayrim yunon faylasuflari bu borada doston yozganlar, ammo ular bizgacha yetib kelmagan. Yozuvchining tarjimai holi bizga noma’lum, u qayerdan, qaysi tabaqaga mansub, bu uning yagona asarimi yoki boshqa narsa yozganmi, bilmaymiz. Ko‘rinib turibdiki, shoir she’r chop etmay olamdan o‘tgan. Bu keyinchalik Tsitseron tomonidan g'amxo'rlik qilgan deb ishoniladi. Heksametrda yozilgan asarida Lukretsiy rimliklarni Epikur falsafasi bilan tanishtiradi. Epikurning ko'plab asarlaridan faqat uchtasi saqlanib qolganligi sababli, Lukretsiyning fikrlari va asarining qoidalarining o'ziga xosligi haqida bir narsa deyish qiyin.Doston notinch davrda yaratilgan: Lukretsiy Rimdagi g‘azablangan Mariusning o‘rnini yanada shafqatsiz Sulla egallagan paytda, shekilli, odamning tog‘asini kiydi. Keyinchalik, Catiline fitnasi va boshqa tartibsizliklar bilan turli guruhlar o'rtasidagi to'qnashuvlar boshlandi. Lucretius, aftidan, endi birinchi triumvirlar o'rtasidagi kurashni ko'rish imkoniga ega emas edi, lekin shunga qaramay, uning hayoti vaqti qotilliklar, musodaralar, haydashlar, ochiq to'qnashuvlar va rimliklarning o'zlari o'rtasidagi janglar bilan to'la.insonLukretsiyning fikriga ko'ra, insoniy illatlar fazilatlarni siqib chiqargan, ya'ni fuqarolar urushlari va boshqa tartibsizliklar rimliklarni egallab olgan hokimiyat, sharaf, kuch-qudratga intilish bilan bog'liq. Shoir jamiyatning ustozi, uning tabibi, payg‘ambari rolini o‘z zimmasiga oladi. Bunda unga Epikur falsafasi yordam beradi. Lucretius an'anaviy axloq o'lim qo'rquvi tufayli o'lib borayotganiga amin.
34-savol Rimda teatr kutubxona vodoprovod qurilishida aniq fanlar orni:Qadimgi suv o'tkazgichlari odatda tosh bloklardan qurilgan. Kichik suv quvurlari nisbatan past yog'och tayanchlarga o'rnatilishi mumkin edi. Keyinchalik, qurilish texnologiyalari rivojlanishi bilan muhandislar g'isht va betondan foydalanganlar. Metallurgiyaning gullab-yashnashi po'lat va cho'yanni murakkab konstruktsiyalarda qo'llash imkonini berdi.Rim akveduklarini tartibga solish ochiq yoki talab qiladi yopiq turi... Bu suv oqimining halokatli ta'siriga chidamli bo'lgan materiallardan tayyorlangan kanal yoki olukning bir turi. Buning uchun tosh bloklar ko'pincha ishlatilgan. Yopiq kanal suvning ifloslanishini istisno qilish uchun yuqoridan tonoz yoki plitalar bilan qoplangan.Qadim zamonlarda Katta shahar 500 ming kishidan iborat. Imperiyalarning gullagan davrida ikki milliongacha fuqarolar poytaxtlarda doimiy yashashlari mumkin edi. Ularni suv bilan ta'minlash uchun ishonchli, doimiy ishlaydigan tizim kerak edi. Ba'zi shaharlarda bir vaqtning o'zida o'nlab suv o'tkazgichlari ishlashi mumkin edi. Tizimning umumiy uzunligi 400 km dan oshdi. Kuniga beriladigan suv hajmi, ayrim hisob-kitoblarga ko'ra, 1,5 million kub metrgacha yetishi mumkin.
35-36-Islom dini haqida:Islom VII asrda Hijoz (Gʻarbiy Arabiston)da paydo boʻldi. Uning asoschisi Muhammad sanaladi. Islom dinining paydo boʻlishi xususida Islom manbalariga asoslangan diniy anʼanada u ilohiy hodisa, insonlarni toʻgʻri yoʻlga solish uchun Alloh taolo tomonidan yuborilgan oxirgi taʼlimot deb hisoblanadi. Islom talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar eʼtiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu Xudo, yaʼni Alloh odamlarga paygʻambarlar va elchilar yuborgan, ammo insonlar paygʻambarlar taʼlimotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammadni tanladi, unga oʻzining kalomi — Qurʼon nozil qildi. Muhammad oldin oʻz hamshaharlarini, soʻng barcha arablarni koʻplab qabila xudolariga sigʻinishdan voz kechish va yagona Xudo — Allohga eʼtiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga daʼvat etdi. Qurʼonga koʻra, arablar va yahudiylarning umumiy bobokaloni Ibrohim Allohga birinchi boʻlib imon keltirgan. Demak, Islom batamom yangi eʼtiqod emas, balki Ibrohimga nozil boʻlgan dinidir.Islomning turli tarmoqlariMuhammadga, 40 yoshida (milodiy 610-yil) vahiy (ilohiy koʻrsatma) kelishni boshladi, biroqbir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning koʻpchilik aholisi, ayniqsa, Quraysh qabilasining zodagonlari uning targʻibotlariga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammadni yolgʻonchiga chiqarib juda katta zulm koʻrsatildi. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga hijrat qilishdi, Yasribdagi Banu Avs va Banu Hazraj qabilalarining vakillari 622-yilda musulmon jamoasini oʻziga qabul qilish, Muhammadni paygʻambar va Allohni yagona deb tan olishdi. Hijrat nomini olgan bu voqea Islom tarixida burilish yasadi. Koʻchib oʻtgan kishilar muhojirlar (koʻchib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka oʻrtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi (qarang Badr jangi, Uhud jangi, Xandaq jangi va boshqa). 628-yilda Makka zodagonlari Muhammad bilan kelishishga majbur boʻldilar (qarang Xudaybiya sulhi). 630-yilda musulmonlar qoʻshini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga Islom dinini qabul qildi va Muhammadni Allohning elchisi deb eʼtirof etdi. Ana shundan boshlab Makka Islom dini markaziga, Kaʼba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. Muhammad vafot etgan 632-yilda Arabiston yarimoroli toʻla birlashtirilgan, uning aksariyat aholisi Islom dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy, etnik va madaniy jihatlardan birlashishida Islom dini muhim omil boʻlib xizmat qildi.
37-savol Musulmon Uygʻonish davri xususiyatlari;Musulmon Uygʻonish davri:Sharq Uygonishi, Sharq Renessansi haqida gap ketganda turli soha olimlari-tarixchilar, adabiyotshunoslar, madaniyatshunoslar va sanatshunoslar bu masalaga befarq bolmaganlaridek, qarashlar ham asosan ikkiga bolinadi. Uygonish atamasi (ital’yancha-frantsuzcha-Renaissans-Uygonish) ni dastavval shu madaniyat sohiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi J. Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik sanatni uygotdi» deb birinchi bor ishlatgan edi. Butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida sanat tarixchisi J. Vazari (1511-1574 y.) tarafidan uning «Mashhur sanatkorlar hayotidan lavhalar» kitobida (1550) tilga olingan. Bu tushuncha birinchi paytda antik madaniyat ananalarini Italiyada «ming yillik yovvoyilikdan song» tiklanishini anglatib, songroq ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila boshlandi. Ya. Burxart Uygonish (Renessans) ni alohida tipdagi madaniyat deb baholadi. Masalaga qiziqish ortib, ilmiy izlanishlar kopaya borgani sayin Uygonish tushunchasi, bu davr madaniyatining xronologik va geografik chegaralari, uni davrlashtirish xususida ziddiyatli, turlicha fikrlar bildirila boshlandi. Y. Xeyzing ozining «orta asrchilikning kuz fasli» asarida Uygonish davri-orta asr madaniyatining intixo davri deb hisoblasa, boshqa olimlar Uygonish davri yangi davr madaniyatining boshlanishi deb sanaydilar. Kopchilik olimlar Evropa Uygonish klassik tarzda davrlashtirib u XIV-XVI asrlarga xos deb bilsalar, boshqalar Uygonish madaniyatini bir muncha ilgariroq XII asr – Karolinglar Renessansidan boshlab, Ispaniya, Italiya shimolidagi mamlakatlardagi (Shimoliy Uygonish) Uygonishni XVII asr bilan yakunlaydilar1.1950 yillarning ortalaridan etiboran «Sharq» Uygonish davri masalasida jiddiy munozara bahs ketdi. Xitoy madaniyati tarixi tahlilida akademik N. Konrad Uygonish davrini qadimgi, orta asrlar singari insoniyat tsivilizatsiyasining barcha mintaqalariga xos umumbashariy hodisa deb qaraydi. Umumjahoniy jarayon hisoblagan Uygonish Sharqda (Xitoy) VI-VIII asrlarda boshlanib, garb sari siljigan va XIV asrda Evropa hodisasiga aylangan. Uygonishning bunday talqiniga qarshi bu hodisa turli mamlakatlarda mintaqaviy, ayrim korinishlarda amal qilishi mumkin, lekin u umumjahoniy fenomen bolishi mumkin emas, deb hisoblovchilar ham bor. Uygonish davri Xitoyda (Konrad), Kuriyada (Ten), eron-Tojikistonda (Braginskiy, Nikitin), Hindistonda (TSelishev), Turkiyada (Mellov), Armanistonda (CHaloyan), Ozorboyjonda (Gajiev), Gruziyada (Nutsubidze, Natadze) kechkanligi haqida ayrim malumotalar keltiriladi. Ayni choqda har ikki qarash tarafdorlarini Evropa Uygonish davrini mutlaqo betakror hodisa deb qarovchi mualliflar (A. Losev, M. Petrov) jiddiy tanqid qiladilar.Ozbekistonda Sharq Uygonish davri masalasi mahalliy materiallarni umumlashtirgan holda etarli ishlanmagan. Markaziy Osiyo mintaqasidagi Uygonish haqida gap borganda IX-XII asrlar avvalo xorijiy madaniyat va qaror topgan islomiy etiqodga nisbatan rivojlangan va boyigan qadimiy madaniyat negizida milliy Uygonish deb qaralmogi lozim. Markaziy Osiy uzoq yillik tarixida kop bosqin va talonchiliklarni kordi, ularga qarshi ozodlik va mustaqillik uchun kurash olib bordi. haqiqat shundaki, har bir bosqindan song milliy davlatchilik va madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish goyasi va harakati ozga xalqlar tomonidan yaratilgan madaniyatlarni inkori emas. Markaziy Osiyo madaniyatida umuminsoniy ahamiyatga molik jamiki madaniyat yutuqlari ijodiy uygunlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati boshqa xalqlar madaniyatlariga samarali tasir ko`rsatdi va ularni boyitdi.
38-savol Bayt ul-hikma faoliyati:Bayt ul-hikmat (yoki "Xizonat ul-hikmat") — olimlarni birlashtirgan ilmiy muassasa. Xalifa Horun ar-Rashid (766 — 809) Bagʻdodda tashkil etgan. Oʻzbekcha asarlarda "Bilim uyi" yoki "Donishmandlar uyi" deb yuritiladi. Muhammad Xorazmiy xalifa Maʼmun davri (813 — 833)da "Bilim uyi"dagi juda boy kutubxonaga boshchilik qilgan. Kutubxonada hind, yunon, suryoniy (suriya), arab, fors tillarida 400 000 jida qoʻlyozma kitob saqlangan. Xorazmiy oʻsha kitoblardan foydalanib, hind usulida ilmi hayʼat (astronomiya)ga oid "Ziji Xorazmiy" asarini yozgan. Hind raqamlari asosida hozirgi arab raqamlarini soddalashtirgan, kengaytirgan va birinchi marta arab tilini bayon etib, uning keng tarqalishiga hissa qoʻshgan.Tarjima ishlarida turli mamlakatlardan kelgan olim va tarjimonlar, jumladan Turkiston olimlaridan Ahmad Fargʻoniy, Muhammad Xorazmiy, Abbos ibn Sayd Javhariy va Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar qatnashgan. Bu yerda olimlar chet tildagi murakkab tushunchalarni berishga qodir arab atamashunosligini yaratishga va uni boyitishga katta hissa qoshdilar
41-savol· Ўрта Осиё мадрасалари ва Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида алоҳида нуфузга эга ўқув масканлари саналади.Мадраса арабча «дараса» («ўрганмоқ») сўзидан олинган бўлиб, «ўрганиш жойи» деган маънони билдиради. Ислом вужудга келган биринчи кунларданоқ масжидлар қурила бошлаган. Лекин мадрасалар қурилган вақтни аниқ айтиш қийин. IX-XIII асрларда ислом динига эътиқод қилинадиган мамлакатларда, жумладан, Ўрта Осиёда тарқалган. Айрим олимлар дастлабки мадраса Бухорода X асрда қурилганлигини таъкидлайдилар. Наршахийнинг ёзишича, 937 йилги ёнғинда зарар кўрган «Форжак» мадрасаси Ўрта Осиёдаги дастлабки мадрасалардандир.Мадрасаларнинг хон мадрасалари, эшон мадрасалари, хусусий мадрасалар каби турлари бўлган. Мадраса муассислари мадрасани таъминлаш учун махсус мулк – вақф ажратишган ва бу мулкни бошқарувчи мутаввалини тайинлашган. Мадрасаларнинг вақф даромадларидан бир қисми вақф мулкини сақлаб туриш, мадраса биносини таъмирлаш учун ажратилган, маълум қисми мутаввали, мударрислар, талабалар, масжид имоми, муаззини, сартароши, фарроши ва бошқа хизматчиларга берилган.Мадрасага мактабхонани тугатганлар қабул қилинган. Талабалар ёши 10 дан 40 ёшгача бўлган. Улар мадраса ётоқхоналарида яшаш ҳуқуқига эга бўлган. Талабалар кундузги бўлим ва дарсларга эркин қатновчи сиртқи бўлим талабалари тоифаларига ажратилган.Мадраса ўқув дастурининг умумий жиҳатлари X-XII асрларда ишлаб чиқилган ва кейинчалик такомиллашиб борган. Машғулотлар, одатда, сентябрда бошланиб, март ойигача давом этган. Ёз ойлари ва рамазон ойида таътилга чиқилган.Мадрасаларда шанба, якшанба, душанба, сешанба кунлари машғулотлар олиб борилган. Чоршанба, пайшанба, жума кунлари таътил кунлари саналган. Дарслар қуёш чиқиш пайти (бомдод намозидан кейинроқ) бошланган. Мадрасада таълим уч босқичда: бошланғич (адно), ўрта (авсат) ва юқори (аъло) гуруҳларда олиб борилган. Адно босқичи «Ақоид» китобини ўқишга ўтгунча давом этган, авсат босқичи «Ақоид» китобини ўқишдан бошланиб, «Шарҳи мулла» китобини ўргангунча бўлган ва ундан кейинги мураккаб қўлланмаларни ўрганувчилар аъло босқич талабалари ҳисобланган. Мадрасада ўқиш талабалар иқтидорига қараб, ўртача 7-12 йил давом этган.Ўрта Осиёдаги мадрасаларда араб ва форс тилида ёзилган китоблар ўқитилган, улар талабаларга мударрис томонидан туркий тилда шарҳлаб берилган. Мадраса ўқув курси, одатда, «Аввали илм» деб номланган форс тилидаги ўқув қўлланмасини ўзлаштириш билан бошланган. Кейин ўрта асрларнинг илмий тили ҳисобланган араб тили грамматикаси ўқитилган. Араб тили грамматикасидан сўнг ўқув курси икки бўлимга: умумтаълим курси – мушкулот ва фиқҳ курси – масала бўлимларига ажратилган.Мадрасаларда фиқҳ курсининг фароиз – мерос ҳуқуқи қисми билан бирга математика фани ҳам мажбурий ўқув курсига киритилган. Талабалар ўз хоҳиш-истаклари ва қобилиятларига қараб мушкулот ёки масала бўлимларидан бирини, агар истасалар ҳар икки бўлимни ўқиб тамомлашлари мумкин эди.Мадрасаларда тўлиқ курсни ўқиб тамомлаш учун талабалардан фалсафа ва ҳуқуқ фанларига оид тахминан 137 та дарслик-қўлланмани ўзлаштириш талаб этилган. Бу дарсликларнинг аксариятини Ўрта Осиёлик алломаларнинг асарлари, жумладан, Имом Бухорий ва Исо Термизийларнинг ҳадис тўпламлари, Абу Мансур Мотуридийнинг «Китоб ат-тавҳид», Бурҳониддин Марғилонийнинг «Ал-ҳидоя фи шарҳ ал-бидоя», Умар Қазвинийнинг «Ар-рисола аш-шамсия фил қавоид ал-мантиқия», Абдураҳмон Жомийнинг «Ал-фавоид ад-диёия», Маҳмуд ибн Аҳмад Маҳбубийнинг «Виқоят ар-ривоя фи масоил», Убайдуллоҳ ибн Масъуд Маҳбубийнинг «Ан-нуқоя» каби асарлари ташкил этган.Мадрасаларда талабаларнинг қизиқишлари ва мударрисларнинг мавжудлигига қараб, фалакиёт, ҳандаса, тиббиёт, кимё, жўғрофия, тарих, адабиёт, аруз илми, меъморлик асослари, хаттотлик, мусиқа, ахлоқ, нотиқлик каби фанлар ҳам ўқитилган.
42-savol Samarqandga XІ asr boshi (1040-1070 yillar)da hokimlik qilgan Tamg‘achxon Qoraxoniy shaharda bunyod ettirgan ikkita ajoyib inshooti: ilk madrasa va bemoristoni(shifoxonasi) bilan tarixda iz qoldirgan. Samarqanddagi birinchi madrasa hozirgi Shohizinda me’moriy majmuasi joylashgan hududda qurilgan bo‘lsa, bemoriston bizgacha saqlangan vaqf hujjatiga ko‘ra, hozirgi So‘zangaron ko‘chasi bo‘ylab joylashgan va Registon maydoniga yaqin bo‘lgan.
43-savol Buxorodagi eng koʻhna madrasalardan biri boʻlib, milodiy 937-yil may-iyun oyida yonib ketgan. Mazkur madrasa toʻgʻrisida Abu Bakr Muhammad an-Narshaxiy shunday maʼlumot berib oʻtgan: „Yana Amiri Saʼid Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil davrida uch yuz yigirma beshinchi yil rajab oyida (937-yil may-iyun) Buxoroga oʻt tushib hamma bozorlar yondi. Oʻt bir halimpazning doʻkonidan boshlangan. Doʻkon Samarqand darvozasida joylashgan boʻlib, halimpaz halim qozoni tagidagi kulni tomga olib chiqib, tomda chuqurlik boʻlgan ekan, uni toʻlgʻazmoqchi boʻlgan. Kul orasida bir boʻlak choʻgʻ bor ekan. Halimpaz buni sezmagan va shamol choʻgʻni olib borib qamishdan yasalgan bir uyga urgan. U uyni oʻt olib, undan hamma bozorga oʻt ketgan. Olov osmonda bulutdek suzib yurgan. „Koʻyi bikor“ (Qizlar koʻchasi), bozorning timchalari, Farjak madrasasi, kovushdoʻzlar timi, sarroflar va bazzozlar bozori, Buxoroning shu tarafidagi anhor labigacha boʻlgan hamma narsa kuygan“[1]. Madrasa keyinchalik qayta taʼmirlangan. XII asr muallifi Abdukarim as-Sam’oniy madrasani Farjak darvozasi oldida deb yozgan. Farjak va Samarqand bitta darvozaning ikkita nomi boʻlgan. XIII asrda yashagan Ibn al-Avfiy „Javomi’ al-hikoya“ asarida Farjak madrasasida mudarris Mas’ud Immomzodan bilim olganligini yozgan. Madrasa moʻgʻullar davrida ham faoliyat yuritgan. Farjak hozirgi kunga qadar Buxoroning eng qadimiy va ilk madrasalaridan biri. Ayrim tadqiqotchilar fikriga koʻra ushbu madrasa musulmon olamidagi dastlabki madrasa boʻlgan
44- savol Madrasaga maktabxonani tugatganlar qabul qilingan. Talabalar yoshi 10 dan 40 yoshgacha boʻlgan. Ular madrasa yotoqxonalarida yashash huquqiga ega boʻlgan kunduzgi boʻlim va darslarga erkin qatnovchi sirtqi boʻlim talabalari toifalariga ajratilgan. Madrasa oʻquv dasturining umumiy jihatlari X—XII asrlarda ishlab chiqilgan va keyinchalik takomillashib borgan. Mashgʻulotlar, odatda, sentabrda boshlanib, may oyigacha davom etgan. Yoz oylari va ramazon oyida taʼtilga chiqilgan. Madrasada hafta kunlari tahsil (shanba, yakshanba, dushanba, seshanba) — mashgʻulot kunlari va taʼtil (chorshanba, payshanba, juma) — oʻtilganlarni takrorlash hamda dam olish kunlariga boʻlingan. Darslar quyosh chiqish payti (bomdod nomozidan keyinoq) boshlangan. Madrasada taʼlim 3 bosqichda: boshlangʻich (adno), oʻrta (avsat) va yuqori (aʼlo) guruhlarda olib borilgan. Adno bosqichi "Aqoid" kitobini oʻqishga oʻtguncha davom etgan, avsat bosqichi "Aqoid" kitobini oʻqishdan boshlanib, "Sharhi mulla" kitobini oʻrganguncha boʻlgan va undan keyingi murakkab qoʻllanmalarni oʻrganuvchilar aʼlo bosqichi talabalari hisoblangan. Madrasada oʻqish talabalar iqtidoriga qarab, 7—12 yil davom etgan. Markaziy Osiyodagi madrasalarda arab va fors tilida yozilgan kitoblar oʻqitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. Madrasa oʻquv kursi, odatda, "Avvali ilm" deb nomlangan fors tilidagi oʻquv qoʻllanmasini oʻzlashtirish bilan boshlangan. Keyin oʻrta asrlarning ilmiy tili hisoblangan arab tili grammatikasi (arab tili morfologiyasi — sarfi va sintaksisi — nahvi "Bidon", "Kofiya" kabi darsliklar asosida) oʻqitilgan. Arab tili grammatikasidan soʻng oʻquv kursi 2 boʻlimga: umumtaʼlim kursi — mushkulot va fiqh kursi — masala boʻlimlariga ajratilgan. Madrasalarda fiqh kursining faroiz — meros huquqi qismi bilan birga matematika fani ham majburiy oʻquv kursiga kiritilgan. Talabalar oʻz xohish-istaklari va qobiliyatlariga qarab mushkulot yoki masala boʻlimlaridan birini, agar istasalar har ikki boʻlimni oʻqib tamomlashlari mumkin boʻlgan. Madrasalarda toʻliq kursni oʻqib tamomlash uchun talabalardan falsafa va huquq fanlariga oid taxminan 137 darslik — qoʻllanmani oʻzlashtirish talab etilgan. Bu darsliklarning aksariyatini markaziy osiyolik allomalarning asarlari, jumladan, Imom Buxoriy va Imom Termiziylarning hadis toʻplamlari, Moturidiyning "Kitob attavhid", Burhoniddin Margʻinoniyning "al-Hidoya fi sharh al-bidoya", Najmiddin Ali ibn Umar Qazviniyning "ar-risola ash-shamsiya fil qavoid al-mantiqiya", Abdurahmon Jomiyning "al-Favoid ad-diyoiya", Mahmud ibn Ahmad Mahbubiyning "Viqoyat ar-rivoya fi masoil", Ubaydulloh ibn Masʼud Mahbubiyning "an-Nuqoya" ("Muxtasar al-viqoya") kabi asarlari tashkil etgan. Madrasalarda talabalarning qiziqishlari va mudarrislarning mavjudligiga qarab, falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo, jugʻrofiya, tarix, adabiyot, aruz ilmi, meʼmorlik asoslari, oqitilgan
45- savol Yunon falsafiy merosi soʻnggi antik davrdan boshlab yunon tilidan boshqa tillarda uzluksiz oʻtgan: avval lotin tiliga (milodiy IV asrdan boshlab), soʻngra suriy va arman tiliga (mos ravishda VI asrdan X asrgacha va 10-asrdan boshlab) VI asrdan VII asrgacha), keyin yana arab tiliga, VIII asrdan X asrgacha. Falsafiy matnlarning eng qadimgi yunon-arabcha tarjimalari Umaviylar davriga toʻgʻri keladi, lekin asosiy oqim Abbosidlar xalifaligining dastlabki ikki asriga tegishli boʻlib, uni uch bosqichga boʻlish mumkin: birinchidan, baʼzi aristotel, peripatetik va neoplatonik yozuvlar. arab-islom falsafasining kun tartibini belgilab bergan tarjima; keyin Aleksandr Afrodisiy, Porfiriy, Femistiy va Filoponning ba'zi sharhlari va boshqa asarlari bilan birga Aristotely korpusining deyarli to'liq tarjimasi keldi; keyin yana X asrning ikkinchi yarmida oldingi grek-suriyacha versiyalari arab tiliga tarjima qilingan va avvalgi arabcha tarjimalar qayta ko‘rib chiqilgan; Aristotel haqidagi boshqa sharhlar tarjima qilingan. Klassik asrdagi musulmon olimlari tomonidan o'zining kelib chiqishi bo'yicha qadimiy va islomiy bo'lmagan deb aniq tan olingan falsafa - stuliosoya so'zi bo'lib, tez orada o'stirilgan musulmon muhitida boshqalar oldida turgan intellektual variantga aylandi.
46- savol O'rta asrlarda Evropaga islomning hissasi juda ko'p bo'lib, san'at, arxitektura, tibbiyot, qishloq xo'jaligi, musiqa, til, ta'lim, huquq va texnologiya kabi turli sohalarga ta'sir ko'rsatdi. 11—13-asrlarda Yevropa islom sivilizatsiyasidan bilimlarni oʻzlashtirdi. Qadimgi klassik matnlarni, ayniqsa yunon tabiat faylasufi Aristotelning asarini arab tilidan qayta tarjima qilish orqali qayta kashf etish alohida ahamiyatga ega edi. 20-asr boshlarida musiqashunos Genri Jorj Farmer shunday yozgan edi: “Olimlar soni ortib bormoqda... butun musulmon tsivilizatsiyasining oʻrta asrlar Yevropasiga taʼsiri ilm-fan, falsafa, ilohiyot, ilohiyot, ilm-fan, ilm-fan kabi sohalarda ulkan boʻlganini tan olishadi. adabiyot, estetika, e'tirof etilganidan ko'ra."[1] Texnologiyaning Yaqin Sharq va Sharqdan Uyg'onish davri Evropasiga o'tkazilishi "dunyo tarixidagi eng yirik texnologiya transferlaridan biri" edi.[2] Islom olamining hissalari bor edi. G'arb tsivilizatsiyasining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi va Uyg'onish davri yutuqlariga hissa qo'shdi.[3]‌‌
47- savol IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo’ldi.Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-Rashid tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz-Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta Osiyodan ham olim va fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag’dod akademiyasini jahonga mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar. Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi vujudga keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-donishmandlari o’z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan islom dunyosining eng mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari etishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog’onalarida turibdi.Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z boshidan turli voqealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning barchasi tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o’rni beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy qismlarga bo’lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’ mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida Sharqning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham bor edi.O’rta Osiyolik mutafakkir olimlar haqida ma’lumotlar.Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al - Xorazmiy. (783-850yy) Buyuk mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga doir «Kitob al-jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida kitob) asari matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind arifmetikasi haqida kitob» asari tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa Evropa xalqlari ham Qadimiy Hindistonning katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII asrda lotin tiliga o’girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning surati) asari geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular muallifning nomini jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida risola», «Tarix risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik Evropada «Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda emas, balki G’arbda ham asronomiya fani rivojida katta rol o’ynadi.
48-savol Даҳолик назариялари бўйича ХIX аср ўрталари ва XX аср бошларида кўплаб олимлар тадқиқотлар олиб бориб, самарали натижаларга эришишди ва мураккаб асарларни китоб холида чоп этишди. Улар ѐзиб қолдирган кўрсатма, услубий қўлланма ва методлардан фойдаланиб, бугунги кунга қадар янги давр тамаддуни учун қобилятли авлод тарбияланиб келинмоқда. Ўз даврининг энг машҳур олимлари Ф.Галтон, Ч.Ломброзо, М.Нордау, В.Эфроемсон, М.Арнаудов, А.Адлер, З.Фрейд ва Р.Делтиларнинг даҳолик феноменини синчковлик билан тадқиқ этишган ва уларни жамоатчиликка кенг ѐритишган. Даҳолик назарияларининг ривожланиши ҳақида Оствальд Шпенглер шундай деб ѐзган эди “вақтлар ўтгани сари келажакда даҳоликга олиб борувчи йўллар очилади ва ҳар қандай жумбоқ бўлиб келган долзарб масалалар ишғол этилади”[3]. Шу ўринда, ХIХ асрнинг ўрталарини даҳолик феномени ҳақида қарашларнинг “уйғониш даври” бўлди десак, янглишмаган бўламиз Айни шудаврдан бошлаб европалик олимлар даҳоликнинг келиб чиқиш сабаблари ҳақида бош қотирганлар. Уларнинг қарашлари даҳолик ҳақидаги эски назариялардан бутунлай фарқ қилгани ҳолда янги концептуал ѐндошувларни ўз ичига олган. Жумладан, даҳолик табиат иноми деган қарашлар ҳақидаги назарияни илгари сурган олим Ф.Галтон ҳисобланади. У туғма қобилиятлар ҳақидаги янгича мазмундаги қарашларнинг асосчиларидан бири бўлиб, у 1865 йил ғоятда қизиқ ва кенг хажмли “Ирсий авлоддан-авлодга ўтувчи қобилият ва характер” номли мақоласини эълон қилган.Мазкур мақолада асосан ирсий ўтувчи қобилиятлар ҳақида фикр юритилган ва булар ўз даврида кўпгина соҳа мутахассислари томонидан илиқ кутиб олинган. 1869 йилдан бошлаб Галтон шогирдлари томонидан “Ирсий ўтувчи даҳолик қонунияти ва натижалари” деб номланган китоб чоп этилган. Бу асар орқали Галтон машҳур олимлар, давлат арбоблари, спрортчи, сиѐсатчи, кучли ҳарбий, санъаткорлар ва бошқа соҳаларнинг кучли қобилият эгаларини психогенитек жиҳатдан шажарасини ўрганишга ҳаракат қилган.
49-savol buyuk muhaddis allomalarAbu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 810 yil Buxoroda tavallud topgan. Ma’lum bo‘lishicha, uning otasining bobosi birinchi islom qabul qilganlardan bo‘lgan.Uning otasi muqaddas rivoyatlar baxshilaridan bo‘lgan. 5-6 yoshlaridan Ismoil Qur’on va diniy ilmlarni, xususan, hadislar o‘rganishni boshlagan. Mukammal xotira egasi bo‘lib, u o‘qiganlirini tez o‘rganib olar, so‘ngra ularni har tomonlama tahlil qilardi.16 yoshiga kelib, u o‘sha zamonlarning barcha hadis to‘plamini yoddan bilgan.825 yil Al Buxoriy o‘z onasi va akasi Ahmad bilan birga haj safarini amalga oshirish uchun Makka va Madinaga yo‘l olishadi. Ziyoratni amalga oshirgach, onasi va akasi Buxoroga qaytib kelishadi, u esa turli musulmon davlatlari bo‘ylab sayohat qilib, o‘z davrining taniqli ustozlaridan ta’lim olgan.Rivoyatlarga ko‘ra, u yuz minglab hadislarni to‘plab, ulardan 300 mingtasini yoddan bilgan. U hayotining 42 yilini izlarishlar bilan o‘tkazadi. Kitobi ustida ishlashni u Basrada boshlaydi va uni ko‘p yillar davomida yozadi. Uning so‘zlariga ko‘ra, kitobga 1080 ta muhaddisning hadislari kiritilgan. Hadislarning ishonchliligiga ularning kelib chiqish manbasi va har bir zanjir aniq ko‘rsatgich bo‘la oladi, zero, yetkazib beruvchining axloqiy timsoli nazarda tutilganligi, unga ishonish imkonini beradi.ABU ISO AT-TERMIZIYUning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan[1]. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy (1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladiO'z ijodiy faoliyati davrida at-Termiziy o‘ndan ortiq asarlar yaratdi. Uning madaniy merosida, shubhasiz, «Al-Jomi'» asari katta ahamiyatga egadir. Bu asar «Al-Jomi' as-sahiyh» («Ishonchli to‘plam»), «Al-Jomi' al-kabiyr» («Katta to‘plam»), «Sahiyh at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy» («Termiziy sunnatlari») nomlari bilan ham yuritiladi
50- savol Xadis ilmining oltin davri — Islom tarixidagi madaniy, iqtisodiy va ilmiy taraqqiyot davri. Aksar manbalarda Islom oltin davri 7-asrdan 14-asrgacha davom etgan, deb koʻrsatilgan.[1] Mazkur davr abbosiy xalifa Horun ar-Rashid hukmronligida Bagʻdodda Bayt ul-hikmat – Bilim uyi yoki Donishmandlar uyi tashkil etilishi bilan boshlangan, deb yuritiladi. Bayt ul-hikmatda turli mamlakatlardan kelgan olim va tarjimonlar, jumladan, markaziy osiyolik olimlar Ahmad al-Fargʻoniy va Al-Xorazmiylar zimmasiga dunyoning klassik ilmini toʻplab, arab tiliga oʻgirish vazifasi yuklangan.Islom oltin davri moʻgʻullar istilosi va 1258-yilda Bagʻdod qamali ortidan Abbosiy xalifaligining barbod boʻlishi bilan tugagan, deb hisoblanadi.[2] Ayrim olimlar Islom davri 1050-yilda tugagan, deb hisoblaydi. Ayrimlar esa ushbu davr 15-16-asrda oʻz yakuniga yetgan, degan fikrni ilgari surgan. Islom oltin davri Islom oʻrta asrlar davriga mutanosib boʻlib, ayrim manbalarda Islom oʻrta asrlar davri 900–1300-yillarga toʻgʻri keladi, deb koʻrsatilgan.Islom oltin davrida faoliyat yuritgan olimlar jahon taʼlimi va madaniyati rivojlanishiga salmoqli hissa qoʻshgan. Xususan, ushbu davrda matematika, tibbiyot, fizika, kimyo va boshqa fanlarda katta yutuqlarga erishildi. Islom oltin davrida Islom madaniyati Ispaniya janubidan Xitoygacha boʻlgan hududga yashagan turli millatlar va dinlar olimlari yutuqlarini singdirib oldi.Islom oltin davri metaforasi 19-asrda Islom tarixiga bagʻishlangan gʻarb davlatlari manbalarida paydo boʻldi. 1868-yilda yozilgan „Suriya va Falastinga boruvchi sayyohlar uchun qoʻllanma“ (inglizcha: Handbook for Travelers in Syria and Palestine) muallifi Damashqdagi masjidlar „Muhammadanizmning oʻzi kabi tez suratda barbod boʻlib bormoqda“, deb yozgan.[3] Atamaning keng qabul qilingan izohi mavjud emas. Xususan, 19-asrda ayrim tarixchilar Islom oltin davrini xalifalik mavjud boʻlgan paytga, yaʼni olti yarim asrga tenglashtirgan, boshqalari esa oltin davr Umar ibn Xattob oʻlimi bilan yakunlangan, deb hisoblagan.20-asr boshida „Islom oltin davri“ atamasi Roshidun yoki Toʻgʻri yoʻl tutgan xalifalarning harbiy yutuqlari haqida soʻz yuritilganda qoʻllanildi. 20-asrning ikkinchi yarmiga kelibgina 9-11-asrlarda xalifalikda fan va matematika sohalarida erishilgan yutuqlar va madaniy taraqqiyot Islom oltin davri oʻlaroq yuritila boshladi. Ayrim manbalarda ushbu davr 8-asr oxiridan 12-yoki 13-asr boshigacha choʻzilgan, deya koʻrsatildi. Bugungi kunda ham atamaning turli izohlari mavjud. Oltin davr xalifaliklar tugagan paytda oʻz yakuniga yetgan, deb hisoblash tarixiy hodisaga asoslangan boʻlsa-da, ayrimlar aslida Islom olamida ilmiy va madaniy taraqqiyot bundan ancha avval tanazzulga uchragan, degan fikrni ilgari surib keladi.
51-savol Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 810 yil Buxoroda tavallud topgan. Ma’lum bo‘lishicha, uning otasining bobosi birinchi islom qabul qilganlardan bo‘lgan.Uning otasi muqaddas rivoyatlar baxshilaridan bo‘lgan. 5-6 yoshlaridan Ismoil Qur’on va diniy ilmlarni, xususan, hadislar o‘rganishni boshlagan. Mukammal xotira egasi bo‘lib, u o‘qiganlirini tez o‘rganib olar, so‘ngra ularni har tomonlama tahlil qilardi.16 yoshiga kelib, u o‘sha zamonlarning barcha hadis to‘plamini yoddan bilgan.825 yil Al Buxoriy o‘z onasi va akasi Ahmad bilan birga haj safarini amalga oshirish uchun Makka va Madinaga yo‘l olishadi. Ziyoratni amalga oshirgach, onasi va akasi Buxoroga qaytib kelishadi, u esa turli musulmon davlatlari bo‘ylab sayohat qilib, o‘z davrining taniqli ustozlaridan ta’lim olgan.Rivoyatlarga ko‘ra, u yuz minglab hadislarni to‘plab, ulardan 300 mingtasini yoddan bilgan. U hayotining 42 yilini izlarishlar bilan o‘tkazadi. Kitobi ustida ishlashni u Basrada boshlaydi va uni ko‘p yillar davomida yozadi. Uning so‘zlariga ko‘ra, kitobga 1080 ta muhaddisning hadislari kiritilgan. Hadislarning ishonchliligiga ularning kelib chiqish manbasi va har bir zanjir aniq ko‘rsatgich bo‘la oladi, zero, yetkazib beruvchining axloqiy timsoli nazarda tutilganligi, unga ishonish imkonini beradi.Manbalardan ma’lumki, u ko‘plab kitoblar yozgan bo‘lib, ular orasida “Ta’rixi Kabir” - “Buyuk Tarix” kitobi ham bor. Buxoriy asarlari musulmon dunyosining barcha madrasa va dorilfununlarida paygʻambar (as) sunnatlari boʻyicha asosiy darslik, qoʻllanma hisoblanadi. Jamoat arboblari, olimu ulamolar va din peshvolari Buxoriy asarlariga tayanib ish tutadilar. Istiqlol sharofati bilan Buxoriyning oʻlmas merosi el-yurti bagʻriga qaytdi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining „Imom al-Buxoriy tavalludining hijriy-qamariy taqvim boʻyicha 1225-yilligini nishonlash toʻgʻrisida“gi qarori (1997-yil 29-aprel) asosida Buxoriyning ilmiy merosini oʻrganish va targʻib qilish, xotirasini abadiylashtirish borasida katta ishlar qilindi. 1998-yil 23-oktabrda Samarqandda yubiley toʻy-tantanalari boʻlib oʻtdi.Alloma abadiy qoʻnim topgan Chelak tumanidagi Hartang qishlogʻida ulkan yodgorlik majmui ochildi (qarang Buxoriy yodgorlik majmui). Buxoriyning boy maʼnaviy merosini chuqur oʻrganish va keng targʻib qilish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan Imom al-Buxoriy xalqaro jamgʻarmasi tuzildi (1998-yil 4-noyabr; raisi Zohidillo Munavvarov). Jamgʻarmaning asosiy vazifasi Qur’oni karim va Buxoriyning „al-Jome as-sahih“i tarjimalarining akademik nashrlarini tayyorlash, buyuk islomshunoslar ilmiy merosini tadqiq etish, diniy-falsafiy mavzularda ilmiy anjumanlar oʻtkazish va shular yordamida yosh avlodni milliy anʼanalarimizga sadoqat ruhida tarbiyalashdan iborat. 2000-yildan boshlab mazkur jamgʻarma oʻzining maʼnaviy-maʼrifiy, ilmiy-adabiy „Imom alBuxoriy saboqlari“ jurnalini nashr eta boshladi. Jurnal xalqimizni milliy-maʼnaviy merosimizdan bahramand etish, milliy, diniy qadriyatlarning sogʻlom idrok etilishiga yordam berishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan.
52-savol ABU ISO AT-TERMIZIY Uning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan[1]. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy (1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham qayd qiladi[2].Lekin el orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va faoliyati (yoshligidan boshlab) Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligidan, shuningdek, olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin bo‘lib, ma'muriy-idoraviy jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin.Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan, ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijozda - Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta'lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta'kidlashicha[4], at-Termiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi.Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma'qul), zaiyf (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan.Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda imom at-Termiziy o‘z davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al-Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibn Vaqiy' va qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin[5]. Imom at-Termiziy o‘z davrining yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Uning shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn Muhammad an-Nasafyun, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkinAT-TERMIZIY ASARLARIO'z ijodiy faoliyati davrida at-Termiziy o‘ndan ortiq asarlar yaratdi. Uning madaniy merosida, shubhasiz, «Al-Jomi'» asari katta ahamiyatga egadir. Bu asar «Al-Jomi' as-sahiyh» («Ishonchli to‘plam»), «Al-Jomi' al-kabiyr» («Katta to‘plam»), «Sahiyh at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy» («Termiziy sunnatlari») nomlari bilan ham yuritiladi[8].
52-savol davomi Muallifning yirik asarlaridan yana biri «Ash-shamoil an-nabaviyya» («Payg‘ambarning alohida fazilatlari»)dir. Bu asar «Ash-shamoil muhammadiyya», «Ash-shamoil fi shamoil an-nabiy sallollohu alayhi vassallam»[9] nomlari bilan ham ataladi. Ushbu asar Saudiya Arabistonida istiqomat qilgan vatandoshimiz Said Mahmud Taroziy (u 1992 yili vafot etgan) tomonidan o‘zbekchaga o‘girilgan (arab alifbosida va kirillchada Toshkentda bir necha bor nashr qilingan)[10]. «Kitob at-ta'rix», «Kitob al-ilal as-sag‘iyr va al-ilal al-kabiyr», «Kitob uz-zuhd» («Taqvo haqida kitob»), «Kitob al-asmo val-kuna» («Roviylarning ismi va laqablari haqida kitob»), «Al-ilal fil-hadiys» («Hadislardagi illatlar yoki og‘ishlar haqida»), «Risola fil-xilof val-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola»), «Asmo us-sahoba» («Payg‘ambar sahobalarining ismlari»)[11] shular jumlasidandir.«AL-JOMI' AS-SAHIYH»At-Termiziyning ijodiy faoliyatida yaratilgan asarlari ichida «al-Jomi' as-sahiyh» («Ishonchli to‘plam») eng asosiy o‘rinni egallaydi. Ushbu asar yuqorida qayd qilganimizdek, «al-Jomi' al-kabiyr», («Katta to‘plam»), «Sahiyh at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy» («Termiziy sunnatlari») kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Tarixchi Ibn Xajar al-Asqaloniyning yozishicha, at-Termiziy ushbu asarini 270 hijriy (884 melodiy) yilda, ya'ni qariyb oltmish yoshlarida, ilm-fanda katta tajriba orttirib, imomlik darajasiga erishgandan keyin yozib tugatgan[12].Ushbu asar qo‘lyozmalari dunyoning bir qancha shaharlarida, shuningdek, o‘zimizda, O'zbekiston Fanlar Akademiyasi, Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida ham saqlanmoqda. Muhim manba sifatida «Al-Jomi' as-sahiyh» bir necha marta nashr qilingan. Bunga dalil sifatida 1283 (1866) yili Mitohda, 1292 (1875) yili Qohirada, shuningdek, 1980 yili Bayrutda nashr etilganligini ko‘rsatish kifoya. At-Termiziyning bu muhim asariga bir qator sharhlar ham yozilgan bo‘lib, ulardan ibn al-Arabiy (vafoti 543 hijriy, 1148 melodiy yili) nomi bilan mashhur bo‘lgan imom hofiz Abu Bakr Muhammad ibn Abdulla al-Ashbiliyning «Oridat al-Ahvaziy ala kitob at-Termiziy» nomli 13 juz' (qism)dan iborat sharhlarini keltirish mumkin. Ushbu sharh dastlab 1931 yidda Qohirada nashr qilingan. Imom Hofiz Abu Ali Muhammad Abdurrahmon ibn Abdurahim al-Muborakfuriy (1283-1353) qalamiga mansub yana bir sharh ham «Tuhfat ul-Ahvaziy bisharhi at-Termiziy» deb ataladi. To‘rt juz'dan iborat bo‘lgan bu asar 1979 yilda Bayrutda nashr qilingan (Hindiston nashri ham mavjud). Misrlik olim va adib Jamoliddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiyning (1445-1505) at-Termiziy asariga yozgan sharhi «Qut al-mug‘taziy ala Jomi' at-Termiziy» (undan ikki qismi nashr qilingan), deb atalgan.Bulardan tashqari Muhammad ibn Abduqodir Abu at-Tayyib al-Madaniyning «Sharh Sunan at-Termiziy», Ahmad Muhammad Shokirning «Tahqiyq va sharh Jomi' at-Termiziy» (o‘ndan ikki qismi 1937 yidda Mustafa al-Bobiy al-Halabiy tomonidan nashr qilingan), Muhammad Yusuf al-Bannuriyning «Maorif sunan sharh sunan at-Termiziy» (uning birinchi qismi 1963 yilda Pokistonda nashr kilingan), Siroj Ahmad as-Sarhandiyning «Sharh sunan at-Termiziy» nomli forscha sharhi, shuningdek Rashib Ahmad al-Kanuhiyning «Al-kavkab ad-durriy ala at-Termiziy» (Hindistonda chop etilgan), Muhammad Anvarshoh al-Kashmiriyning ikki juz'dan iborat «Al-Urf ash-shaziy ala Jomi' at-Termiziy» (bu asar ham Hindistonda chop etilgan) va nihoyat Abul-Hasan Muhammad ibn Abdulhodiy as-Sanadiyning (u 1138 yilda vafot etgan) «Hoshiya ala sunan at-Termiziy»[13] kabi sharhlarini ko‘rsatish mumkin.
53-savol Qaffol Shoshiy hijriy 291 (milodiy 903) yili Shoshda tug‘ilib, bolaligi va yoshligi shu yerda o‘tgan. Muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon (rahmatullohi alayh) ta’kidlashicha, dastlabki ilmni zamonasining mashhur muhaddisi va faqihi Haysam ibn Kulaybdan olgan. Keyinroq u ilm talabida Movarounnahrdagi ma’rifat o‘choqlari - Samarqand, Buxoro, Termiz kabi shaharlarda bo‘ladi. O‘zidan oldinroq yashab, bebaho diniy-ilmiy meros qoldirgan Imom Buxoriy, Imom Termiziy kabi ulamoi kiromlar asarlarini qunt bilan o‘rganadi.Alloma mohir hunarmand ham bo‘lib, qulfsozlikda shuhrat qozongan. Shu bois “qaffol”, ya’ni qulfchi, qulfsoz degan nom bilan tanilganlar. Bu haqda mashhur tarixchi Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad Sam’oniy (1113-1167) “Al-Ansob” (“Nasabnoma”) asarida bunday yozadi: “Qaffol” - qulfsozlik kasbiga nisbat berilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Ismoil Qaffol Shoshiy Shosh ahlidan bo‘lib, qulfsozlikda shuhrat qozongan. U zamonasining imomi (peshvosi) bo‘lib, fiqh, hadis, usul, tilshunoslik ilmlari bo‘yicha tengi yo‘q olim edi. Qaffol Shoshiyning nomi mag‘ribu mashriqqa yoyilganAbu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Shoshiy (1007-1092) ham fiqh ilmida shuhrat qozongach, «Imom» deya tilga tushdi. Uni G‘azna sultoni o‘z shahriga taklif qilib, izzat-ikrom bilan qarshilaydi. G‘aznada fiqh bo‘yicha asarlar bitadi. So‘ngra uni vazirula’zam Nizomulmulk Hirotdagi Nizomiya madrasasiga mudarrislik qilishga yuboradi. Olim Hirotda vafot etgan.Abu Bakr Qaffol Shoshiy hayoti va faoliyati haqida so‘zlashdan oldin, ungacha ham Shosh vohasida yuksak ilmiy muhit yaratgan olimlar haqida muxtasar gapirmasak, adolatdan bo‘lmaydi. Zero, ana shu ilm muhiti Qaffol Shoshiy qatorida nafaqat yurtimizda, balki Islom olamida mashhur va buyuk iste’dod sohiblari yetishib chiqishidaunutilmas xizmat qilgani shubhasiz.IX—XII asrlarda Shosh adabiyot, tilshunoslik, mantiq fanlari qatorida hadis va fikh ilmlari ham rivojlangan markazlardan biri bo‘lgan. Imom Abdulloh ibn Abu Avona Shoshiy, Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali ibn Homid Shoshiy, Abu Said Iso ibn Solim Shoshiy, Abu Muhammad Ja’far ibn Shuayb Shoshiy, Abu Is'hoq Ibrohim ibn Xuzaym Shoshiy, Abu Ali Hasan ibn Sohib ibn Hamid Hofiz Shoshiy, Abulays Nasr ibn Hasan ibn Qosim Shoshiy-Tunkatiy, Abu Is'hoq Ibrohim ibn Xuzaym ibn Qumayr ibn Hoqon Shoshiy kabi ko‘plab toshkentlik muhaddislar Islom olamining turli shaharlaridagi madrasalarda hadis ilmidan saboq berishgani, kutubxonalarda diniy-islomiy ilmlarning ayrim masalalari bo‘yicha munozaralarda yetakchilik qilishgani arab manbalarida yozib qoldirilgan.Shulardan biri - Imom Abdulloh ibn Abu Avona Shoshiydan buyuk muhaddis Imom Muhammad ibn Ismoil Buxoriy, Ja’far ibn Muhammad Faryobiy va boshqalar hadis ilmini o‘rganishadi. O‘z navbatida, Abu Avonaning jiyani Abu Ali Fazl ibn Abbos Shoshiy ilm talabida Marv va Iroqda bo‘lib, Ali ibn Hajar, Ahmad ibn Hanbaldan hadis sabog‘ini oladi. Yurtga qaytib, ilmini Shosh ahliga yetkazadi va Abu Bakr Qaffol Shoshiy dunyoga kelishlaridan besh yil avval (899 yil) vafot etadi.
54-savol Qaffol ash-Shoshiy qonunshunoslik, mantiq kabi sohalarga oid asar yozgan. Uning “Odob al-qozi” (“Qozining feʼl-atvori”), “Odob al-bahs” (“Bahs odobi”) degan taʼlifi boʻlib, arab tilidagi sheʼrlari maʼlum. Bu xususda yuqorida zikr qilingan arab olimi ibn Xallikon yozadi: “Qonunshunoslardan dastlab otilib chiqib “Husni jadal” (“Dialektika goʻzalligi”) degan asar yozgan kishi ham shu Qaffol ash-Shoshiy edi”.Qaffol ash-Shoshiy yaxshi shoir ham boʻlib, oʻz sheʼrlarini arab tilida yozgan. Ammo uning sheʼriy ijodi davrimizgacha yetib kelmagan, faqatgina as-Subhiyning “Tabaqat ash-Shofiiyya” (“Shofiiyya mazhabi darajalari”) degan kitobda uning sheʼrlaridan parchalar saqlanib qolgan. Uning oʻsha sheʼrlarida shunday satrlar ham bor:“Kimki uyimga mehmon boʻlib keladigan boʻlsa, dasturxonim doimo uning uchun yozilgan boʻladi. Kimki mening dasturxonimdan biror narsa yesa, (bilsinki) undagi barcha noz-neʼmat peshona terim bilan topilgan, (yaʼni) halol boʻladi.Biz bor-budimizni mehmon oldiga qoʻyamiz. Bordiyu (qoʻyishga) narsa topolmasak, u holda sabzavot bilan sirka qoʻyamiz. Shunda begʻaraz, koʻngli ochiq odam boʻlsa, u bunga rozi boʻlib koʻnadi; bordiyu baxil boʻlsa, u holda uni men tuzata olmayman”.Qaffol ash-Shoshiyning qonunshunoslikka doir asari davr taqozasiga koʻra islom tarqalgan mamlakatlarda keng koʻlamda yoyildi.Qaffol ash-Shoshiyning qalamiga mansub boʻlgan sheʼrlar as-Subkiy asariga kirib qolgan. Bu parchadan maʼlum boʻlishicha, Vizantiya imperatori bilan arab xalifasi oʻrtasida janjalli yozishmalar boʻladi. Bu yozishmalarda Vizantiya imperatori arab xalifaligiga doʻq va poʻpisa bilan murojaat qilib, bir vaqtlar uning yerlari boʻlgan, hozir esa Bagʻdod xalifasi egallab turgan oʻlkalarni tinchlik bilan, osonlikcha ularga qaytarib berishni talab qiladi. Vizantiya hukmdorlari maktubni balandparvoz chiqishi uchun uni arab tilida sheʼr bilan bitadilar. Sheʼr hoshimiylar xonadonidan boʻlmish hukmron xalifaga deb atalgan
55-savol Moturidiy (Abu Mansur al-Moturidiy; Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiy) (870-yil; Samarqand — 944-yil; Samarqand) — imom, fiqh olimi, kalom ilmining moturidiylik oqimi asoschisi. „Imom al-hudo“, „Imom al-mutakallimin“ („Hidoyat yoʻli imomi“, „Mutakallimlar imomi“) nomlari bilan ulugʻlangan. Moturid qishlogʻida (hozirgi Jomboy tumanida) tavallud topib, to umrining oxirigacha shu yerda yashagan, bu yerda katta bogʻ ham barpo etgan.Moturidiy Samarqanddagi al-Ayoziy madrasasida oʻqidi, mahalliy hanafiy faqihlardan taʼlim oldi, Abu Bakr Ahmad al-Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad ibn al-Husayn al-Iyodiy, Nusayr ibn Yahyo al-Balxiy, Muhammad ibn Muqotil ar-Roziy unga ustozlik qilishdi. Keyin oʻzi fiqh va kalom ilmlaridan dars berdi. Abu Ahmad al-Iyodiy, Abul Hasan Ali ibn Sayyid ar-Rustugʻfaniy, Abu Bakr as-Samarqandiy, Makhul an-Nasafiy, Abul Mu’in an-Nasafiy, Abulyusr al-Pazdaviy kabi shogirdlar yetishtirdi. Vasiyatiga koʻra, Samarqanddagi Chokardiza qabristoniga dafn etildi.Moturidiyning asosiy asarlari „Kitob at-tavhid“ („Yakkaxudolik haqidagi kitob“), „Taʼvilat ahl as-sunna“dir („Sunniylik anʼanalari sharhi“). „Kitob at-Tavhid“ bilish nazariyasi bayon qilingan musulmon ilohiyotshunosligining birinchi asari hisoblanadi. Kitobning kalom ilmi taʼrifi berilgan muqaddimasida bilimning 3 manbai: hissiy (sezgi) aʼzolari vositasida, naql — rivoyatlar vositasida va aql-idrok vositasida axborotlar olish mumkinligi haqida gapiriladi. Moturidiy sof din doirasidan chiqmagan holda aql-idrokni ulugʻlaydi va mantiqan asoslangan bilimning ahamiyatini taʼkidlaydi. Kitobda oʻsha davrdagi adashgan firqalar qarashlarining haqiqatdan yiroq ekanligi tahlil etilgan. Moturidiy „Din yoʻlidagi barcha adashuvlarning sababi — riyokor kimsalarga koʻr-koʻrona ergashishdadir“, deb taʼkidlagan edi.Moturidiy ilohiyotchi olim sifatida muhim aqidaviy masalalar — juzʼiy ixtiyor, eʼtiqod, oxirat hayoti kabilarni qamrab oluvchi risolalar bitdi. „Maʼxaz ash Shariʼa“ („Shariat asoslari sarasi“), „Kitob al-usul“ („Diniy taʼlimot asoslari kitobi“), „Kitob al-jadal“ („Dialektika haqidagi kitob“) kabi asarlari shular jumlasidandir. Moturidiy Abu Hanifa qarashlarini tushuntirib berib, uni rivojlantirdi. Abul Hasan al-Ashʼariy (873—935) ishlab chiqqan Islom aqidasi asoslarini takomillashtirib, uni sunniylik eʼtiqodiga kirib qolgan notoʻgʻri, gʻayri sahih aqidalardan tozaladi. Moturidiy qarashlari oʻz davrida mintaqaning madaniy va ilmiy ravnaqita sabab boʻlgan. Chunki Moturidiy din asoslarini mantiqan tushuntirgan, tanlov huquqi va ijtimoiy hamjihatlikni qaror topdirish gʻoyalarini rivojlantirgan. Moturidiy jami 15 ga yaqin asar taklif etgan. Uning kalomga oid 7 ta va fiqhga oid 2 ta asari boʻlib, ular saqlanib qolmagan. Moturidiyning bizgacha yetib kelgan asarlari qisman tadqiq qilingan. Uning Qurʼon tafsiriga bagʻishlangan „Taʼvilot al-Qurʼon“ asari va uning uzviy davomi hisoblanmish „Irshad al-mubtadiyin fiy tajvidi Kalami Robbil 'alamin“ („Qurʼon oʻqishga kirishganlar uchun qoʻllanma“) kitobi Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.Oʻzbekistonda Moturidiy merosini oʻrganishga faqat mustaqillikdan keyingina kirishildi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan 2000-yilda Moturidiy tavalludining 1130-yilligi Oʻzbekistonda keng nishonlandi. Oʻzbekiston prezident I. A. Karimov tashabbusi bilan Samarqandda alloma xotirasiga yodgorlik majmui bunyod etildi. Toshkent va Samarqandda Moturidiy taʼlimoti va uning islom olamida tutgan mavqeiga bagʻishlangan xalqaro ilmiy anjumanlar oʻtkazildi. Moturidiy hayotining turli qirralarini yorituvchi maqolalar, risolalar va tadqiqotlar chop etildi. Moturidiy merosini oʻrgangan xorijlik olimlar bilan samarali hamkorlik aloqalari oʻrnatildi. 2001-yilda Göttingen (Germaniya) universitetining professori Rudolf Ulrich qalamiga mansub „Al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti“ kitobi oʻzbek tilida nashr etildi.
56-savol Moturidiy (Abu Mansur al-Moturidiy; Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiy) (870-yil; Samarqand — 944-yil; Samarqand) — imom, fiqh olimi, kalom ilmining moturidiylik oqimi asoschisi. „Imom al-hudo“, „Imom al-mutakallimin“ („Hidoyat yoʻli imomi“, „Mutakallimlar imomi“) nomlari bilan ulugʻlangan. Moturid qishlogʻida (hozirgi Jomboy tumanida) tavallud topib, to umrining oxirigacha shu yerda yashagan, bu yerda katta bogʻ ham barpo etgan.Moturidiy Samarqanddagi al-Ayoziy madrasasida oʻqidi, mahalliy hanafiy faqihlardan taʼlim oldi, Abu Bakr Ahmad al-Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad ibn al-Husayn al-Iyodiy, Nusayr ibn Yahyo al-Balxiy, Muhammad ibn Muqotil ar-Roziy unga ustozlik qilishdi. Keyin oʻzi fiqh va kalom ilmlaridan dars berdi. Abu Ahmad al-Iyodiy, Abul Hasan Ali ibn Sayyid ar-Rustugʻfaniy, Abu Bakr as-Samarqandiy, Makhul an-Nasafiy, Abul Mu’in an-Nasafiy, Abulyusr al-Pazdaviy kabi shogirdlar yetishtirdi. Vasiyatiga koʻra, Samarqanddagi Chokardiza qabristoniga dafn etildi.Moturidiyning asosiy asarlari „Kitob at-tavhid“ („Yakkaxudolik haqidagi kitob“), „Taʼvilat ahl as-sunna“dir („Sunniylik anʼanalari sharhi“). „Kitob at-Tavhid“ bilish nazariyasi bayon qilingan musulmon ilohiyotshunosligining birinchi asari hisoblanadi. Kitobning kalom ilmi taʼrifi berilgan muqaddimasida bilimning 3 manbai: hissiy (sezgi) aʼzolari vositasida, naql — rivoyatlar vositasida va aql-idrok vositasida axborotlar olish mumkinligi haqida gapiriladi. Moturidiy sof din doirasidan chiqmagan holda aql-idrokni ulugʻlaydi va mantiqan asoslangan bilimning ahamiyatini taʼkidlaydi. Kitobda oʻsha davrdagi adashgan firqalar qarashlarining haqiqatdan yiroq ekanligi tahlil etilgan. Moturidiy „Din yoʻlidagi barcha adashuvlarning sababi — riyokor kimsalarga koʻr-koʻrona ergashishdadir“, deb taʼkidlagan edi.Moturidiy ilohiyotchi olim sifatida muhim aqidaviy masalalar — juzʼiy ixtiyor, eʼtiqod, oxirat hayoti kabilarni qamrab oluvchi risolalar bitdi. „Maʼxaz ash Shariʼa“ („Shariat asoslari sarasi“), „Kitob al-usul“ („Diniy taʼlimot asoslari kitobi“), „Kitob al-jadal“ („Dialektika haqidagi kitob“) kabi asarlari shular jumlasidandir. Moturidiy Abu Hanifa qarashlarini tushuntirib berib, uni rivojlantirdi. Abul Hasan al-Ashʼariy (873—935) ishlab chiqqan Islom aqidasi asoslarini takomillashtirib, uni sunniylik eʼtiqodiga kirib qolgan notoʻgʻri, gʻayri sahih aqidalardan tozaladi. Moturidiy qarashlari oʻz davrida mintaqaning madaniy va ilmiy ravnaqita sabab boʻlgan. Chunki Moturidiy din asoslarini mantiqan tushuntirgan, tanlov huquqi va ijtimoiy hamjihatlikni qaror topdirish gʻoyalarini rivojlantirgan. Moturidiy jami 15 ga yaqin asar taklif etgan. Uning kalomga oid 7 ta va fiqhga oid 2 ta asari boʻlib, ular saqlanib qolmagan. Moturidiyning bizgacha yetib kelgan asarlari qisman tadqiq qilingan. Uning Qurʼon tafsiriga bagʻishlangan „Taʼvilot al-Qurʼon“ asari va uning uzviy davomi hisoblanmish „Irshad al-mubtadiyin fiy tajvidi Kalami Robbil 'alamin“ („Qurʼon oʻqishga kirishganlar uchun qoʻllanma“) kitobi Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.Oʻzbekistonda Moturidiy merosini oʻrganishga faqat mustaqillikdan keyingina kirishildi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan 2000-yilda Moturidiy tavalludining 1130-yilligi Oʻzbekistonda keng nishonlandi. Oʻzbekiston prezident I. A. Karimov tashabbusi bilan Samarqandda alloma xotirasiga yodgorlik majmui bunyod etildi. Toshkent va Samarqandda Moturidiy taʼlimoti va uning islom olamida tutgan mavqeiga bagʻishlangan xalqaro ilmiy anjumanlar oʻtkazildi. Moturidiy hayotining turli qirralarini yorituvchi maqolalar, risolalar va tadqiqotlar chop etildi. Moturidiy merosini oʻrgangan xorijlik olimlar bilan samarali hamkorlik aloqalari oʻrnatildi.
57-savol Moturidiyning asosiy asarlari „Kitob at-tavhid“ („Yakkaxudolik haqidagi kitob“), „Taʼvilat ahl as-sunna“dir („Sunniylik anʼanalari sharhi“). „Kitob at-Tavhid“ bilish nazariyasi bayon qilingan musulmon ilohiyotshunosligining birinchi asari hisoblanadi. Kitobning kalom ilmi taʼrifi berilgan muqaddimasida bilimning 3 manbai: hissiy (sezgi) aʼzolari vositasida, naql — rivoyatlar vositasida va aql-idrok vositasida axborotlar olish mumkinligi haqida gapiriladi. Moturidiy sof din doirasidan chiqmagan holda aql-idrokni ulugʻlaydi va mantiqan asoslangan bilimning ahamiyatini taʼkidlaydi. Kitobda oʻsha davrdagi adashgan firqalar qarashlarining haqiqatdan yiroq ekanligi tahlil etilgan. Moturidiy „Din yoʻlidagi barcha adashuvlarning sababi — riyokor kimsalarga koʻr-koʻrona ergashishdadir“, deb taʼkidlagan edi.Moturidiy ilohiyotchi olim sifatida muhim aqidaviy masalalar — juzʼiy ixtiyor, eʼtiqod, oxirat hayoti kabilarni qamrab oluvchi risolalar bitdi. „Maʼxaz ash Shariʼa“ („Shariat asoslari sarasi“), „Kitob al-usul“ („Diniy taʼlimot asoslari kitobi“), „Kitob al-jadal“ („Dialektika haqidagi kitob“) kabi asarlari shular jumlasidandir. Moturidiy Abu Hanifa qarashlarini tushuntirib berib, uni rivojlantirdi. Abul Hasan al-Ashʼariy (873—935) ishlab chiqqan Islom aqidasi asoslarini takomillashtirib, uni sunniylik eʼtiqodiga kirib qolgan notoʻgʻri, gʻayri sahih aqidalardan tozaladi. Moturidiy qarashlari oʻz davrida mintaqaning madaniy va ilmiy ravnaqita sabab boʻlgan. Chunki Moturidiy din asoslarini mantiqan tushuntirgan, tanlov huquqi va ijtimoiy hamjihatlikni qaror topdirish gʻoyalarini rivojlantirgan. Moturidiy jami 15 ga yaqin asar taklif etgan. Uning kalomga oid 7 ta va fiqhga oid 2 ta asari boʻlib, ular saqlanib qolmagan. Moturidiyning bizgacha yetib kelgan asarlari qisman tadqiq qilingan. Uning Qurʼon tafsiriga bagʻishlangan „Taʼvilot al-Qurʼon“ asari va uning uzviy davomi hisoblanmish „Irshad al-mubtadiyin fiy tajvidi Kalami Robbil 'alamin“ („Qurʼon oʻqishga kirishganlar uchun qoʻllanma“) kitobi Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
58-savol Uning asl ismi Abul Mu’in Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Mo‘tamad ibn Muhammad ibn Makhul ibn Fazl Nasafiy Makhuliydir. Milodiy 1027- yili yoki 1038-yili( hijriy 418- yoki 438- yili) Nasafda tug‘ilgan. Abdulkarim Sam’oniy Abul Muin ismiga “Ibsoniy”ni ham qo‘shib aytadi. Ibson qishlog‘i Qarshi shahrida joylashganini ta’kidlaydi. Abul Muin Nasafiy shu qishloqda tug‘ilgan. U kishiga Makhuliy deb nisbati berilishi katta bobolari sabablidir. Katta bobosi Makhul Nasafiy (vafoti 930 y.) Imom Moturidiyning shogirdlaridan biri edi. Bobosi Mo‘tamid ibn Makhul Nasafiy esa hanafiy olimlari orasida mashhur edi. Imom Nasafiy ilmga qiziqtirgan inson uning otasi Muhammad ibn Mo’tamad bo’lgan. U o’z shahrining peshvo ulomolaridan edi. Hatto Imom Nasafiy ba’zi sanadlarni rivoyat qilganda otasini ismini ham qo’shib aytar edi. Muhammad ibn Mo’tamad bir qancha kitob ta’lif etgan. “Lu’lu’yot fil mavo’iz”, “Lubob”, “Roddu a’la ahli bida’i val ahvai” (bid’atchi va hayolparastlarga raddiya) shular jumlasidan hisoblanadi. Boshlang‘ich bilimlarni bobosi so’ngra otasidan oladi. Keyinchalik Abul Yusr Pazdaviyning shogirdi bo‘ladi. Imom Nasafiy kalom ilmida yetuk olim sifatida salaf va xalaf o’rtasida ko’prik vazifasini bajargan va Moturidiyya yo’nalishini rivoj topishida ulkan xizmatlar qilgan Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy ilmiy merosini tadqiq qilish borasida ham samarali ishlar amalga oshirildi.Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy asarlarining nodir qo‘lyozma nusxalari O‘zbekiston fondlarida saqlanayotgani aniqlandi va ilmiy muomalaga kiritildi.2005 yil Toshkent islom universitetida tadqiqotchi Saidmuxtor Oqilov tomonidan professor Ubaydulla Uvatov rahbarligida “Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy va uning moturidiya ta’limoti rivojiga qo‘shgan hissasi (“Tabsiratu-l-adilla” asari asosida)” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilindi.Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy ilmiy merosiga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy maqolalar hamda risola va monagrafiyalar nashr etildi . Professor Ubaydulla Uvatovning “Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy hayoti va ilmiy merosi”nomli risolasi hamda tarix fanlari nomzodi Saidmuxtor Oqilovning “Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy ilmiy merosi va moturidiya ta’limoti” nomli monagrafiyalari e’lon qilindi[5].Abu al-Mu’iyn an-Nasafiy uzoq umr ko‘rib, 87 yoshida vafot etgan. Uning qabri Qarshi shahri yaqinidagi Qovchin qishlog‘ida joylashgan[6
59-savol Abu-l-Qosim Mahmud binu Umar az-Zamaxshariy (1074 - 1143) - o‘rta osiyolik yozuvchi, faylasuf, amaldor. Uning asarlaridan chuqur ma’noga ega ikkita to‘plam tashkil etilgan. Qofiyaviy nasr ko‘rinishidagi ilmiy mulohaza bo‘limi u tomonidan yozilgan va “Oltin shoda” nomini olgan.To‘liq ismi Abul Qosim Mahmud binu Umar az-Zamaxshariy 1075 yil 19 mart kuni Xorazmning Zamaxshar shahrida tug‘ilgan, yoshligida kasal bo‘lganligi bois, bir oyog‘idan ayrilgan, yog‘och oyoq yordamida harakatlangan. Jismoniy mehnatga noloyiq bo‘lganligi sabab, otasidan madrasaga o‘qishga yuborishlarini so‘raydi.Mahmud arab tili, adabiyot, diniy fanlarni tirishqoqlik bilan o‘rganadi. Husnixat ilmini o‘rganib, ayrim vaqt mobaynida u orqali pul topgan.Bilimni chuqurroq o‘rganish ishtiyoqida u Buxoroga ketadi. Buxoroda Xorazm shohlariga xizmat qilib, hukmdorga yaqinlashishga harakat qiladi. Kerakli e’tiborga ega bo‘lmagach, o‘z umidlarini ro‘yobga chiqarish uchun boshqa mamlkatlarga yo‘l oladi. 1118 yil og‘ir kasallikdan so‘ng kimgadur xizmat qilishdan bosh tortadi va butun umrini ilm-fanga bag‘shida etadi.Az Zamaxshariy Marv, Nishopur, Isfaxon, Shom, Bog‘dod, Xijoz va ikki marotaba Makkada bo‘lgan. Qayerda bo‘lmasin, doim ilmiy ishlarini davom ettirgan, lug‘atni va arab tili grammatikasini, mahalliy qabilalar munozaralarini, maqolalarini, an’analarini chuqur o‘rgangan. U qit’a jo‘g‘rofiyasi bilan bog‘liq turli ma’lumotlar to‘plagan.Uning ko‘plab asarlari Makkada yozilgan. Makkada u 5 yil yashagan va unga faxriy “Jorulloh” (Allohning qo‘shnisi) nomi berilgan.Az Zamaxshariy Makkadan qaytgach, bir necha yil Xorazmda yashaydi. Hijriy 538 (1144 yil 14 aprel) yil oqshomda olamdan ko‘z yumgan
60-savol Xorazmiy Xorazm oʻlkasida tugʻilib, oʻsdi. Adabiyotlarda 783 yil uning tugʻilgan yili deb qabul etilgan. U dastlabki maʼlumot va turli sohadagi bilimlarni asosan oʻz yurtida, Markaziy Osiyo shaharlarida koʻpgina ustozlardan olgan, deb bilmoq mumkinBagʻdodda al-Maʼmun otasi tomonidan asos solingan ilmiy markaz – “Bayt ul-hikma” faoliyatini har tomonlama takomillashtirib, unga yirik davlat muassasasi tusini berib, avvaliga tarjimonlik faoliyatini keng koʻlamda rivojlantirdi. Vizantiya, Hindistondan koʻplab kitoblar keltirilib, “Bayt ul-hikma”ning faoliyat doirasi birmuncha kengaytiriladi, uning qoshida ikkita yirik rasadxona: birinchisi 828 yilda Bagʻdodning ash-Shammosiya mahallasida, ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun togʻida 831 yilda barpo etiladi. Ikkala rasadxonaning ham faoliyatini Markaziy Osiyo va Xurosondan kelgan olimlar boshqaradi. Xorazmiy bu ilmiy markazning mudiri sifatida uning faoliyatini kuzatib turadi.Xorazmiy davrida “Bayt ul-hikma”da ishlagan yirik tarjimonlar orasida Hajjoj ibn Yusuf ibn Matar, Abu Zakariyo Yuhanno ibn al-Bitriq, Hunayn ibn Isʼhoq va Kusto ibn Luqo al-Baʼalbakkiylar bor edi. Bagʻdodga kelgan Markaziy osiyolik olimlar orasida mashhur astronom Ahmad ibn Kasir al-Fargʻoniy (vafoti 816 yil)ning nomini eslatish lozim. Marvlik Yahyo ibn Abu Mansur Bagʻdodning ash-Shammosiya mahallasidagi rasadxonaning asoschisi va rahbari boʻldi. Rasadxonadagi ishlar haqida u “Bayt ul-hikma”ning mudiri Xorazmiyga hisobot berib turardi. Yahyo 831 yili vafot etganidan soʻng Xorazmiy bu rasadxonani ham boshqaradi va u yerdagi kuzatishlarda faol qatnashadi. Yahyoning qalamiga mansub “Zij al-mumtahan” (“Sinalgan zij”) nomli astronomik asari maʼlum. Damashq yaqinida Kasiyun togʻidagi rasadxonani Xolid ibn Abdumalik al-Marvarrudiy boshqaradi. U ham oʻz “Zij”ini tuzadi. Xolid Yer meridianining uzunligini oʻlchash ishlariga boshchilik qiladi.Marvlik mashhur astronom va matematik Habash al-Hosib (“Hisobchi habash”) laqabi bilan maʼlum boʻlgan Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy ham Bagʻdodda Xorazmiy bilan hamkorlikda ishlagan. U ikkita “zij” tuzgan boʻlib, bular Oʻrta asr astronomlari tomonidan keng foydalanilgan. Tadqiqotchilarning koʻrsatishicha, u tangens va kotangens, kosekans funsiyalarini kiritib, ularning jadvallarini ham keltirgan.Xorazmiy bilan Bagʻdodda, keyinchalik “Maʼmun akademiyasi” deb tanilgan “Bayt ul-hikma”da ijod etgan olimlarning barchasini ham Markaziy osiyolik yoki xurosonlik deyish xato boʻlardi. U yerda Suriya, Iroq, Eron va xalifalikning boshqa yerlaridan kelgan olimlar ham ishlagan. Biroq ular orasida Markaziy osiyoliklar salmoqli oʻrinni egallagan. Xorazmiy ana shunday ilmiy muhitda yashab ijod qildi va 850 yilda Bagʻdodda vafot etdi.Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarning faqat 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Bular “Aljabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” – algebraik asar, “Hind hisobi haqida kitob” yoki “Qoʻshish va ayrish haqida kitob” – arifmetik asar, “Kitob surat-ul-arz” – geografiyaga oid asar. “Zij”, “Asturlob bilan ishlash haqida kitob”, “Asturlob yasash haqida kitob”, “Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida”, “Kitob ar-ruhoma”, “Kitob at-taʼrix”, “Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”. Bu asarlarning toʻrttasi arab tilida, bittasi Fargʻoniyning asari tarkibida, ikkitasi lotincha tarjimada saqlangan va qolgan uchtasi hali topilgan emas..
61-savol. Buyuk astronom, matematik va geograf Abul Abbos Ahmad ibn Muham mad ibn Kasir alFarg'oniy (797—865) Farg'ona vodiysining Quva shahrida tavallud topgani uchun Sharqda AlFarg'oniy, Yevropada esa Alfraganus taxallusi bilan shuhrat topgan. U astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug'ullandi. Qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o'rnini aniqlash, yangicha zij (astronomik jadval) yaratish ishlariga rahbarlik qildi. 832—833-yillarda Suriyaning shimolida Sinjor dashtida va ar-Raqqa oralig'ida yer meridianining bir darajasi uzunligini o'lchashda qatnashdi. 861-yilda al-Farg'oniy rahbarligida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi gidrometr — daryo oqimi sathini belgilaydigan ”Miqyos an-Nil” inshooti va uning darajoti qayta tiklandi. Bizning davrimizgacha Ahmad alFarg'oniyning sakkiz asari saqlangan bo'lib, ular orasida "Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” kitobi ham bordir. Bu kitob XII asrdayoq lotin va ibroniy tillariga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi. Yevropada mashhur bo'lgan alloma nomi XVI asrda Oydagi kraterlardan biriga berilgan. Mustaqillik yillarida Ahmad al-Farg'oniyning noyob ilmiy merosi xalqimizga qaytarildi. 1998-yil oktabrda alloma Ahmad al-Farg' oniy tavalludining 1200 yilligi nishonlandi. Farg'ona shahrida alFarg' oniy nomi bilan bog' yaratildi va buyuk allomaga haykal o'rnatildi.
62 -savol Farobiynnig inson va jamiyat, ularning ozaro tasiri, davlat, siyosat, urush va tmnchlik kabi masalalariga bagishlangan asarlari sirasiga «Fozil odamlar shaxri» haqida kitob «Baxt saodatga erishish» haqida risola, «Fuqarolik siyosati», «Jamiyatni organish haqida», «Urush va tinch-totuv yashash haqida», «Davlat arboblari haqida hikmatlar» nomli asralarida inson, jamiyat, siyosat, adolat, odob-axloq, talim-tarbiya togrisidagi fikrlari bayon etilgan.Farobiyning chuqur falsafiy kuzatishlariga etibor bersak, unda insonni faol harakatda, yaratishda bolishi va uni tabiat bilan munosabatiga etibor bergan. Jamiyat va inson yagonadir, jamiyat va davlat taraqqiyotini insonlar faoliyatisiz tasavvur qilib bolmaydi. Jamiyatning kelib chiqishi va uning mohiyatini organuvchi maxsus fan zarurligini Farobiy chuqur xis qiladi. Jamiyatni organish insonni organish demakdir. Odamlar rivojlanishlari va yaxshiroq yashashlari uchun ular jamoaga birlashishga, majbur boladilar. Shu tariqa jamiyat zaruriyat taqdiri bilan vujudga keladi. Jamiyat oz qonunlari asosida rivojlana boshlaydi.Farobiyning uqdirishicha, inson ijtimoiy mavjudotdir. U tabiiy ravishda boshqa odamlar bilan ozaro munosabatga kirishga intiladi, natijada ijtimoiy faoliyat vujudga keladi. Jamiyat odamlarni birlashtirishi va ularga baxt-sodat bagishlashi kerak. «Fozil odamlar shahri» nomli asarda davlat boshligining fazilatlari belgilab beriladi. Davlatni boshqaruvchi kishi soglom, jasur, aqlli va marifatparvar, adolatparvar bolishi, kishilar bilan muomala qilish, sanatini chuqur bilishi va unga amal qilishi zarur.Farobiy qarashlarinnig asosiy tamoyili bu adolatparvarlikdir. Ideal shaharda ham adolat hamma narsadan ustun: hammaning tengligi, hamkorligi va axilligi mana shu davlatni asosiy tayanchi va kelajak ravnaqidir. Farobiy Sharqda birinchilar katorida davlatning Monarxiya shaklida cheklanib qolmasdan uni bir necha kishi tomonidan boshqarish kerak degan xulosaga keladi. CHunki bir insonda Farobiy talab kilgan on ikkita fazilat mujassam bolmasligini aniq tushunib etgan mutafakkirdir.Farobiy koplab xorijiy tillarni organib, ular orkali Aflotun Arastu kabi buyuk mutafakkirlarning ilmiy merosidan bahramand boladi, U matematika, meditsina kabi tabiiy fanlar bilan bir vaqtda filosofiya, logika, siyosat, davlat haqidagi ijtimoiy fanlarning soxalari bilan ham shugullanadi va ozining yuzdan ortiq asarlarini yozib qoldiradi.Farobiy kamtar, tartinchoq kishi bolib, mulki ham, boyligi ham bolmagan. U umrini ilm sohalarini organishga, kitoblar yozishga sarflagan mutafakkir edi. U oz vatanidan uzoqlashib ketishiga qaramasdan, oz ona tili— turkiy tilni unitmagan va oz milliy kiyimida yurgan, milliy odatlarga rioya qilgan. U ozining yuksak ilmi bilan xammani hayratda qoldirgani uchun xam xalq orasida «mualimi soniy»,yani «ikkinchi muallim» degan nom bilan mashxur bolgan.Farobiy bizga juda katta ijodiy meros qoldirgan. Bu asarlarning toliq royxati bolmasada, ilmiy adabiyotlarda u 130-160 dan ortiq asarlar yaratgani haqida fikrlar mavjud. Farobiy togrisida sharq adabiyotida turli-tuman hikoya,afsonalar mavjud bolib, ularning barchasida mutafakkirning oz zamonasi fanning turli sohalari boyicha chuqur bilimga ega bolganligi haqida va u juda koplab tillarni bilganligi haqida hikoya qilinadi.Mutafakkirning ijodiy merosini organish borasida olimlar samarali ijod qilmoqdalar. Farobiyning kitoblarini royxatini tuzish va undagi ijtimoiy-falsafiy, siyosiy fikrlarni o`rganish borasida Bayxaki, Al-Nadima, ibn Usaybi, Dexxuzo, Umar Tarrux, Xorten, Diteritsi, Shteynshneyder, Brokkel’man, Axmad Atin, M.M.Xayrullaev va boshqalar samarali mehnat qilganlar. Farobiyning asarlari Leningrad, Moskva, Toshkent, Dushanbe Baku, qozon, Kair, Bayrut, Damashq, Stambul, Leyden, London, Parij, Madrid, N’yu-York, Xaydarobod, Tehron va boshqa shaharlarning muzey va kutubxonalarida saqlanib kelinmoqda.
63-savol Xorazmda ham podsho Mamun ibn Mamun davrida “Donishmandlar uyi” tashkil etildi. Urganchda tashkil etilgan bu Bayt-ul-Hikma-Mamun akademiyasi (Xorazm akademiyasi) deb nomlanadi. Bagdad va Urganchdagi Donishmandlar uyida oz vaqtida nomlari dunega mashour ulug alloma va mutafakkirlar tahsil korganlar. Ular orasida Axmad Farganiy, Al Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Xammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi ulug va buyuk zotlarning nomlari bor. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) asli Xiva shaxridan bolib u dastlabki talimni xususiy muallimdan oldi va sungra Marvda madrasada uqidi. Xalifa Xorun ar-Rashidning ogli Mamun xalifalik taxtiga otirgach (813) Muxammad Muso al-Xorzmiyni ozi bilan birga Bagdodga olib ketdi va u erda tashkil etilgan Boytun-ul-Hikma(Donishmandlar uyi) ga boshliq etib tayinladi. Axmad Fargoniyning olim Muxammad ibn Muso bilan, ulug mutafakkir olim Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy rahbarligida faoliyat korsatgan Baytun-Hiqma bilan boglikdir. U Bagdod va Damashqdagi rasadxonalar qurilishiga shaxsan qatnashdi. Markaziy Osiyoning yirik qomusiy olimlaridan biri, Sharq falsafasining otasi Abu nasr Muxammad ibn Muxammad Farabiydir. U 873yilda farob yaqinidagi Vasij shaxarchasidja tavallud ko`rgan va 951yili Damashqda vafot etgan.Farobiyning falsafa, tilshunoslik, mantik, rieziet, musiqa nazariyasi borasida olib borgan ilmiy ishlari unga katta shuxrat keltirdi va dune fani tarixida nomiga bqiylik baxsh etdi.
64-savolXorazm Ma'mun akademiyasi 1997 yil 17 noyabrda tashkil qilingan Xorazm Ma'mun akademiyasi 17 noyabrь 1997 yilda tashkil topgan. Akademiyada zamonaviy jihozlar bilan ji?ozlangan to'rtta laboratoriya hamda Urganch davlat universiteti bilan hamkorlikda yaratilgan 7 ta kafedra filiallari mavjud. Eramizdan avvalgi 5 asrga mansub zardushtiylik ibodathona topilgan, u ?ozirgi kunda O'rta Osiyo hududida topilgan eng qadimgi ibodathona hisoblanmoqda. 460 yig'ma jilddan iborat Xiva xonlari arxiv xujjatlari katalogi yaratildi. “Xiva me'moriy yodgorliklari va ularning texnik holatlari” monografiyasi chop qilindi, EHM uchun “Janubiy Orolbo'yi me'moriy yodgorliklari (Ichan-Qal'a misolida) dasturi yaratildi, G'o'zaning ikki navi “Niyat” va “Hurma” Xorazm viloyati sharoitlariga moslashtirildi. Akademiya bazasida UrDU ning biologiya, kimyo, tuproqshunoslik va agronomiya yo'nalishi talabalari amaliyot o'taydilar, shuningdek Akademiyada o'simliklar fiziologiyasi, noorganik kimyo kabi ixtisosliklar bo'yicha doktorantlar ilmiy ishlarinibajarmoqdalar.
65-savol. Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali (980.8, Afshona qishlog‘i — 1037.18.6. Hamadon shahri, Eron) — jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan o‘rtaosiyolik buyuk qomusiy olim. G‘arbda Avitsenna nomi bilan mashhur.Ibn Sinoning otasi Abdulloh Balx shahridan bo‘lib, Somoniylar amiri Nuh ibn Mansur (967—997) davrida Buxoro tomoniga ko‘chib, Xurmaysan qishlog‘iga moliya amaldori etib tayinlanadi. U Afshona qishlog‘ida Sitora ismli qizga uylanib ikki o‘g‘il farzand ko‘radi. O‘g‘illarining kattasi Husayn (Ibn Sino), kenjasi Mahmud edi.Husayn 5 yoshga kirgach Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga ko‘chib keladi va uni o‘qishga beradilar. 10 yoshga yetar-etmas Ibn Sino Qur’on va adab darslarini to‘la o‘zlashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr bilan ham shug‘ullanadi, arab tili va adabiyotini mukammal egallaydi. Ibn Sinoning ilm sohasidagi dastlabki ustozi Abu Abdulloh Notiliy edi. U el orasida hakim va faylasuf sifatida mashhur bo‘lgani uchun otasi Ibn Sinoni unga shogirdlikka berdi.Notiliyning qo‘lida olim mantiq, handasa va falakiyotni o‘rgandi va ba’zi falsafiy masalalarda ustozidan ham o‘zib ketdi. Ibn Sinoning aql-zakovatini ko‘rgan ustozi otasiga uni ilmdan boshqa narsa bilan shug‘ullantirmaslikni tayinlaydi. Shundan so‘ng ota o‘g‘ilga ilm o‘rganish va bilimlarini chuqurlashtirish uchun barcha sharoitlarni yaratib berdi. Abu Ali tinmay mutolaa qilib, turli ilm sohalarini o‘zlashtirishga kirishdi. U musiqa, optika, kimyo, fiqh kabi fanlarni o‘qidi, xususan, tabobatni sevib o‘rgandi va bu ilmda tez kamol topa boshladi.Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida buxorolik boshqa bir tabib Abu Mansur al-Hasan ibn Nuh al-Qumriyning xizmati katta bo‘ldi. Ibn Sino undan tabobat darsini olib, bu ilmning ko‘p sirlarini o‘rgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib qolgan bo‘lib, 999 yilda vafot etdi.
66-savol 1030-yilda Mahmud Gʻaznaviy vafot etdi va uning oʻrniga oʻgʻli Masʼud taxtga chiqdi. Masʼud Beruniyga koʻp iltifotlar koʻrsatdi. Shu sababli, Beruniy oʻzining shoh asarini Masʼudga bagʻishlab „Qonuni Masʼudiy“ deb atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid boʻlsa ham Beruniyning matematikaga oid, yaʼni trigonometriya va sferik trigonometriyada qilgan anchagina kashfiyotlari shu asarda bayon etilgan. Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qoʻshgan hissasini yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin. Ulardan eng yiriklari — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Masʼudiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; astrologiklari — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) — 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar — 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. Beruniy yoshligidayoq koʻp vaqtini turli kuzatishlar bilan oʻtkazgan. U bolaliastronomik asbob yasagan. Xorazmning turli joylari koordinatalarini aniqlash bilan shugʻullangan va 995—996-yillarda Kat shahrida diametri 15 ziroʻ (Ziroʻ — qadimgi oʻlchov birligi, 49 santimetr chamasida) boʻlgan doira va boshqa asboblar bilan astronomik oʻlchash ishlarini olib borgan. Beruniyning 152 asari maʼlum boʻlib, bizgacha uning faqat 30 tasi yetib kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi mineralogiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, 15 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga bagʻishlangan.[5]
66-67-savollar Muhammad Ibn Ahmad Abu Rayhon BeruniyBuyuk vatandoshimiz Xorazmning aziz farzandi, ulug’ olim Abu Rayhon Beruniyning hayoti va faoliyati avlodlarga shunday ta’sir qiladiki, uning asarlarini o’qigan kitobxon o’zini asarning ichiga tushib qolgandek his qiladi va asarlar ichidagi ilm sadaflaridan unumli foydalanishga harakat qiladi.Abu Rayhon Beruniy 973 yil 4 sentyabrda qadimgi Xorazmning Kot shahrida (hozirgi Beruniy shahri) tug’ilgan. U o’z ijodi bilan Xorazm fanini yuksak cho’qqiga olib chikdi. Uning siymosida o’rta asrlar Sharqining qomus ul-ilimi, astronomi, geografi, ma’danshunosi, etnografi, tarixchisi, shoiri mujassamlashgan. Beruniy qalamidan fanning turli sohalariga oid juda ko’p yirik asarlar chiqqan bo’lib, bu asarlarida uning ana shu sohalarni nihoyatda yaxshi bilgan tadqiqotchi, fanda yangidan yangi yo’llar ochgan donishmand bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Beruniy yoshligidan ilmga tashna bo’lgan bu haqda “Men bolalik chog’imdanoq – deb yozgan edi Beruniy – o’z yoshim va sharoitimga qarab, imkoni boricha ko’proq bilim olishga intildim. Buning dalili sifatida quyidagini keltirish kifoya: - biz turadigan joyga bir yunon ko’chib kelgan edi. Men har xil donlar, urug’lar, mevalar va hakozalarni olib borib, unga ko’rsatib va bu narsalar uning tilida qanday atalishini so’rab, nomini yozib qo’yar edim”.Beruniyshunos olim P.G.Bulgakovning ma’lumotiga qaraganda, Beruniy Abu Nasr Iroq rahbarligida yoshligidan riyoziyot va falakiyotni o’rganib, 16-17 yoshlaridayoq Quyoshning choshgohdagi balandligini armila bilan o’lchagan. Oradan 30 yil o’tgach, Beruniy yoshligida o’zi o’lchab olgan natijalarni tahlil qilar ekan, ular anchagina ishonchli bo’lganligini ta’kidlaydi. Yoshlik yillarida u quyosh tutilishini kuzatish bilan shug’ullanadi. 22 yoshida Beruniy Markaziy Osiyoda birinchi bor er globusini yaratdi. O’zidan oldingi ajdodlar qoldirib ketgan ko’plab kitoblarni o’rganadi va bizgacha etib kelgan, turli xalqlarning yil hisoblari haqidagi ilk yirik asari – “Osorul boqiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”)ni yaratadi. Unda yunonlar, rimliklar, forslar, sug’diylar, xorzamiylar va boshqa ko’plab qabila va xalqlarning barcha davrlari, bayram hamda taqvimlari, shuningdek Sharqning turli mamlakatlarining madaniyat va adabiyot tarixi to’la bayon etilgan. Bu asarda Beruniy o’zini faqat elshunos olim emas, balki tilshunos, arab, yunon, fors, suryoniy va boshqa til hamda adabiyotlarning bilimdoni sifatida namoyon etdi.998 yilda Jurjon hokimi Qobus ibn Vushmagir uni o’z shahriga taklif qiladi va Beruniyga oliy lavozim, ya’ni vazirlikni taklif qiladi. Ammo ilmga tashna Beruniy bu taklifni rad qiladi va ilm bilan shug’ullanadi. Bundan tashqari u Jurjoniyadaligida o’zining “Osorul boqiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarini yaratdi.1004 yilda u Xorazmshoh Ma’mun II ning taklifiga binoan Gurganchga qaytib keladi va Gurganchda shoh nomidagi “Ma’mun akademiyasi”ni barpo etadi.Bu akademiyada Abu Ali ibn Sino, Miskavayx, faylasuf Abu Sahl Masihiy, matematik va astronom Abu Nasr ibn Iroq, tarjimon va hakim Abul Xayr ibn Xammor, adib va shoir Abu Mansur as- Saolabiy, Zayniddin Jurjoniy va boshqa o’nlab olimlar ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shdilar va ajoyib asarlar yaratdilar. Ma’mun davrida Xorazm iqtisodiy, siyosiy, madaniy jihatdan mislsiz darajada taraqqiy etdi, dunyoning eng nufuzli savdo markaziga aylandi. Xorazm ustidan o’tib, g’arb bilan sharqni bog’lab turgan yo’l orqali savdo karvonlari bu o’lkadan dunyoning turli burchaklariga dehqonchilik, hunarmandchilik mahsulotlaridan tortib, harbiy asbob-anjomlargacha olib ketishardi. Bu erda turli kemasozlik korxonalari ham ishlab turganligi ma’lum. Bunday ko’lamdagi xo’jalikni boshqarish va katta savdo-sotiqni yo’lga qo’yish uchun ilm-fan matematika. geometriya, astronomiya, jug’rofiya, botanika, ximiya fanlarining taraqqiyoti zarur edi. Shu zaruriyat tufayli ilm va ijod ahli tashkiliy jihatdan birlashib, faoliyat ko’rsatganlar. Barcha qadimiy ilmiy manbalarda bu jamoa “Dorul hikma” (“Donishmandlar uyi”) deb atalganki, bu “akademiya” mazmuniga to’g’ri keladi. Keyingi asrlardagi manbalarda bevosita “akademiya” so’zi qo’llanilayotganligi ham buni to’liq isbotlaydi.Ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyot tarixini tahlil qilar ekanmiz, ushbu sohalardagi meroslar yuzaga kelgan muhit, siyosiy-iqtisodiy sharoitlarga to’xtalib o’tmaslik aslo mumkin emas. Ma’mun akademiyasi allomalari merosini o’rganish, ulardan ta’lim amaliyotida samarali foydalanish uchun ham o’sha davrdagi Xorazm davlati tarixiga nazar solish, u erda bo’lgan voqealarni tahlil qilish zaruriyati paydo bo’ladi.Vaholanki, o’tmishni anglash kishi kamolotini ta’minlovchi eng asosiy omildir. Prezidentimiz aytganlaridek, “Inson o’zligini anglagani, nasl-nasabini bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat ham shu qadar cheksiz bo’ladi”.Markaziy Osiyo xalqlari buyuk tarixga ega. 992 yil shimoliy va janubiy Xorazm hukmdorlari o’rtasida boshlangan urush natijasida shimoliy Xorazm hukmdori Ma’mun ibn Muhammad g’alaba qozonadi va 995 yilda Xorazmshoh unvonini qabul qilib, Gurganchni poytaxt deb e’lon qildi. Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Gurganch butun Markaziy Osiyoda yirik iqtisodiy, siyosiy markazlardan biriga aylanadi. Xuroson, Movorounnahr, Hindiston, Xitoy va boshqa mamlakatlar karvonlari shaharda to’xtab, Ustyurt orqali Volga bo’yiga chiqib, Qora dengiz atrofiga, Evropa tomon yo’l olardilar. Ustyurtdagi o’sha davrda serqatnov bo’lgan karvon yo’llarining qoldiqlariga ko’ra, ular Xorazmdan chiqib, ikki tomonga ketgan: biri Uchquduk, Buloq, Qo’shbuloq, Beleuli orqali shimoliy-g’arbga, ikkinchisi Mang’ishloq tarafga yo’nalgan. Bu yo’llar bo’ylab toshdan tiklangan istehkomlar va karvonsaroylar joylashgan. Shuningdek, bu hududda Alan qal’a, Shemaxa qal’a, Devkesgan qal’a shaharlarini xaroba qoldiqlari topilgan.Ma’mun ibn Muhammad (995-999), Ali ibn Ma’mun (999-1009)lar davlat mustaqilligini yanada mustahkamlab, uning harbiy qudratini oshirdilar. Endi qo’shni mamlakatlardan Xurosonda yaqinda tashkil topgan G’azna podsholigi, arab xalifaligi, Kiev Rusi ham uni tan olar edi. Xorazm boshqa davlatlar siyosatida ham faol ishtirok etadigan bo’ldi. Hatto Kiev hukmdori Vladimir ham islom diniga o’tish istagini bildirib Xorazmga o’z vakillarini yuborganligi haqida ma’lumotlar bor.Beruniyning ustozi Abu Nasr ibn Iroq o’z davrining o’ta bilimdon olimi edi. U tirikligidayoq “o’z davrining Ptolemeyi” degan laqab olgandi. Undan tashqari Abu Nasr Beruniyni o’z xonadonida tarbiyalab voyaga etkazgan. Ana shu ikki buyuk siymo tufayli Gurganch saroyida ilm ahli uchun ideal sharoit yaratiladi. Bu ikki shaxs yaqin va o’rta sharqdagi ko’plab olimlar bilan shaxsiy yozishmada edilar. Ibn Iroq va Beruniyning takliflari bilan 1004 yildan boshlab Nishopur, Balx va Buxorodan va hatto arab Iroqidan ham olimlar Gurganchga kela boshladilar. Shu tariqa Gurganchda “Dorul hikma” nomini olgan ilmiy muassasa to’la shakllanadi. Bu ilmiy muassasada xuddi Bag’doddagi “Baytul hikma”dagi kabi ilmning barcha sohalarida tadqikot va izlanishlar olib boriladi. Beruniy keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, bu erda suryon va yunon tillaridan ba’zi tarjimalar ham bajarilgan. Ali ibn Ma’mun vafotidan keyin (1009) uning ukasi Abul Abbos Ma’mun ibn Ma’mun Xorazmshohlar taxtini egallaydi.U Beruniyni saroyga taklif qiladi va o’ziga eng yaqin maslahatchi qilib oladi. Buning oqibatida Ma’mun akademiyasi faoliyati uchun yanada kattaroq imkoniyatlar ochiladi.Qirqdan oshiq olimlar ishlab faoliyat ko’rsatgan ilmiy markazda o’z davrining etuk insonlari matematika, astronomiya, ruhiyat, ximiya, mantiq, tibbiyot, falsafa, tarix, tilshunoslik, ta’lim-tarbiya, adabiyot, musiqa, geografiya, geodeziya, topografiya, mexanika singari turli fan sohalari bilan shug’ullanib, ularning kelajakda jahon miqyosidagi rivojiga zamin yaratganlar.Birok bu akademiyaning umri qisqa bo’ldi, 1017 yilda Xorazm yirik istilochi Sulton Mahmud G’aznaviy qo’l ostiga o’tdi. Hazorasp shahri yaqinidagi jangda Xorazm qo’shini g’alabaga erishayotgan bir paytda turklar yordamida va Hindistondan etib kelgan fillar qo’shini yordamida Sulton Mahmud Xorazm qo’shinini yanchib tashladi. Xorazm qo’shini lashkarboshilari fillar oyog’i ostida toptaldi, poytaxt Gurganch talandi, Xorazmshohni qat’iy talabi va ko’magi ila Gurganchdan yunon, yahudiy, arab va boshqa xalqlar vakillaridan iborat kichik ilmiy karvon Abu Ali ibn Sino boshchiligida chiqib ketdilar. Sulton Mahmud shaharda qolgan olimlarni ba’zilarini dahriylikda ayblab qatl qildirdi, qolgan mashhur olimlarni o’z mamlakatining poytaxti G’azna shahriga olib ketdi va bu erda Beruniy “Hindiston tarixi” asarini hamda 1025 yilda “Geodeziya”, 1030-1041 yillar oralig’ida “Al-Qonun al-Mas’udiy”, 1041-1048 yillarda “Mineralogiya” hamda “Kitob as-saydana fi-t-tibb” asrlarini yaratdi. Olimning fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasi juda ulkan bo’lib, u 152-ta risola yaratgan, shundan 30 tasi bizgacha etib kelgan.
68-savol Mahmud Qoshg‘ariy - XI asrning o‘rta osiyolik filolog-olimi. 1072-1074 yillar arab tilida “Turk tili lahjalari”ni tuzgan. Mahmud Qoshg‘ariyning arab filologiyasi ilmiy uslublarini qo‘llab yozgan asari tilshunoslar, folklorchilar va adabiyotshunoslar uchun qadr-qimmatga ega. Bu - erta davr turk shevashunosligining yagona yodgorligidir.Muhammad al Qoshg‘ariy Qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davrida tug‘ilgan va qoraxoniy a’yonlarining oliy tabaqasidan kelib chiqqan. Uning otasi Bolasog‘un shahrini boshqargan. Oliy tabaqadan kelib chiqishi olimga o‘z davrining yirik siyosiy va madaniy markazi bo‘lmish Qashqarda ajoyib ta’lim olish imkonini berdi.Bir qator turkiy tillar bilan birga, Mahmud Qoshg‘ariy arab va fors tillarini ham bilgan. Ehtimol, ta’limni Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bog‘dodda davom ettirgan, u yerlarda olim uzoq vaqt yashagan, kitobi uchun zaruriy ma’lumotlar to‘plagan. U vaqtlar saljuqlarga tegishli Bog‘dodda bo‘lgan vaqti Qoshg‘ariyda kitobning g‘oyasi paydo bo‘ladi, unga ko‘ra, turkiy xalqlar hayotining ko‘p qirralari, fikrlashi, odatlari, jo‘g‘rofiy joylanishi va eng avvalo, tili ta’riflanishi joiz bo‘lgan.Mahmud al Qoshg‘ariyning mashhur kitobi “Devoni lug‘at at-turk” turkiy ensiklopediya ko‘rinishidadir. Unda umumiy tarixiy-madaniy, etnografik va tilshunoslik ma’lumotlari to‘plangan va jamlangan. Al Qoshg‘ariyning “Devoni” - turkiy madaniyat yodgorligi bo‘lib, o‘zida axloqiy qadriyatlar va tarbiya tartiblarini, avvalgi ajdodlardan barcha merosni o‘zlashtirgan XI asrdagi turkiy xalqlarning o‘ziga xos dunyoqarashini jamlagan. Kitobda qadimiy zoroastr-shomoniylik dunyoqarashlari bilan birga, yangi mafkura - islom va so‘fiylik kabi tarmoqlari tasvirlangan.Mahmud al Qoshg‘ariy mehnatining yagona nusхasi 1915 yil olim va kutubxonachi Ali Emir tomonidan Istambul bozorida ko‘chirma nusхa ko‘rinishida topilgan, hozirgi vaqtda Istambul Milliy kutubxonasida saqlanadi. Qo‘lyozmani Muhammad ibn Abu-Bakr ibn Abu-l-Fath as-Saviy ko‘chirgan.“Devonu lug‘at at turk”ning birinchi noshiri turk olimi Rifat Bilge bo‘lib, u kitobni birinchi bo‘lib turk tiliga tarjima qilgan.Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘at at turk” asari o‘zbek tiliga professor Solih Mutallibi tomonidan tarjima qilingan va 1960-1963 yillar Toshkentda nashr etilgan.Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘at at turk” asari noyob hisoblanib, odatiy lug‘atga xos so‘zlar bilan bir qatorda, ko‘plab badiiy asarlar ham uchrab, folklorlikka oid qismlari asosiy timsolda gavdalanadi. Muallifning o‘zi shunday yozadi: “Mazkur kitobni men alifbo tartibida joyladim, maqol, saj, matal, she’r, rajaz va nasr parchalari bilan bezadim”.“Turkiy shajaralar lug‘ati”da turkiy tilda so‘zlashuvchilar folklorining asosiy janrlari keltirilgan - marosimiy va lirik qo‘shiqlar, qahramonlik dostoni, tarixiy rivoyat va afsonalar. Shu bilan birga, unda anatomiya, tibbiyot, veterinariya, astronomiya, jo‘g‘rofiya, etnografiya va boshqalar haqida ma’lumotlar mavjud.“Turkiy shajaralar lug‘ati” ikki qismdan iborat. Birinchi qismida Mahmud Qoshg‘ariy kitobning maqsadini ochib bergan, turkiy tilga so‘zlashuvchi qabila va urug‘lar haqida ma’lumotlar keltirganAsarning ikkinchi qismida turkiy til shajarasining lug‘ati taqdim etilgan, hikmatli iboralar, og‘zaki xalq ijodining namunalari keltirilgan.Quyida kitobidan keltirilgan parchalar orqali Qoshg‘ariyning nuqtai nazari haqida tasavvur hosil qilish mumkin.“Kunlar vaqtni shoshirar, inson kuchini toliqtirar, dunyoni erlardan ayirar... Uning odati shu-da, barchaning qismati shu yerda. Agar dunyo mo‘ljalga olib, o‘qni otsa, tog‘ cho‘qqilari ajralib ketadi”.“O‘g‘lim, senga yaxshilikka eltuvchi pand-nasihat merosimni qoldiraman. Yaxshi insonni uchratsang, unga ergash”.“Tun-u, kun daydi kabi o‘tib ketadi. Uning yo‘lida kesishib qolsang, kuchdan ayirar”.“Insonning mol-dunyosi - uning dushmanidir. Boylik to‘plab, suv oqimi to‘xtashini o‘yla, go‘yo xarsanglar pastga dumalab tushayotgani kabi. Barcha erlar buyumlarni deb adashdi. Boylikni ko‘rib, ular, go‘yo burgut o‘ljaga yopishgani kabi otiladilar. Ular mulkini yashirib, uni ishlatmay, xasisliklaridan yig‘lashar, oltinlarni to‘plashar. Mulklari sabab, Xudoni yodga olishmas, o‘g‘illarini, qarindoshlarini ular bo‘g‘arlar”.Yaxshilik qilishga shoshil, maqsadingga erishgach, g‘ururlanma”.Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni” (Lug‘ati) - fonetik va morfologik hodisalar va dialektik shakllarning xususiyati haqida tasavvur beruvchi erta davr turkiy dialektikasining yagona yodgorligidir. “Lug‘at” shuningdek, turkiy tilda so‘zlashuvchi O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston, Povolojya, Orol bo‘yi qabila va xalqlarining og‘zaki-she’riy ijodi haqidagi matlarni ham o‘z ichiga olgan.Mahmud Qoshg‘ariyning arab filologiyasining ilmiy uslublaridan foydalangan holda yozilgan mehnati bugun ham tilshunoslar, folklorchilar va adabiyotshunoslar orasida, shubhasiz, qadr-qimmatga egadir.
69-savol Islom Karimovning milliy-ma’naviy tiklanishimiz borasida qilgan xizmatlar haqida fikr yurtganda ularning kontseptual g’oyalarni ishlab chiqish bilan bir qatorda ana shularni amalga oshirish borasida qilayotgan katta xizmatlari haqida alohida ta’kidlash lozim bo’ladi. Jumladan, 1994 yildayoq Respublikamizda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazini tuzish to’g’risida farmon chiqarganlari, ularning faoliyatini takomillashtirish haqida g’amxo’rlik ko’rsatayotganliklarini aytish joiz. Mustaqillik yillarida ma’naviy merosimiz rahnomalari nomlari tiklandi, ular tavallud topgan kunlar nishonlanmoqda, asarlari chop etildi. Chunonchi, Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi, Najmiddin Kubro tavalludining 850 yilligi keng nishonlandi. 1998 yilda imom al-Buxoriy hazratlarining 1225 yilligi, Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi nishonlanishida bosh-qosh o’lganliklarini ta’kidlash lozim. 1999-yilda vatanparvar siymo, xalq qahramoni Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi nishonlandi. Urganch shahrida Jaloliddin Manguberdi xotirasini abadiylashtiruvchi yodgorlik majmuyi barpo etildi..Mustaqillik yillari Qur’oni Karim o’zbek tiliga tarjima qilinib, ko’p nusxada chop etildi. Imom al-Buxoriyning turli jildlik hadisalari, Xoja Axmad Yassaviyning “Hikmatlar” to’plami, ko’plab Qur’oni Karim shaxslariga oid kitoblar chop etilganligini va ulardan xalqimiz baxramand bo’layotganliginign guvohi bo’lib turibmiz.Mustaqillik yillari Iydi Ramazon va Qurbon hayit kunlari diniy qadriyatlarimizning bayrami sifatida xalqimiz hayotidan mustahkam o’rin oldi. Har yili 3000 dan ortiq Vatandoshlarimiz muborak haj safarlarini ado etmoqdalar. Mustaqillik yillari ko’plab masjid va madrasalar ta’mirlandi.Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzolarning nomi qayta tiklandi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug’bekning esa 600 yilligi keng nishonlandi va shu munosabat bilan yurtimizda beqiyos ma’naviy-ma’rifiy ishlar amalga oshirildi.
70-savol Qit'aning g'arbiy va shimoliy hududlarida german qabilalarining joylashishi faol davom etdi.Milliy davlatlarning shakllanishi jarayoni boshlandi. Shunday qilib, IX asrda. Angliya, Germaniya, Fransiyada davlatlar tashkil topdi. Biroq, ularning chegaralari doimiy ravishda o'zgarib turardi: shtatlar yoki yirik davlat birlashmalariga birlashdilar, keyin kichiklarga bo'lindilar. Ushbu siyosiy harakatchanlik umumevropa sivilizatsiyasining shakllanishiga yordam berdi.Ilk feodal davlatlarning siyosiy tizimi monarxiyadir.Ilk o'rta asrlarda feodal jamiyatining asosiy tabaqalari: dvoryanlar, ruhoniylar va xalq - uchinchi mulk deb ataladigan, unga dehqonlar, savdogarlar va hunarmandlar kirgan. Mulklar turli huquq va majburiyatlarga, turli ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rollarga ega.Gʻarbiy Yevropaning ilk oʻrta asrlar jamiyati agrar jamiyat edi: qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotning asosi edi. G'arbiy Evropaning 90% dan ortig'i shahar tashqarisida yashagan. Agar shaharlar qadimgi Evropa uchun juda muhim bo'lsa - ular mustaqil va etakchi hayot markazlari bo'lgan, tabiati asosan munitsipal bo'lgan va insonning ma'lum bir shaharga tegishliligi uning fuqarolik huquqlarini belgilab bergan bo'lsa, erta o'rta asrlarda Evropada shaharlar katta ahamiyatga ega emas edi. roli.Qishloq xo'jaligida mehnat qo'l edi, bu uning past samaradorligini va texnik-iqtisodiy inqilobning sekin sur'atlarini oldindan belgilab berdi. Hamma joyda ikkita maydon o'rnini uchta maydon egalladi. Ularda asosan mayda chorva mollari – echki, qoʻy, choʻchqa boqilgan, ot va sigirlar kam boʻlgan. Mutaxassislik darajasi past edi.Har bir mulkda xalq xoʻjaligining deyarli barcha hayotiy tarmoqlari-dalachilik, chorvachilik, turli hunarmandchilik mavjud edi. Iqtisodiyot tabiiy edi va qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozor uchun maxsus ishlab chiqarilmagan. Ichki savdo sekin rivojlandi, umuman olganda, tovar-pul munosabatlari sust rivojlandi. Iqtisodiyotning bu turi - o'ziga xos dehqonchilik - shuning uchun yaqin savdo emas, balki uzoq masofali savdoning ustun rivojlanishini talab qildi. Uzoq (tashqi) savdo faqat aholining yuqori qatlamlariga qaratilgan bo'lib, hashamatli tovarlar G'arbiy Evropa importining asosiy elementi edi. Ipak, brokar, baxmal, yaxshi vinolar va ekzotik mevalar, turli xil ziravorlar, gilamlar, qurollar, qimmatbaho toshlar, marvaridlar, fil suyagi. Sanoat mahalliy sanoat va hunarmandchilik shaklida mavjud edi: hunarmandlar buyurtma asosida ishladilar, chunki ichki bozor juda cheklangan edi.Evropada ilk o'rta asrlarda nasroniylikning tarqalishiXristianlik bizning eramizning boshida Quddusda paydo bo'lgan va birinchi ming yillikda Sharqdan G'arbga doimiy ravishda tarqaldi. Birinchi xristian jamoalari Rim imperiyasi chegaralarida: Kichik Osiyo, Suriya, Misr, Gretsiya va Italiyada, keyin Galliya, Ispaniya va Britaniya orollarida paydo bo'lgan. Xristian ilohiyotining va nasroniy adabiyotining tarqalishi va rivojlanishi xuddi shu yo'ldan bordi.4—6-asrlarda imperiyaning qulashi va vahshiy qirolliklarning tashkil topishi davrida nasroniylik german xalqlari: gotlar, franklar, anglo-sakslarning rasmiy diniga aylandi, ular orasida xristian adabiyoti va ilohiyot ham paydo boʻldi. Gotlarning suvga cho'mishi yunon tili asosida gotika alifbosini yaratgan va Injilni gotika tiliga tarjima qilgan yepiskop Vulfila nomi bilan bog'liq. Gotlar Xunlardan qochib, sharqiy imperatordan boshpana so‘rab, IV asr oxirida Konstantinopoldan nasroniylikni qabul qilgan. O'sha paytda Vizantiya saroyida arianlik bid'ati hukmronlik qilgan va gotlar ariyaliklarga aylangan. Franklar orasida qirol Xlovis birinchi bo'lib katolik suvga cho'mdi (498),Xristian adabiyotining rivojlanishi uchun uning saroyida Karl tomonidan turli mamlakatlar - Italiya, Ispaniya, Angliya va Irlandiya olimlarini taklif qilgan qulay sharoitlar yaratilgan.
71-savolAvrelius Avgustin 354 yil 13-noyabrda Tagast (Rim imperiyasi) kichik shahrida tug'ilgan.U kichik er egasi bo'lgan rasmiy Patrisiyaning oilasida o'sgan va tarbiyalangan. Qizig'i shundaki, Avgustinning otasi butparast, onasi Monika esa nasroniy bo'lgan.Ona o'g'liga nasroniylikni singdirish va unga yaxshi ta'lim berish uchun hamma narsani qildi. U solih hayotga intilayotgan juda fazilatli ayol edi.Ehtimol, aynan shu tufayli uning eri Patrisiy o'limidan sal oldin nasroniylikni qabul qilib, suvga cho'mgan. Bu oilada Avreliydan tashqari yana ikkita bola tug'ildi.Bolalik va yoshlik Orelius Avgustin o'spirinligida lotin adabiyotini yaxshi ko'rardi. Mahalliy maktabni tugatgach, u Madhavraga o'qishni davom ettirish uchun ketdi.O'zining tarjimai holi yillari davomida Avrelius Avgustin ko'plab kitoblarni nashr etdi, unda u o'zining shaxsiy falsafiy tushunchalari va turli xil nasroniylik ta'limotlarini talqin qilgan.Avgustinning asosiy asarlari "E'tirof" va "Xudo shahri to'g'risida". Qizig'i shundaki, faylasuf nasroniylikka manixeylik, skeptisizm va neo-platonizm orqali kelgan.Kuz va Xudoning inoyati haqidagi ta'limot Avreliyni katta taassurot qoldirdi. U Xudo dastlab inson baxtini yoki la'natni belgilagan deb da'vo qilib, taqdir taqdirini tasdiqladi. Biroq, Yaratguvchi buni insonning tanlov erkinligini oldindan ko'ra bilgan holda amalga oshirdi.Avgustinning fikriga ko'ra, butun moddiy olam Xudo tomonidan, shu jumladan inson tomonidan yaratilgan. Mutafakkir o'z asarlarida yovuzlikdan xalos bo'lishning asosiy maqsadlari va usullarini bayon qildi, bu esa uni patristizmning eng yorqin vakillaridan biriga aylantirdi.Avrelius Avgustin teokratikaning dunyoviy hokimiyatdan ustunligini isbotlab, davlat tuzilishiga katta e'tibor qaratdi.Shuningdek, odam urushlarni adolatli va adolatsiz deb ajratdi. Natijada, Avgustin biograflari uning ishining uchta asosiy bosqichini ajratib ko'rsatadilar:Falsafiy asarlar.Diniy va cherkov ta'limoti.Dunyoning kelib chiqishi va esxatologiya muammolari.Vaqt haqida mulohaza yuritib, Avgustin shunday xulosaga keladi: o'tmish ham, kelajak ham haqiqiy mavjudotga ega emas, balki faqat hozirgi. Bu quyidagilarda aks etadi:o'tmish faqat xotira;hozirgi tafakkurdan boshqa narsa emas;kelajak kutish yoki umiddir.Avrelius Avgustin 387 yilda o'g'li Adeodatus bilan suvga cho'mgan. Shundan so'ng, u butun mol-mulkini sotdi va tushumni kambag'allarga tarqatdi.Ko'p o'tmay, Avgustin Afrikaga qaytib keldi va u erda monastirlar jamoasini tashkil etdi. Keyin mutafakkir presbyterga, keyin esa episkopga ko'tarildi. Ba'zi manbalarga ko'ra, bu 395 yilda sodir bo'lgan.Avrelius Avgustin 430 yil 28-avgustda 75 yoshida vafot etdi. U Hippo shahrini buzg'unchilik bilan qamal qilish paytida vafot etdi.
72-savol Buyuk Karl ilgari surgan umumiy islohotlar ba'zi tarixchilar "Karolinglar Uyg'onishi" deb nomlagan narsalarning boshlanishi edi. Imperator o'z chegaralarida bilimlarni rivojlantirishga katta qiziqish ko'rsatdi.Tez orada Buyuk Karl o'zi qurmoqchi bo'lgan imperiyaning rivojlanishiga erishish yo'lini o'rganayotganini tushundi. Shu sababli u davlat maktablarini yaratishga ishonch hosil qildi, shuningdek, ziyolilar va rassomlarni o'zlarini turli xil o'qish va vazifalarga bag'ishlashga da'vat etdi.Akademiklar, rassomlar, mualliflar va me'morlarning ulkan o'sishi kuzatildi, ularning asarlari imperiyaning barcha burchaklarida, ayniqsa Buyuk Karl uchun tanlangan Axen shahrida rivojlandi.Uning g'alabalari, shuningdek, boshqa madaniyatlar bilan aloqa o'rnatganligi va ularning bilimlari va texnologiyalarini qanday rivojlantirganligini ko'rish imkoniga ega bo'lganligi sababli, monarxning islohotchi qarashlariga katta ta'sir ko'rsatdi.Charlemagne ta'lim byudjetini oshirishga qaror qildi va cherkovni ta'lim muassasasi sifatida tasarruf etdi.O'qish va yozishni biladiganlar asosan katolik cherkovining a'zolari edilar, shu sababli u ularga monastirlar va abbatliklar yonida tashkil etilgan maktablar va ta'lim muassasalarini ishonib topshirdi
73-savol "Alkuin (taxminan 735-804) - ingliz rohib-olimi. U o'rta asrlar ilm-fan markazlaridan biriga aylangan Turdagi (Frantsiya) monastir maktabining tashkilotchisi va rahbari edi. Alkuin maktabda o'qituvchi edi. Buyuk Karl ("Pfalz maktabi") saroyi , u erda u "etti liberal san'at" dan dars bergan va u uchun bir nechta darsliklar tuzgan. Ushbu darsliklardagi materiallar asosan savol-javoblar (katexetik usul) shaklida taqdim etilgan.Alkuin (Alkuin, Alkvin) (taxminan 730 yil, Nortumbriya - 804 yil 19 may, Turlar) - o'qituvchi, ilohiyotchi, olim. Yorkda tahsil olgan. Karolingiya islohotlarining mafkurachilaridan biri - cherkov, bibliya, ta'lim. Ishtirok etgan. Karlning "De litteris colendis" ("Ilmlarni o'rganish zarurati to'g'risida") dastur sirkulyarini tuzgan.U trivia va kvadrivium elementlarini ilohiy fanlarga kirish deb hisoblagan holda o'rgatgan.782-96 yillarda Aaxendagi saroy maktabiga rahbarlik qilgan. "De vera philosophia" ("Haqiqiy falsafa to'g'risida") asarida Kassiodor institutlaridan (yo'riqnomalar) olingan holda, ettita erkin san'at sxemasi qayta tiklandi, san'at va Sulaymon donoligi ibodatxonasining etti ustuni o'rtasidagi parallellik Alkuin dunyoviy donolikni ko'rib chiqadi. Xristian hikmatining elementi sifatida, uning timsolida Masihning xususiyatlari va Boetiyning tasallisidagi falsafa birlashtiriladi.Mantiqning tiklanishi Alkuin bilan boshlanadi, u IV asrda lotincha qayta ishlangan Decern categoriae (O'n toifa) ni kiritgan. Aristotelning toifalari, Karoling olimlari tomonidan muomalaga kiritilgan. Avgustinga tegishli. Uning "De dialektika" ("Dialektika haqida") mantiqqa kirishdir. Kandid, Leydra va boshqalarni o'z ichiga olgan Alkuinning ilmiy doiralarida ular prekabiliyani, Aristotel toifalarining Xudoga tatbiq etilishini muhokama qildilar, "mohiyat", "vaqt", "joy" toifalarini ko'rib chiqdilar. Bizgacha saqlanib qolgan qo'lyozmalarda Porfiriyning "Kategoriyalarga kirish", Aristotelning "Talqin haqida" va boshqalar mavjud. 796 yildan to vafotigacha Alkuin Sankt-Peterburg monastirining abbati bo'lgan. Martin Toursda, u erda dars berishni davom ettirib, kutubxona va skriptoriyani kengaytirdi.Alkuin (lot. Alcuinus), Albinus (lot. Albinus), (taxminan 730, Northumbria - 05/19/804, Turlar) - cherkov va siyosiy arbob, ilohiyotchi, bilimlarni tizimlashtiruvchi. Anglo-sakson zodagon oilasida tug'ilgan. U Yorkda arxiyepiskop Egbert, soʻngra 778-yilda Alkuinning oʻzi rahbarlik qilgan Elbert boshchiligidagi sobor maktabida tahsil oldi. , Parmada Alkuin Buyuk Karl bilan uchrashdi.Alkuinning bilimi va fazilati haqida eshitib, qirol uni o'z xizmatiga taklif qildi.782 yilda Alkuin "Sud akademiyasi" ni tashkil qildi (Academia Palatina), bu Franklar ta'lim markaziga aylandi. davlat.Alkuinning koʻplab shogirdlari orasida Adalgard Korbiyskiy, Amalarius Metzskiy, Angilbert Avliyo Rikyerskiy, Raban Mur va Eynxard bor edi.Akademiyada ular nafaqat cherkov otalarining, balki antik mualliflarning asarlarini ham oʻrganishgan.Qadimgilarga taqlid qilish. , Alkuin o'zini "Flaccus" deb atagan (Rim shoiri Kvintning sharafiga Horace Flaccus) va uning shogirdi Angilbert, keyinchalik bir nechta yirik asarlar, shu jumladan "Vaziflarni kamsitish bo'yicha ko'rsatma" ni yozgan "Gomer" deb nomlangan. 796 yilda bu vaqtga kelib nafaqaga chiqqan Alkuin Toursdagi Sent-Martin abbatligi rektori etib tayinlandi. Uning sa'y-harakatlari bilan monastir qoshidagi maktab keng shuhrat qozonib, Franklar qirolligidagi lotin madaniyati markazlaridan biriga aylandi; Alkuinning ta'siri ostida va bevosita ishtirokida Buyuk Karl Kuriyasida "Ilmga intilish bo'yicha karturiya" (De litteris colendis, 787) tayyorlandi - bu VIII asr madaniyatini tushunish uchun eng muhim hujjat, ulamolarning ilmlarni idrok etishlari, bilimlarini oshirishlari va cherkov va taqvo vazirlariga munosib hikmatlarga ega bo'lishlari kerak. Alkuinning ko'p qirrali faoliyati qadimiy mualliflarni o'rganishni qayta tiklash istagini ko'rsatadi: olim tufayli Karoling intellektual elitasi Aristotelning "Kategoriyalari" bilan keyingi xulosada tanishish imkoniyatiga ega bo'ldi, bu "O'n toifa" (Decem categoriae). ) Alkuinning "liberal san'at" ta'limotining asoslanishiga qo'shgan hissasi katta. "; "Haqiqiy falsafa bo'yicha suhbat" asarida u kitobiy hikmat (sapientia liberalium literarum) Ilohiy (sapientia Dei) ga o'xshash degan g'oyani ilgari suradi. ), Muqaddas Ruhning yetti in'omiga tayanadi - xuddi eng oliy prototip kabi, u insonni Haqiqatni anglashga yetaklovchi yettita "ustun" yoki "qadam"ga ega. Bu yuksalishning zaruriy elementlari grammatika, ritorika, dialektika, arifmetikadir. , geometriya, musiqa va munajjimlik."liberal san'at"ni o'rganmasdan turib, Alkuinning fikricha, nafaqat bilimni oshirish, balki "K. Arolingian uyg'onishi" fanining eng xilma-xil sohalariga katta e'tibor bilan ajralib turadi. Mutafakkir ilohiyotga oid ("Muqaddas va ajralmas Uch Birlikka ishonish to'g'risida" (De fide sanctae et individuae Trinitatis) va boshqalar), agiografiya ("York cherkovining azizlari haqida" (De sanctis Eboracensis Ecclesiae) va boshqalar) asarlarini qoldirgan. .), astronomiya va pedagogika ("Grammatika to'g'risida" va boshqalar), "Dialektika haqida" va boshqalar). Alkuin Eski va Yangi Ahd kitoblariga bir nechta sharhlar muallifi va Vulgate (801) matniga tuzatishlar kiritgan - "Alkuin Bibliyasi". Alkuinning Perusida 294 ta maktub va ehtimol bir nechta madhiyalar mavjud."
74-savol "Ikki aka-uka Salonikida tug'ilgan. Ularning otasi shahar hokimiga qarashli askar. Kiril va Metyusning hayot yillari qisqacha biografiyasi eramizning 14-asriga tegishli.Katta akasi Metyus 815 yilda tug'ilgan, Kiril Konstantin tug'ilganda, 827 yilda tug'ilgan. Metyus, Maykl tug'ilganda, dastlab hatto knyazlik lavozimiga tayinlangan. Ammo dunyoning bema'niligi charchagan Yosh yigit. U bunday imtiyozdan bosh tortdi va 37 yoshida tonsurni oldiEng boshidanoq ukasi Kirill ongli ravishda o'zi uchun ruhiy yo'lni tanladi. Qiziquvchanligi va ajoyib xotirasi tufayli u boshqalarning mehrini qozondi. Kiril Vizantiyaga yuborilgan va u erda imperatorning o'zi bilan birga o'qitilgan. Geometriya, dialektika, arifmetika, astronomiya, ritorika va falsafani chuqur o‘rgangach, u tillarni o‘rganishga qiziqadi. Uning olijanob kelib chiqishi unga foydali nikohga kirishga va yuqori davlat mavqeini olishga imkon berdi. Ammo yigit o'z hayotini boshqacha qurishga qaror qildi. U Ayasofiya cherkoviga kutubxonachi boʻlib ishga kirdi, keyinroq universitetda oʻqituvchi boʻldi. Ko'pincha falsafiy bahslarda qatnashgan. Ajoyib notiqlik mahorati va bilimdonligi uchun ular uni faylasuf deb atay boshladilar. Ammo dunyoviy hayot Kiril va Metyusning qisqacha tarjimai holining bir qismi bo'lib, u tezda tugadi. Yangi hikoya boshlandi."Kiril va Metyusning to'liq tarjimai holi ularning eng buyuk ijodining kelib chiqishiga ishoralar bilan to'ldirilgan. Kiril slavyan tilini yaxshi bilgan va shuning uchun slavyanlar uchun alifbo yaratishga kirishgan. Unga katta akasi faol yordam berdi. Birinchi alifbo yunon alifbosidan keyin yaratilgan. Harflar yunoncha harflarga to'g'ri keldi, lekin boshqa ko'rinishga ega edi va ibroniy harflari xarakterli slavyan tovushlari uchun olingan. Alifboning ushbu versiyasi "fe'l" so'zidan - gapirish uchun glagolitik deb nomlangan. Alifboning yana bir versiyasi kirill deb nomlangan.""Bir muncha vaqt o'tgach, Avliyo Kiril akasi bilan birga nasroniylikni targ'ib qilish uchun Bolgariyaga jo'nadi862 (yoki 863) yilda Moraviya knyazi Rostislavdan nasroniy o'qituvchilarini yuborish iltimosi bilan Tsargradga elchilar keldi. Imperatorning tanlovi o'sha vaqtga qadar Xudo tomonidan slavyan xalqlari orasida katta missiya uchun tayyorlangan Avliyo Kirilga to'g'ri keldi. Kasalligiga qaramay, Avliyo Kiril o'zining itoatkorligini mamnuniyat bilan bajarishga kirishdi. Har qanday biznes singari, u slavyanlarni ibodat bilan yoritishni boshladi va keyin o'ziga qirq kunlik ro'za tutdi. Ko'p o'tmay, Xudo o'z xizmatkorlarining ibodatlarini tinglab, sodiq xizmatkori so'ragan narsani bajardi: Avliyo Kiril slavyanlar uchun alifbo tuzdi (Glagolit) va keyin ukasi va shogirdlari yordamida yunoncha Muqaddas Kitobni tarjima qilishni davom ettirdi. Slavyan tilida kitoblar. Avliyo Kiril tomonidan tarjima qilingan birinchi kitob Yuhanno Xushxabari edi. Shuningdek, "Ta'qib qilingan Psalter" (bu tropariya va bayramlar va azizlarning kontakiya matnlarini o'z ichiga olgan), Muqaddas Bitikning turli matnlari va liturgik kitoblar tarjima qilingan. Muqaddas Kirilning bu ulug'vor jasorati slavyanlarni nasroniylik e'tiqodi va madaniyati bilan tanishtirish bo'yicha buyuk ishning asosi edi. O'shandan beri u slavyanlar uchun keldi Yangi hayot, ona slavyan tilida va'z qilish va ibodat qilishning foydali ta'siri ostida asl ma'naviy rivojlanish imkoniyati mavjud edi.Muqaddas Kirilning slavyan xalqlarining mustaqilligi uchun kurashi Rim taʼsirida boʻlgan Moraviyada slavyanlarni maʼrifatlashtirish ishlari boshlanganligi sababli murakkablashdi. Moraviyadagi nasroniy cherkovlarini boshqargan nemis ruhoniylari slavyan tilida ibodatning kiritilishiga har qanday yo'l bilan to'sqinlik qildilar, chunki u faqat uchta tilda: ibroniy, lotin yoki yunon tillarida o'tkazilishi kerak deb o'ylashdi. Avliyolar Kiril va Metyus o'zlarining yolg'onlarini Muqaddas Yozuv so'zlari bilan qoralab, yangi cherkov xizmatchilariga tinimsiz ta'lim berishdi. Muqaddas birodarlar rahbarligida Moraviya shahzodasi Rostislav cherkovlar qurilishini boshladi va slavyan alifbosini o'rgatish va tarjima qilingan kitoblarni o'qish uchun ko'plab yoshlarni to'pladi. Qisqa vaqt ichida Avliyo Kiril va uning shogirdlari cherkov marosimlarini tarjima qildilar va Qoidaga muvofiq barcha ilohiy xizmatlardan foydalanishga kirishdilar. Bu mustaqil slavyan cherkovlarining shakllanishiga asos soldi."
75-savol "U ilohiyotshunos, metafizik va sxolastik ta'limning asosiy vakili bo'lib, u Aristotel yozuvlarini tiklagan va yunon faylasufining sharhlarini katolik e'tiqodiga mos keladigan birinchi ko'rgan.Foma Akvinskiy serhosil va ta'sirchan, o'limidan bir yil oldin jamoat arbobi sifatida karerasini yakunlagan sirli tajribaga ega edi. Uni xafa qilgan ba'zi ilohiy vahiylar, uning eng yaqin do'stlari yozuvlariga ko'ra, yozishni davom ettirishga to'sqinlik qildi.Imon - bu Xudo tanlagan odamlarga beradigan ilohiy inoyat va fikrlash ham Xudodan kelib chiqadi; hamma odamlarning fikri to'g'ri, ammo barchaning ham imoni yo'q », dedi u ikkilangan aql g'oyasiga chek qo'yib.17- Buyuk Albert (1206 - 1280, Germaniya)San Alberto Magno - Tabiiy fanlar talabalarining homiysi va sxolastik tizimning tashabbuskorlaridan biri. Bu Bokira Maryam u o'zi o'qiyotgan maktabdan qochishga urinayotganda duch kelgan, bu uni o'z davrining eng muhim nazariyotchilaridan biriga aylantirgan.Uning buyuk xotirasi bilan ajralib turardi, sirli navbatda u o'lishdan oldin barcha donoligini yo'qotishini eshitdi. Sinflaridan birida uning xotirasida muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi unga oxirat yaqinligini ko'rsatdi, shuning uchun u orqaga qaytdi, qabr toshini qurdi va vafotidan ko'p o'tmay."
76-savol "ROJER BEKON (Rojer Bekon) (taxminan 1214 yil - 1294 yildan keyin) - faylasuf va tabiatshunos, Oksford maktabining vakili, ensiklopedik bilim va ilmiy qiziqishlar kengligi bilan ajralib turadi. Asosiy asarlari: "Buyuk insho" ("Opus Majus"), " Kichik insho" ("Opus minus"), "Uchinchi ish" ("Opus Tertium"), "Falsafa to'plami" ("Compendium Studii Philosophiae") va boshqalar. Rojer Bekon bilishning uchta yo'li bor deb hisoblagan: hokimiyat, Mulohaza yuritishga va barcha bilimlar asoslanadigan tajribaga asoslanadi Rojer Bekon “spekulyativ fanlar bekasi” sifatida “eksperimental fan”ga katta e’tibor berib, arab mutafakkirlariga ancha yaqin bo‘lib chiqdi (Ibn Sino, Al-Farobiy). , va hokazo) bilim maqsadi to'g'risidagi savolni qo'yishda sxolastikaga qaraganda, inson uning yordamida tabiatga qarshi kurashda o'z hayotini osonlashtiradi. Rojer Bekon o'ziga xos fanlar ensiklopediyasini yaratishga intilib, falsafa doirasida matematika, fizika (optika, astronomiya, alkimyo, tibbiyot) va etikani birlashtirgan. gematika "tabiiy" mantiq (inson ongiga tug'ma) sifatida ularga "maktab" - sxolastik - mantiq tomonidan qarama-qarshi qo'yilgan, u grammatika bilan aniqlaydi.Matematik bilimlarning deduktiv konstruktsiyasi va dalillari uni boshqa fanlar uchun namuna qiladi. Rojer Bekon tajribaning uch turini ajratib ko'rsatdi: tashqi, inson tuyg'ulari yordamida olingan; ichki, ruhiy shaxslarni bilishga qaratilgan va Rojer Bekon tomonidan talqin qilingan. Avgustinning mistik idrok ruhi va Xudo cherkovning "muqaddas otalari"ni ato etgan oldingi tajriba.Rojer Bekon bilimni imon inoyatisiz o'ylab topmaydi, ayniqsa Muqaddas Bitikda yagona mukammal donolik mavjud. Rojer Bekon jaholatning asosiy sabablarini asossiz hokimiyatlarga sig'inishda, odatlar ta'sirida, johil olomonning hukmlarida ko'rgan va asosiysi o'z jaholatini hikmat niqobi ostida yashirishdir. har doim mutlaq haqiqatga intiling, lekin uning faqat Xudo odamlarga aytmoqchi bo'lgan qismini toping.Universallar masalasida Rojer Bekon mo''tadil realizm pozitsiyasini egallab, universal (falsafa sohasi) o'z ichiga oladi, deb hisoblaydi. Bu ob'ektiv ravishda mavjud bo'lgan va tajribada ma'lum bo'lgan yagona narsalarda.Rodjer Bekon ilohiyot islohotini qo'llab-quvvatladi, uning mohiyati shundaki, "bilim ruhoniylari" - ilohiyotchilar - Injildagi ilohiy vahiyning haqiqiy, kanonik ma'nosini tiklashga intilishlari kerak; u sxolastik falsafaning avtoritarizmini keskin tanqid qildi. , sxolastik ilohiyotchilarning nodonligi va butparastlar tomonidan toʻplangan bilimlardan foydalanishni qoralab boʻlmaydigan deb hisoblagan.R.B.ning taʼlimoti fransisk ordeni tomonidan qoralangan, biroq uning “eksperimental fan” haqidagi gʻoyalari, tabiatshunoslik sohasidagi yutuqlari katta rol oʻynagan. zamonaviy davr falsafasi va falsafasining rivojlanishidagi roli"OKKAM, UİLYAM (Okhem yoki Okkam, Uilyam) (taxminan 1284 - taxminan 1350), ingliz sxolastik faylasufi, bugungi kunda asosan o'zi taklif qilgan tafakkurning tejamkorlik tamoyili ("Okkamning ustara") tufayli tanilgan. 1284 yilda tug'ilgan. Okkam shahri (Surrey grafligi, Angliya).Fransisk ordeniga qo'shilgandan so'ng, u Oksford universitetida tahsil oldi, u erda ilohiyot bo'yicha doktorlik darajasini va "Inceptor" lavozimini yoki bakalavr, ya'ni eng past darajadagi o'qituvchini oldi. Keyinchalik uning izdoshlari uni "Hurmatli Inceptor" (Inceptor venerabilis) deb atashgan. Uning boshqa faxriy unvoni "Yengilmas o'qituvchi" (Doktor invincibilis) edi.Oksfordda Okxem o'zining eng muhim falsafiy va ilohiyot asarlarini, xususan, Piter Lombardning jumlalariga juda uzun sharhini yozgan. Okkamizm tomizm va shotizmga (Foma Akvinskiy va Duns Skotning falsafiy tizimlari) qarshi chiqdi va mashhurlikka erishdi. kech o'rta asrlar falsafalashning "zamonaviy" usulining ifodasi sifatida (moderna orqali).Okkam ta'limotini sof nominalizm sifatida tavsiflash mumkin, chunki Okxem universallar (umumiy tushunchalar) faqat "nomlar" - "tushunchalar" va "so'zlar" deb ta'kidlagan. "Og'zaki yoki yozma nutq ongida mavjud. "- bu narsalarning tabiiy belgilari va "so'zlar" shunchaki shartli (shartli) belgilar. Haqiqiy mavjud bo'lgan universallar emas, balki individual, ya'ni yagona narsalardir. tevarak-atrofdagi olam - "ayrimlar".Individga yagona voqelik sifatidagi bu urg'u okkamizmning mohiyatini ifodalaydi." DUNS SKOT (DUNS SCOTUS) IOANN (taxminan 1266, Makston, Shotlandiya — 1308.8.11, Kyoln) — shotland sxolast ilohiyotchisi, faylasuf. Uning ta’limoti (skotizm) tomizmga qarshi edi. Foma Akvinskiyni keskin tanqid qildi. Falsafa bilan ilohiyotni birbiridan ajratishga, falsafani cherkov ta’qibidan xalos qilishga urindi. Duns Skotning qarashlari o’z davrida Rim papasi hukmronligiga qarshi qaratilgan kuchlar manfaatini yoqladi.Duns Skotus Jon (1265/66-1308) - 13-14-asrlar muxolifat sxolastikasining ko'zga ko'ringan vakili, "nozik tabib" (doktor subtilis), yangi fransisk maktabining (Avgustin maktabi) asoschisi. Avgustin hokimiyatiga erkin munosabat, Aristotel g'oyalarini qo'llash bilan tavsiflanadi
77-savol Bidatlarga qarshi kurashish uchun katolik cherkovi inkvizitsiyani yaratdi. Hatto o'z tarixining boshida ham cherkov imonni o'rnatish va tozalash masalasida zo'ravonlikni maqbul deb hisoblagan. Avgustin bid'atchilarga qarshi murosasiz kurashga chaqirib, nafaqat cherkovga, balki davlatga ham murojaat qildi. Imperator Teodosiy Buyuk 382 yilda birinchi marta tergov (lotincha - inkvizitsiya, demak) institutini tashkil qilgan. "inkvizitsiya") cherkov va dinning dushmanlari. Biroq, XII asrgacha. bid'atchilarni ta'qib qilish, garchi ular ba'zan shafqatsiz shakllarga ega bo'lsalar ham, ular Albigensiya urushlari paytida va Papa Grigoriy IX (1227-1241) tomonidan inkvizitsiya sudlari - to'g'ridan-to'g'ri bo'ysunadigan muqaddas tribunallar yaratilganidan keyin olingan tizimli va buzg'unchi xususiyatga ega emas edi. Rim papasiga va asosan dominikanliklarga mansub buyruqlar qo'liga berilgan.Bir qator mamlakatlarda, masalan, Ispaniya, Frantsiya, Italiyada inkvizitorlar bir muddat episkoplardan kuchliroq bo'lib qoldilar. Inkvizitsiyaga bo'ysunmagan taqdirda, la'nat dunyoviy hokimiyatlarga ham tahdid solgan. Papalar buyurganidek, inkvizitorlar qo'lida "qilich qon bilan qurimagan". Yomon qamoqxonalar, dahshatli qiynoqlar, murakkab bezorilik, gulxanlar (auto da fé) o'z qo'shnisiga bo'lgan sevgi va kechirimlilik haqidagi xushxabarni va'z qilishni unutgan xristian olamida tobora keng tarqalgan.Inkvizitorlarning g'ayrati ko'pincha nafaqat e'tiqodni himoya qilish istagi bilan kuchaygan. Inkvizitsiya shaxsiy hisob-kitoblarni, siyosiy intrigalarni, mahkumlarning mulki hisobiga boyib ketish vositasiga aylandi. Inkvizitsiyaning nafrati olimlar, faylasuflar va rassomlarga tushdi, ularning ishlarida cherkov o'zi uchun xavfli bo'lgan erkin fikrlash novdalarini ko'rdi. Inkvizitsiya so'nggi o'rta asrlarda o'zining mashhur "jodugar ovi" bilan alohida ko'lamga ega bo'ldi.
78-savol O'rta asrlarda bir xil kasb egalari (savdogarlar, hunarmandlar va boshqalar) jamoalari deyilgan. universitet(lot. toʻplam). Ularga o'xshab, o'qituvchilar va talabalar korporatsiyalari shunday atala boshlandi - universitas magistrourn et scolarium.Shunday qilib universitet atamasi paydo bo'ldi. O'rta asrlar G'arbiy Evropada universitetlarning shakllanishi shaharlarning o'sishi, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, iqtisodiy hayot va madaniyat ehtiyojlari bilan chambarchas bog'liq.1158 yilda Boloniyadagi (Italiya) yuridik maktab universitet maqomini oldi. Keyin Oksford va Kembrij (Buyuk Britaniya, 1209), Parij (Fransiya, 1215), Salamanka (Ispaniya, 1218), Padua (Italiya, 1222), Neapol (Italiya, 1224), Monpelye (Fransiya) maktablariga universitet maqomi berildi. 1289) , Lissabon (Portugaliya, 1290), Praga (Chexiya, 1348), Krakov (Polsha, 1364), Vena (Avstriya, 1365), Geydelberg (Germaniya, 1386) (81-rasm), Kyoln (Germaniya, 1388), , Leyptsig (Germaniya, 1409) va boshqalar.Qoidaga ko'ra, o'rta asrlardagi universitetlarda to'rtta fakultet mavjud edi: bitta tayyorgarlik va uchta asosiy. Muddati fakultet(lat. fakultetlari- qobiliyat, mahorat, iste'dod) 1232 yilda Papa Gregori IX tomonidan cherkov ma'murlari tomonidan ochilgan Parij universitetida turli mutaxassisliklarni belgilash uchun kiritilgan va shu tariqa olimlarni tayyorlashga o'z ta'sirini o'rnatishga harakat qilgan.
79-savol Bolonya universiteti (italyancha: Università di Bologna) — Yevropadagi kad. untlardan biri. Italiyaning Bolonya shahrida joylashgan. 1088-yili Bolonya shahrida asos solingan. 12—15-asrlarda mashhur boʻlgan; 13-asrda untdagi oʻquvchilar soni 10 mingga yetgan. Bolonya universiteti yuridik, siyosiy fanlar, iqtisodiyot va tijorat, falsafa va sanʼat, ped., tibbiyot, dorishunoslik, kimyo, muhandislik, qishloq xoʻjaligi, veterinariya va boshqa sohalar boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. Bolonya universitetida 60 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi. Universitet kutubxonasida 1 mln.ga yakin asar saqlanadi.Parij universiteti, Sorbonna — Fransiyadagi yirik oʻquv va ilmiy markazlardan biri.1150-yili asos solingan. 1215-yil cherkov maktabi negizida vujudga kelib, Yevropada birinchi dunyoviy universitet hisoblangan. Dastlab sanʼat, huquq, ilohiyot, tibbiyot fakultetlari boʻlgan. 1257-yil Parijning Lotin kvartalida Sorbonna deb atalgan kollej tashkil etilgan (asoschisi — R.De Sorbon nomi bilan bogʻliq). 17-asrda Sorbonna kolleji bilan Parij universiteti qoʻshilib, ularning har ikki nomi aynan ishlatila boshladi. Parij universiteti oʻrta asrlarda va 17-asrga kadar Yevropada ilohiyot va yurisprudensiya sohasida yirik oʻquv yurti va ilmiy markaz hisoblangan. 1793-yil Konvent qaroriga muvofiq universitet yopildi va 1806-yilda kayta tiklandi. A.Lavuazye, L.Paster, P.Kyuri, J.B.Perren, P.Lanjeven kabi mashhur olimlar faoliyati Parij universiteti bilan bogʻliq. 1970-yillarda Parij universiteti kayta tu-zilib, 13 mustaqil universitet tashkil etildi. Universitet huquq va iqtisodiyot fanlari, tabiiy fanlar, adabiyot va ijtimoiy fanlar, tibbiyot, farmokologiya boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. Universitetda bir kancha ilmiy tadqiqotlar institutlari, markazlar, oliy maktablar, kutubxonalar mavjud. Universitetda 250 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi.Praga universiteti, Karl universiteti — Yevropadagi eng qad. untlardan biri va ilk slavyan universiteti. 1348-yil Karl IV asos solgan. Chexiyaning Praga shahrida. Dastlab universitetda erkin sanʼat, huquq, tibbiyot, teologiya fakultetlari boʻlgan. Guschilar harakati davrida milliy ozodlik va katolik cherkoviga qarshi kurash markazi hisoblangan. 2-marta Yan Gus rektorlikka saylangan. 1882-yil nemis va chex universitetiga boʻlingan. Chexoslovakiyani nemis-fashistlari bosib olgan davrda chex universiteti ishlamagan. 1945-yildan keyin faoliyati qayta tiklangan. Mat., fizika, tibbiyot, pediatriya, falsafa, huquq, madaniyat, jurnalistika, jismoniy tarbiya va sport, ped. boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. 25 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi. Kutubxonasi (1348)da 2 mln.dan ortiq asar saqlanadi.[1]
80-savol Renessans» sozining manosi Orta sar va madaniyatdan voz kechish, antik (yunon-rim) madaniyati va sanati ananalariga qaytish, uning Uygonishi davridir. Shu bilan birga Renessans badiiy uslub hamdir. Ikki yarim asr davomida Italiya va songra boshqa Yevropa mamlakatlarida sezilarli ozgarishlar yuz berdi. Birinchi navbatda inson tafakkuri ozgardi: odamlar osmonga, erga, tabiatga oziga boshqzacha nuqtai nazar bilan qaray boshladi. Oldingi odamlardan farqli olaroq boshqacha maqsadlar paydo bolib, ular santda ham xos ohangda tasvirlana boshlandi. Chunki, haqiqatdan ham bu davrga kelib dunyo ancha ozgargan edi. Ammo buni tushunish oson kechmadi. Bunda ayniqsa Orta asr tafakkuri kishilaridan xolos bolish lozim edi. Shu boisdan ham inson endilikda antik madaniyatning boy merosiga murojaat eta boshladi. «Uygonish» atamasi XIX asrda ishlatila boshlangan bolsa ham bu jarayonlar ancha ilgari yuz berdi. Uni quyidagicha kichik davrlarga bo`lish mumkin:Uyg`onish Italiyada asosan XIV, boshqa Yevropa mamlakatlarida XV-XVI asrni qamrab oladi.Uyg`onish madaniyatining shakllanishi, birinchi navbatda, o`rta asr madaniyatining chuqur inqiroziga nisbatan yuz berdi. Shu boisdan, Uyg`onishning asosiy xususiyati bu antifeodal yo`nalish kasb etganlik hamda dunyoviylik va racionalizmning diniylikdan ustuvorligidir. Dinning inqirozi ayni chog`da O`rta asr madaniyatining g`oyaviy-siyosiy asosini ham inqirozini belgilab berdi.Shimoliy va O`rta Italiyaning tog`li hududlarida katta er egaligi paydo bo`lishiga sharoit bo`lmagani bois, X-XI asrlardayoq bu erlarda shaharlar paydo bo`lib, rivojlana boshladi. Bu esa jamiyatda savdogarlar, hunarmandlar qatlamlari, ya`ni burjuaziya vakillari mavqeining oshishiga olib keldi. Ular XIII asrdayoq feodallarga qarshi kurashda Florenciya, Bolonya, Siena g`ududlarida siyosiy hokimyatni qo`lga olishga ulgurgan edilar. Bu esa o`z navbatida, kapitalizmning dastlabki belgilari paydo bo`lishiga olib keldi. Burjua ishlab chiqarish munosabatlarining shakllanishi – bu esa Uyg`onish davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatdir.
Inkvizitsiya (lot. inguisitio — qidiruv) — katolik cherkovining sud-tergov tashkiloti; 13-asrda bidʼatchilarga qarshi kurashish maqsadida tuzilgan. Rim papasiga boʻysungan. Inkvizitsiya zamindorlar-cherkov mafkurasi va ular zulmiga qarshi kurashchilarni taʼqib qilgan. 1231-yildan dominikanlar ordeni ixtiyorida boʻlgan. Inkvizitsiya faoliyati shafqatsizligi bilan ajralib turgan.Inkvizitsiya Gʻarbiy Yevropaning bir qancha mamlakatlari, ayniqsa, Ispaniyada keng tarqaldi. Buyuk mutafakkirlar, olimlar J. Bruno, J. Vanininch I. yondirdi, G. Galiley va b. taʼqibga uchradi. 1452-yildan Rimdagi Oliy Inkvizitsiya tribunali Inkvizitsiyaning oliy organi boʻlib qoldi. 16-asrda Inkvizitsiya kontrreformatsiyaning asosiy qurollaridan biriga aylandi. 18— 19-asrlar davomida Inkvizitsiya tugatildi. Uning vazifalari qisman Vatikan muqaddas kanselyariya Kongregatsiyasiga oʻtdi. 1965-yilda bu tashkilot diniy taʼlimot Kongregatsiyasi etib qayta tu-zildi.
Universitet (lot. universitas — yigʻindi, majmua) — tabiiy, ijtimoiy va gumanitar yoʻnalishda yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga yoʻnaltirilgan kup tarmoqli oliy oʻquvilmiy muassasa. U. oʻz bitiruvchilarining kelajakdagi ilmiyamaliy va pedagogik faoliyatlari uchun chuqur nazariy tayyorgarlik kurishlarini taʼminlaydi. Oʻquv va ilmiy tadqiqot ishlarining uzviy ravishda qoʻshib olib borilishi U. taʼlimining asosiy oʻziga xos jihatidir. U. musulmon Sharqidagi oliy (Madrasa yoki madrasai oliya (qarang (Madrasa) makrmiga toʻgʻri keladi. Yaqin Sharq mamlakatlarida dorilfunun deb ataladi.Oʻrta asrlar Yevropasida dastlab turli sherikchilik birlashmalari, savdogarlar gildiyalari, sanoattijorat sexlari va boshqa shirkatlar U. deb yuritilgan. Yevropada U.ning yuzaga kelishi muayyan iqtisodiy taraqqiyotga erishilganligi, shaharlarning koʻpayishi, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, madaniyatning yuksalishi, shuningdek, ilmfanning taraqqiy etib, turli falsafiy oqimlarning paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Shuning uchun ham ilk U.lar iqtisodiy jihatdan rivojlangan Italiya, Ispaniya, Fransiya singari Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida tashkil topdi. Dastlabki U.lar Italiyaning Bolonya (11-asr), Salerno (12-asr oxirlari), Fransiyaning Parij (1215), Monpelye (1289), Bukj Britaniyaning Kembrij (1209), Oksford (1096), Ispaniyaning Salamanka (1218), Portugaliyaning Lissabon (1290) shaharlarida paydo boʻldi. 14-asrga kelib Markaziy Yevropada ham bir nechta U.lar ochildi. Universitet va ilmfan taraqqiyoti tufayli 1348 i. Praga, 1364-yil Krakov, 1365 i. Vena U.lari yuzaga keldi
Bolonya universiteti (italyancha: Università di Bologna) — Yevropadagi kad. untlardan biri. Italiyaning Bolonya shahrida joylashgan. 1088-yili Bolonya shahrida asos solingan. 12—15-asrlarda mashhur boʻlgan; 13-asrda untdagi oʻquvchilar soni 10 mingga yetgan. Bolonya universiteti yuridik, siyosiy fanlar, iqtisodiyot va tijorat, falsafa va sanʼat, ped., tibbiyot, dorishunoslik, kimyo, muhandislik, qishloq xoʻjaligi, veterinariya va boshqa sohalar boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. Bolonya universitetida 60 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi. Universitet kutubxonasida 1 mln.ga yakin asar saqlanadiParij universiteti, Sorbonna — Fransiyadagi yirik oʻquv va ilmiy markazlardan biri.1150-yili asos solingan. 1215-yil cherkov maktabi negizida vujudga kelib, Yevropada birinchi dunyoviy universitet hisoblangan. Dastlab sanʼat, huquq, ilohiyot, tibbiyot fakultetlari boʻlgan. 1257-yil Parijning Lotin kvartalida Sorbonna deb atalgan kollej tashkil etilgan (asoschisi — R.De Sorbon nomi bilan bogʻliq). 17-asrda Sorbonna kolleji bilan Parij universiteti qoʻshilib, ularning har ikki nomi aynan ishlatila boshladi. Parij universiteti oʻrta asrlarda va 17-asrga kadar Yevropada ilohiyot va yurisprudensiya sohasida yirik oʻquv yurti va ilmiy markaz hisoblangan. 1793-yil Konvent qaroriga muvofiq universitet yopildi va 1806-yilda kayta tiklandi. A.Lavuazye, L.Paster, P.Kyuri, J.B.Perren, P.Lanjeven kabi mashhur olimlar faoliyati Parij universiteti bilan bogʻliq. 1970-yillarda Parij universiteti kayta tu-zilib, 13 mustaqil universitet tashkil etildi. Universitet huquq va iqtisodiyot fanlari, tabiiy fanlar, adabiyot va ijtimoiy fanlar, tibbiyot, farmokologiya boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. Universitetda bir kancha ilmiy tadqiqotlar institutlari, markazlar, oliy maktablar, kutubxonalar mavjud. Universitetda 250 mingdan ortiq talaba taʼlim oladi. Oksford universiteti (inglizcha: University of Oxford; norasmiy nomi Oxford University yoki Oxford) — Angliyada joylashgan yirik va qadimiy universitet. Ingliz tilida gaplashadigan dunyoda eng qadimiy universitet va butun dunyodagi ikkinchi eng eski hozirgacha mavjud boʻlgan universitet1096-yili Oksford shahrida tashkil etilgan. Universitetda turli davrlarda John Wycliffe, Thomas More, John Locke, Robert Boyle dars bergan. Ilohiyot, huquq, tibbiyot, klassik adabiyot, yangi va eng yangi tarix, ingliz tili va adabiyoti, oʻrta asr va hozirgi zamon Yevropa tillari va adabiyoti, sharqshunoslik, fizika, matematika, biologiya, qishloq xoʻjaligi fanlari, psixologiya, antropologiya, geografiya, sanʼatshunoslik, musiqa boʻyicha mutaxassislar tayyorlaydi. Bir kancha ixtisoslashtirilgan institut va laboratoriyalari, muzeylari bor. Asosiy kutubxonasi 1602-yil tashkil etilgan
Uygonish Italiyada asosan XIV, boshqa Yevropa mamlakatlarida XV-XVI asrni qamrab oladi.Uygonish madaniyatining shakllanishi, birinchi navbatda, orta asr madaniyatining chuqur inqiroziga nisbatan yuz berdi. Shu boisdan, Uygonishning asosiy xususiyati bu antifeodal yonalish kasb etganlik hamda dunyoviylik va racionalizmning diniylikdan ustuvorligidir. Dinning inqirozi ayni chogda Orta asr madaniyatining goyaviy-siyosiy asosini ham inqirozini belgilab berdi.Shimoliy va Orta Italiyaning togli hududlarida katta er egaligi paydo bolishiga sharoit bolmagani bois, X-XI asrlardayoq bu erlarda shaharlar paydo bolib, rivojlana boshladi. Bu esa jamiyatda savdogarlar, hunarmandlar qatlamlari, yani burjuaziya vakillari mavqeining oshishiga olib keldi. Ular XIII asrdayoq feodallarga qarshi kurashda Florenciya, Bolonya, Siena gududlarida siyosiy hokimyatni qolga olishga ulgurgan edilar. Bu esa oz navbatida, kapitalizmning dastlabki belgilari paydo bolishiga olib keldi. Burjua ishlab chiqarish munosabatlarining shakllanishi – bu esa Uygonish davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatdir.Shuningdek, aynan Italiyada antik Rim madaniyati ananalari, ayniqsa, lotin tili, antik davr shaharlari, pullari va h.k. eng kop salanib qolgan edi. Otmish ulugvorligini tasdiqlovchi tarixiy xotiraning ham saqlanib qolganligi yangi madaniyatning shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi.Jamiyat hayotida shaharlar rolining kuchayishi, yani shaharning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatining oshib borishi, savdo aloqalarining avj olishi, hunarmanchilikning taraqqiy etishi bilan hisochi, huquqshunos, muhandislar, texniklar, oqituvchilar, shifokorlar va boshqa oqimishli odamlarga nisbatan talab kuchaya bordi. shunday qilib, shaharlarda aqliy mehnat bilan shugullanuvchi kishilarning alohida toifasi – intelligenciya paydo boladi
Humanizm (lot. humanus — insoniy) — odamlarga mehr-muhabbat bilan qarash, ularni hurmat qilish, insonning moddiy farovonligini yuksaltirish va kishilarda yuksak maʼnaviy fazilatlarni rivojlantirishga gʻamxoʻrlik qilish (qarang Insonparvarlik).Tor maʼnoda — Uygʻonish davri (13 — 16-asrlar)da sxolastikaga va cherkovning maʼnaviy hukmronligiga qarshi turgan dunyoviy hurfikrlilik. Gʻarbiy Yevropadagi bir necha mamlakatlarda G. ijtimoiy tafakkur sohasida, adabiyot, sanʼat va ilm-fanda katolitsizmga va shaxsning qulligiga qarshi qaratilgan ilgʻor harakat edi. G. tarafdorlari oʻz zamonasining taraqqiyparvar kuchlari boʻlgan. Ular inson huquqi va olijanob fazilatlar, ilmmaʼrifat va hurriyat uchun, kishilarning har tomonlama erkin rivojlanishi uchun kurash olib bordilar. G.ning atoqli namoyandalari F. Petrarka, J. Bokkachcho, Leonardo da Vinchi, J. Bruno, T. Kampanella (Italiya), M. Monten, F. Rable (Fransiya), T. Mor, F. Bekon (Angliya), E. Rotterdamlik (Niderlandiya), N. Kopernik (Polsha) va b. ediAntropotsentrizmning ta'limot sifatida asosiy asosiy jihatlari nimada ekanligini tahlil qilamiz. Shuni yodda tutingki, asosiy xarakteristikasi shu Xudo emas, balki inson tafakkur markazida joylashgan. Natijada, ular o'sha davr jamiyatida tarqalgan boshqa fikrlar va oqimlardan tug'ilishadi.Ushbu ta'limotning xususiyatlari tufayli biz insonga to'liq ishonchni topamiz. Insoniyat yaratgan barcha narsalarga va uning atrof muhitda hukmronlik qilish qobiliyatiga to'liq ishongan. Shuhrat va shaxsiy obro'-e'tibor yil har bir insonning maqsadi. Obro'-e'tibor, shon-sharaf, kuch yoki shon-sharafga yuqori qadriyatlar berilgan. Ular inson uchun qadriyatni boshqaruvchi ambitsiyalar deb hisoblanadigan darajaga etishdi. Ya'ni, obro'si yoki qudrati bo'lmagan odamlar hech qanday qadr-qimmatga ega emas edilar.Bularning barchasi yanada optimizmni keltirib chiqardi. Garchi er yuzidagi hayot haqida ko'proq tashvishlansa ham, odamzod bu erda zavqlanish uchun yashagan va endi g'olib chiqdi. Bu sifatida tanilgan Bugungi kun bilan yashash. Va bu shuni anglatadiki, dunyo tranzit joyi bo'lishni to'xtatdi va butunlay zavqlanish uchun xizmat qiladigan joyga aylandi.Umid qilamanki, ushbu ma'lumotlar yordamida antropotsentrizm va uning xususiyatlari haqida ko'proq bilib olishingiz mumkin
Teologiya (yun. theos — xudo va ...logiya) — xudoning mohiyati va irodasi haqidagi diniy talimotlar majmui. Xudo shaxsan oʻzini vahiy orqali kishilarga maʼlum qiladi degan konsepsiyaga asoslanadi. Muqaddas kitoblar va muqaddaslashtirilgan yozuvlar T.ning asosiy manbalari qisoblanadi. T. turli diniy oʻquv yurtlari — seminariyalar, akademiyalar, madrasalar va boshqalarda oʻqitiladi. T. tushunchasi avvalo iudaizm va xristianlikka nisbatan qoʻllangan. T. islomda ilohiyot, kalom atamalari bilan ham ataladi
Yangi davr deb ataluvchi zamonda FAN.ning ijtimoiy roli yanada oshdi. U madaniyatning muhim tarmogʻi va texnikaning nazariy asosiga aylana boshladi. 16—17-asrlarda klassik fizikaning poydevori qurildi. F.ning nazariya darajasiga koʻtarilganligi tafakkurning induktiv va deduktiv rivojlanishiga yoʻl ochib berdi. Mavjud ilmiy faktlar I.Nyuton tomonidan dinamikaning asosiy qonuni sifatida taʼriflandi. Bu umumlashtirilgan qonundan 16—19-asrlarda xususiy qonuniyatlar kashf etildi. Lagranj, Eyler, Gauss va boshqa ijodi mexanikani moddiy nuqtalar sistemasi tarzida shakllanishiga olib keldi. Mexanika F.i shu darajada mantiqiy rivojlandiki, har xil soha olimlari unga havas qila boshladilar va uning isbotlangan qonuniyatlaridan boshqa sohalarda ham foydalanish harakatiga tushdilar.Sanoatda tub oʻzgarishlar yuz berishi (18-asr oxiri) tufayli F.ning taraqqiyotida yangi bosqich boshlandi. 19-asrda fizikada yangi F.lar (termodinamika, klassik elektrodinamika) paydo boʻldi, biol.da evolyutsion taʼlimot va hujayra nazariyasi vujudga keldi, energiyaning saklanish va oʻzgarish qonuni shakllandi, astronomiya va mat.da yangi konsepsiyalar rivojlandi (J.Maksvell, M. Faradey, J. Lamark, Ch.Darvin, T.Shvann, M.Shleyden va boshqalar). Geom. sohasida inqilobiy taʼlimot yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelgan Yevklid geometriyasi yagona emasligi, balki noyevklid geom.lar ham borligi N.Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va keyinchalik isbotlandi. DM.Mendeleyevning davriy sistemasi xar xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki boglanishni ifodaladi. Mat. va fizikada 20-asrda ham katta yutuklar qoʻlga kiritildi, texnika F.larida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo boʻldi. F. va texnikaning yanada rivojlanishiga taʼsiri borgan sari ortib borayotgan kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo F.laridagi muvaffaqiyatlar hujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroqoʻrganishga imkon berdi, bu hol qishloq xoʻjaligi va tibbiyot F.larining rivojlanishiga olib keldi. F.ning ishlab chiqarish bilan yaqin hamkorligi yuz berib, uning ijtimoiy xayot bilan aloqalari mustahkamlana boshladi. Hozirgi F.lar fantexnika inkilobinnng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Rotterdamlik Dezideriy Erazmning asl nomi Gerxardt Gerxards bo‘lib, u 1469 yilda tug‘ildi. Ruhoniy va uning oqsochining noqonuniy farzandi bo‘lgan Erazm yoshlik yillaridayoq Niderlandiya monastirlaridan birida monax bo‘ldi. Azbaroyi mehnatkash va sabr-toqatli bo‘lgani uchun havas qilsa arzigulik filologik-gumanistik ma’lumot oldi. XV asrning oxirida Erazm Rotterdamskiy Londonga keladi va Kolet to‘garagida ishtirok eta boshlaydi. Shu davrdan boshlab hayotining oxiriga qadar mutafakkir Parij, Luven, Kembridj, Bryussel, Antverpen, Bryugge, Mayns, Freysburg, Bazel shaharlarida yashadi. Biroq vataniga qaytish nasib etmadi.Zamondoshlarining esdaliklariga qaraganda, Erazm nihoyatda mehnatkashligi bilan boshqalardan ajralib turardi. U atigi bir necha soatga uxlab olish uchungina qalam va kitobni tark etar, qolgan vaqtini to‘liq o‘qish va yozishga baxshida qiladi. Buning natijasi o‘laroq u o‘zidan shunday buyuk meros qoldirdiki, hanuzgacha Erazmni Renessans davrining atoqli latinisti deb hurmat qiladilar.XVI asrning boshlariga kelib, Erazm Rotterdamskiy butun Yevropada avj olgan insonparvarlik harakatining yo‘lboshchisi darajasiga ko‘tarildi. Uning obro‘-e’tibori shu qadar qudratli ediki, Muqaddas Rim imperiyasi imperatori va Ispaniya qiroli Karl V, uning raqibi Fransiya qiroli Fransisk I, Angliya qiroli Genrix VIII, Rim papalari uning nazariga tushishga intilardilar. Hatto Rim papasi Pavel III Erazm Rotterdamskiyga kardinallik mantiyasini ham taklif etgandi.) Erazmning «Iso falsafasi».Erazm Rotterdamskiy o‘z ijtimoiy -falsafiy qarashlarini 1501-1503 yillarda yozilgan “Xristian jangchisi uchun qo‘llanma” nomli asarida izhor etgandi. O‘z ta’limotini Erazm “Iso falsafasi” deb ataydi. Albatta, bu termin Erazmga qadar ham qo‘llanilgan, biroq u “Iso falsafasi” tushunchasiga yangicha mazmun ato etdi. Erazm Rotterdamskiyning mulohazalariga qaraganda, Iso falsafasida o‘z ifodasini topgan xristian madaniyati qadimgi yunonlar va rimliklarning majusiy madaniyatidan quvvat oladi. Italyan gumanistlaridan farqli o‘laroq, qudratli intellektual salohiyatga ega bo‘lgan Erazm o‘zining gumanistik qarashlarini ajoyib va inkor etib bo‘lmaydigan dalillar asosida bayon qiladi. Xristian madaniyatini antik madaniyatning hosilasi sifatida talqin etgan Erazm Suqrotni Iso qatoriga qo‘yadi.Erazm Rotterdamskiy o‘z ta’limotida xristian dinining axloqiy mazmunini kengroq yoritishga va uning dogmatik tomonini inkor etishga intiladi. Xristian jangchisining majozi axloqiy mazmun bilan to‘lib toshgan. Uning e’tiqodi hamisha aqlidan ustun turadi. Aytaylik, u ruhning o‘lmasligini aql bilan ilg‘ab, tushunib ololmasada, unga qat’iy ishonadi. Ana shu ishonch uni turli gunohlardan saqlanishga undaydi. Insonning majozi axloqiy mazmun bilan to‘lib-toshgan ekan, xristian g‘oyalari har bir kishi uchun tushunarli, hammabopdir, degan xulosaga keladi Erazm.Kishilarni dastlabki insonparvar xristian g‘oyalariga qaytarish uchun, Erazmning fikriga muvofiq, “inson tabiatan gunohkor banda” degan yolg‘on xulosadan voz kechish darkor. Har qanday kishi Iso payg‘ambar izidan borib, Muqaddas kitoblarda ilgari surilgan g‘oyalarni o‘zlashtirishi mumkin. Buning uchun faqat Tavrot va Injildan cherkovda keltirilgan parchalar bilan qanoatlanmasdan, ularni mukammal o‘rganish lozim. O‘z mulohazalarini ro‘yobga chiqarish maqsadida Erazm Rotterdamskiy 1517 yilda Yangi ahd matnini yunon tilidan lotin tiliga tarjima qiladi va unga izohlar yozadi.Ko‘rinib turibdiki, Erazm Rotterdamskiy o‘z qarashlari va amaliy faoliyatiga ko‘ra ma’rifatparvar faylasuf edi. Biroq faqat Tavrot va Injil bilan elni ma’rifatli qilib bo‘lmasligini mutafakkir yaxshi tushunadi. Ratsionalizmsiz, aql ishtirokisiz ma’rifat yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas, degan xulosaga keladi. Shu bois mutafakkir fikrlarini ratsionalistik pozitsiyadan turib bayon etishga majbur bo‘ladi va buning bilan asriy sxolastik bilimdonlikka hamda o‘ta dogmatik katolik ilohiyotiga qarshi boradi.Mishel Eykem de Monten (1533-1599)) hayoti va ijodi. Mishel Eykem de Monten 1533 yilning 28 fevralida Fransiyaning Monten qal’asida tug‘ildi.U XU1 asr oxirida mantiya dvoryanligiga mansub topilgan savdogarlar sulolasidan edi. Monten uzoq yillar davomida Bordoda parlament maslahatchisi lavozimida faoliyat ko‘rsatdi.Ushbu lavozimda ishlab yurgan chog‘larida mamlakat ijtimoiy hayotini kuzatish va Parijdagi fransuz qirollarining turmush tarzi bilan yaqinroq tanishish imkoniga ega bo‘ldi. Shuningdek, Monten qo‘shni Germaniya, Italiya va Shveytsariyaga ham tashrif buyurib, bu yurtlarning madaniyati bilan tanishdi. Saksoninchi yillarning boshlariga kelib Mishel de Monten qirol farmoni bilan Bordo meri etib tayinlandi. Fransiyada katoliklar va gugenotlar o‘rtasida fuqarolar urushi avj olib ketgan bir sharoitda Bordo meri diniy-dogmatik bahslardan yiroq bo‘lgan va faqat mamlakat farovonligi,tinchligi uchun kurashayotgan siyosatdonlar tarafdori bo‘ldi. Shuning uchun ham u Fransiya uzoq kutgan tinchlikni ta’minlashga bel bog‘lagan Genrix 1Uning taxtga o‘tirishini astoydil qo‘llab-quvvatladi. Mutafakkirning Genrix 1U bilan do‘stligi uzoq davom etdi.Mishel de Monten 1592 yilning 13 sentabrida Monten qal’asida hayotdan ko‘z yumdi.Mishel Montenning yozuvchi va mutafakkir sifatidagi hayotining mazmunini mashhur shoh asari “Esselar” tashkil etdi. Yoshligidan lotin tilini mukammal egallaganiga qaramasdan, mutafakkir uni fransuz tilida yozdi, chunki hayotga yaqinroq bo‘lishning bundan boshqa qulayroq usuli yo‘q edi. Ushbu asarning nashr etilishi fransuz ma’naviy-madaniy hayotida o‘ziga xos bir voqea bo‘ldi. ”Esselar” ilk bor 1580 yilda nashr etildi. Muallif o‘z kitobi ustida muttasil ishlagani uchun uning hayotligi chog‘ida asar yana uch marta - 1582 yilda Bordoda,1587 va 1588 yillarda Parijda qayta chop qilindi. Asar so‘nggi marta uch jildda va jiddiy o‘zgartirishlar bilan nashr etilganiga qaramasdan,Monten uni yana qayta ishlab chiqdi. Muallif o‘z qo‘li bilan tuzatishlar kiritgan 1588 yilgi nashr nusxalaridan biri hanuzgacha saqlanib qolgan.Monten o‘limidan keyin ilk bor nashr etilgan nusxalarda muallif kiritgan o‘zgartirishlar inobatga olinmagan. Masalan, 1593 yilda Lionda chop etilgan nusxada muallifning so‘nggi tahriri mutlaqo e’tibordan chetda qoldirilgan.Parijda 1595 yilda nashr qilingan nusxada esa ushbu o‘zgartirishlar qisman e’tiborga olingan.Oradan bir oz vaqt o‘tib,1670 yilda Lyudovik X1U tomonidan kitobni nashr etishning ta’qiqlanishi,1676 yilda asarning “Ta’qiq etilgan kitoblar indeksiga” kiritilishi esa uni to‘liq holatda chop qilish imkonini bermadi.1912 yilga kelibgina “Esselarning” to‘liq nusxasi nashrdan chiqdi.b) Montenning skeptik krititsizmi. Mishel de Montenning “Esselari” o‘sha davrdagi quruq safsata bilan to‘lib-toshgan yoki mavhum falsafiy mulohazalardan iborat bo‘lgan asarlardan tubdan farq qilardi. O‘z “Men”ining asl mohiyatiga bo‘lgan qiziqish, kishilarning yurish-turishlari,turmush tarzlari xususidagi mushohada asarning hayotiyligini yanada oshirdi. Keyinchalik mashhur mutafakkir Volter Montenni “fikr-mulohazalari tarqoq, lekin eng donishmand faylasuf”,- deb ataydi.
1417 yilda Padua kelgan Nikolay Kuzansky canon qonun o'rgana boshladi. Lekin bir qonun iste'dodli yoshlar u dori hamda matematika, geografiya va astronomiya, tabiiy tarix va ilm-fan o'rgana boshladi, etarli emas edi. Padua, uning kelajagi do'stlari Paolo Toscanelli va Yulianom Tsezarini, ular falsafa va adabiyot uchun Nicholas muxtoj tomiziladi uchrashdi.U o'zining doktorlik unvonini olgan canon qonun, Nikolay Kuzansky u ilohiyot o'z surish manfaatdor kantsleri Rim Podzho Brachcholini bilan uchrashdi Italiya, borib 1423 yilda. Germaniyaga qaytib, u, Köln'de ilohiyot faoliyatini o'rgana boshladi. 1426-yilda, ruhoniy sifatida, u Papa sarkardasi, kardinal Orsini kotibi etib tayinlandi va keyinchalik u Koblenz jamoatning rektori bo'ldi.15-asrning birinchi yarmida, katolik cherkovining obro'si sobori va Papa o'rtasidagi ko'p feuds tomonidan çürütülmüş, feodallar va ruhoniylar jamoati dunyoda bir bo'lingan yo'l. Cherkovi zarur islohotlar ta'sirini tiklash uchun, ko'p kardinallar papa ta'sir cheklash va soborning kuchini mustahkamlash taklif. 1433 yilda sobori va Papa oliy hokimiyat mahrum uchun gapirgan Nikolay Kuzansky, keldi.


Italiyalik faylasuf Makiavelli Florentsiyadagi aslzoda, ammo uncha boy bo‘lmagan oilada o‘sdi. Uning tarjimai holida ko‘pgina noaniqliklar mavjud.Makiavelli 1498 yildan davlat xizmatchisi bo‘lib ishlay boshladi. Makiavelli garchi yuqori mansablarda ishlamasa-da, katta siyosatning sir-asrorlarini yaxshi bilardi. 1512 yil hukumat tepasiga Medichi kelishi bilan Makiavelli Florentsiyadan quvib chiqarildi. U keyinchalik hibsga olinib, qiynoqqa solingani haqida ham ma’lumotlar bor.Makiavelli ham barcha kashfiyotchi ijodkorlar kabi ta’qib va tazyiqlarga duchor bo‘lgan. Jan Boden va Tommazo Kampanella birinchi bo‘lib Makiavelli qarashlarini qoralashgan.Makiavelli an’anaviy ravishda siyosat olamining faylasufi hisoblanib kelgan.Uning quyidagi asarlari ma’lum: «Hukmdor» (1513), «Tit Liviyning birinchi 10 ta kitobiga doir mulohazalar» (1516-1517), «Mandragora» (1518), «Harbiy san’at to‘g‘risida» (1519-1520), «Andriya» (1519), «Katruchcho Kastrakani hayoti» (1520), «Florentsiya tarixi», «Til haqida so‘zlashuv».Bularning orasida eng mashhuri «Hukmdor» asaridir. 1559 yilda Makiavellining hamma asarlari ilk «Taqiqlangan kitoblar ro‘yxati»ga kiritilgan.Torichellining "Erkin tushayotgan va tashlangan jismlarning harakati haqida" nomli asarida, og‘irlik markazining harakatlanishi tamoyillari haqidagi g‘oyalarni rivojlantiradi hamda, ballistikaga oid bo‘lgan qator masalalarni hal etadi. Bulardan tashqari, Torichelli, uchburchak tekisligida joylashadigan va undan uchburchakning uchlarigacha bo‘lgan masofalarning yig‘indisi eng kichik bo‘ladigan nuqtani aniqlaganligi bilan ham tarixda nom qoldirgan. Muayyan texnik-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan, bunday nuqtalar hozirda Torichelli nuqtasi deb yuritiladi. Torichelli nuqtasi, ayniqsa konchilik, metallurgiya va shunga o‘xshash yirik sanoat korxonalaridagi ichki logistika ishlarida muhimdir. Biroq, yuqoridagi ilmiy yutuqlarning barchasidan ko‘ra, Evanjelista Torichellining nomini ilm-fan tarixiga qat'iy muhrlagan fakt sifatida, eng avvalo uning atmosfera bosiminiong mavjudligini isbotlab berganligi tan olinadi (1644-yil)." Atmosfera bosimining kashf etilishi hodisasiga muvofiq ravishda esa, Torichellining ixtirosi bo‘lgan atmosfera bosimini o‘lchash asbobi -simobli barometr ham paydo bo‘lgan edi. Simobli barometrning ishlash tamoyili va tayyorlanishi haqidagi masalalarni, olim o‘zining 1644-yilda Florensiyada nashrdan chiqqan "Geometriya operasi" nomli asarida bayon qilib bergan. Torichellining ixtirochilik ishlari bu bilan cheklanib qolmaydi. U yasagan mikroskoplar ancha mukammalligi bilan shuhrat qozongan bo‘lib, shuningdek u teleskoplar uchun linzalar yasash borasida ham usta sanalgan.Iste'dodli olim Evanjelista Torichellining ko‘plab ilmiy ishlari, uning erta vafoti tufayli to‘xtab qolgan. Torichelli 1647-yilning 25- oktyabrida Florensiyada olamdan ko‘z yumgan. Uning nomini abadiylashtirish maqsadida, bosim o‘lchov birligi uchun torr atamasi biriktirilgan; shuningdek Oydagi kraterlardan biriga Torichelli nomi berilgan.
Yansen Mikroskop: MIKROSKOPMikroskop (lot. mikros - kichik, kichik va boshqa yunoncha mikroskop - koʻraman) - mikroskop yordamida kichik jismlarni oʻrganish usuli. Mikroskop ob'ektlarning nozik tuzilishi tasvirlarini olish imkonini beradi (sifat mikroskopning o'lchamlariga bog'liq).Mikroskopiya tadqiqot usuli sifatida, boshqa usullardan farqli o'laroq, nozik mexanika va optika sohasidagi texnik yutuqlarga, yangi materiallarni kashf qilish, yangi tadqiqotlarni qo'llash imkonini beradigan yanada ilg'or, yuqori aniqlikdagi mikroskoplarning rivojlanishiga qarab doimiy ravishda rivojlanmoqda. usullari va boshqalar. Masalan, 1847 yilda Karl Zeiss tomonidan birinchi eksperimental bitta linzali mikroskop namunasining yaratilishi yangi mikroskoplarning rivojlanish davrini ochdi va undan keyin mikroskopning yangi usullari yoki nanotexnologiyada atom kuch mikroskopidan foydalanish mumkin bo'ldi. mikrokosmosga chuqurroq kirib borish, atomlar va molekulalarni boshqarish, bu esa o'z navbatida keyingi tadqiqotlar uchun yangi usullar va texnologiyalarni yaratadi, yangi materiallar, qurilmalar va boshqalarni yaratishga olib keladi.TarixiRentgen mikroskoplarini yaratishdan oldin ular ko'rinadigan yorug'lik nurlaridan foydalangan holda optik asboblar bilan ishladilar, chunki ko'z ham optik to'lqin uzunligi oralig'ida ishlaydi. Shunga ko'ra, optik mikroskoplar mos yozuvlar nurlanishining yarim to'lqin uzunligidan (ko'rinadigan diapazon uchun to'lqin uzunligi 0,4-0,7 mkm yoki 400-700 nm) 2000 marta mumkin bo'lgan maksimal kattalashtirishga ega bo'lishi mumkin emas.Transmissiya elektron mikroskopining g'oyasi mos yozuvlar elektromagnit nurlanishni elektron nur bilan almashtirish edi. Ma'lumki, elektromagnit nurlanishdan foydalangan holda mikroskoplarning aniqligini oshirish uchun elektromagnit nurlanishning to'lqin uzunligini ultrabinafsha diapazongacha rentgen nurlarigacha kamaytirish kerak (to'lqin uzunligi moddadagi atomlararo masofalar bilan solishtirish mumkin) va asosiy qiyinchilik ultrabinafsha va, ayniqsa, rentgen nurlarini qaratishda yotadi. Ikkinchisini umuman qaratib bo'lmaydi.Rentgen nurlarining materiya bilan o'zaro ta'sirining o'ziga xos xususiyati rentgen optik tizimlarini yorug'lik va elektron nurlar uchun optik tizimlardan ajratib turadi. (Rentgen nurlarining sinishi ko'rsatkichining birlikdan kichik og'ishi (10 −4 dan kam) ularni fokuslash uchun linzalar va prizmalardan foydalanishga deyarli imkon bermaydi. Elektr va magnit linzalar ham bu maqsadda qo'llanilmaydi, chunki rentgen nurlari elektr va magnit maydonlarga inertdir.Shuning uchun rentgen mikroskopida rentgen nurlari ularning egri oyna tekisliklari orqali umumiy tashqi aks etish yoki kristallografik egri tekisliklardan aks etish hodisasidan foydalangan holda fokuslanadi) [2]. Reflektor rentgen mikroskoplari shu tamoyilga asoslanadi
Kitob bosish — boʻyoqni bosma formadan qogʻozga oʻtkazib, kitob, jurnal, gazeta va boshqa bosma mahsulotlari tayyorlanadigan ishlab chiqarish jarayonlari. "Kitob bosish" iborasi bosma kitob tayyorlash tarixi qaqida fikr yuritilganda ishlatiladi, zamonaviy Kitob bosishda esa poligrafiya termini ancha keng tarqalgan. Kitob bosishning oʻtmishdoshi ksilografik bosma boʻlib, unda bosiladigan butun bir bet yozuv taxtaga oʻyib qoʻyilardi. 11-asrdan boshlab Xitoyda kitobni qoʻlda koʻchirishdan bosish usuliga oʻtilgan. Biroq, bu usul keng rivojlanmadi. Faqat taxminan 400 yil oʻtgandan soʻng Yevropada harf terish shrifti ixtiro qilindi. Oʻsha davrda bir vaqtning oʻzida bir necha mamlakatlar — Germaniya, Niderlandiya, Italiya, Fransiyada bir-biridan mustasno bir necha ustalar bitta muammo — bosma mashina yaratish ustida ish olib borishgan. Hozirgi vaqtda tarixchilar bu muammoni birinchi marta germaniyalik Iogann Gutenberg (1399— 1468) hal qilganligini aytishadi. Metall shriftlarni matritsalarga quyish qurilmasi ixtiro qilingandan soʻng Yevropaning koʻpgina shaharlarida kitob bosib chiqarila boshlandi. 1464-yilda Rimda birinchi Kitob bosish stanogi oʻrnatildi. 1470-yillarga kelib Fransiya, Niderlandiya, Shveysariya, Ispaniya va Angliyada kitoblar bosib chiqarila boshlandi, Venetsiya, Nyurnberg Kitob bosish ishlari boʻyicha yirik markazga aylandi. 1500-yillarga kelib Yevropaning 250 shahrida bosmaxona boʻlgan. Bosmaxona ishlarining rivojlanishi tufayli kitob umumiy siyosiy hayotda va madaniyatning rivojlanishida muhim rol oʻynadi. 1600-yillarda birinchi gazeta, 1650-yillarda birinchi varaqa bosilib chikdi. Kitob bosishning keyingi rivojlanishiga litogʻrafiya (toshbosma) (1798) va tekis bosma mashinasi (1811) ning ixtiro qilinishi sabab boʻldi. 19-asr oʻrtalari — 20-asr boshlarida Kitob bosish korxonalarida linotip, keyinroq rotatsion, ofset bosma mashinalar ishlatila boshlandi.
92 savol Kolumb va Vasko da GamaGeografik kashfiyotlar tarixida katta iz qoldirgan shaxs. Mashhur sayyohlar orasida hayotining turli qirralarini yorituvchi asarlar soni boyicha ham Xris­tofor Kolumbga teng keladigani kam topiladi. Chunki 1451-yilning kozida Italiya shimolidagi Genuya shahrida tugilgan sayyoh hayoti sir-sinoatlarga boyligi bilan haligacha turli sohalardagi tadqiqotchilar e’tiborini oziga tortib kelmoqda.Mutaxassislarning fikricha, jasur sayyoh X.Kolumb 55 yillik umrining tortdan uch qismini dengiz sayohatlarida otkazgan. Jumladan, u 1465-yilda dastlab Genuya flotiga yollangan bolsa, 1470-yildan 1485-yilga qadar Portugaliya flotida xizmat qildi. U, asosan, savdo kemalariga yollanib, bosh vaqtlarida xaritalar tuzish, tabiiy fanlarga oid bilimini oshirish bilan mashgul bolardi.X.Kolumbda Yevropadan Hindistonga boradigan dengiz yolini topish haqidagi goyaning qachon va qayerda paydo bolgani togrisida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Ammo sayyohning yozishicha, uning bu loyihasi Yerning shar shaklida ekanligi haqidagi qadimgi zamon olimlari qoldirgan ma’lumotlar va XV asrda Yevropada yashagan olimlarning Yer olchamlariga doir uncha aniq bolmagan hisob-kitoblariga asoslangan edi.Dom Vasco da Gama (portugalcha: Vasco da Gama, talaffuzi: Vashku de Gama;[2] 1460-1469-yy.[3] — 1524, 24-dekabr) portugal sayyohi, harbiy tadqiqotchisi boʻlgan. Yevropadan Hindistonga suzib kelgan birinchi dengizchi boʻlgan.
Magellan, Magalyaynish Fernan (portugalcha: Fernão de Magalhães, ispancha: Fernando (Hernando) de Magallanes, taxminan 1470, Portugaliya — 1521.27.4, Maktan orol, Fillipin) — portugaliyalik dengizchi sayyoh. Magellan ekspeditsiyasi birinchi dunyo aylana suzishni amalga oshirdi. 1505—12 yillarda portugallar ekspeditsiyasida qatnashib ikki marta (1509-11) Malakkagacha borgan. Magellan Lissabonga qaytgach, 1517-yil Ispaniyaga oʻtib, Molukka orollariga gʻarbiy yoʻl bilan suzib borish toʻgʻrisidagi oʻzi ishlab chiqqan loyihani Ispaniya qiroliga taqdim qildi. 1519—21 yillarda 5 kemadan iborat Ispaniya ekspeditsiyasi (265 odam)ga boshliq etib tayinlangach, 1519-yil 20-sentabrda Sanlukarde Barrameda bandargohidan (Ispaniya) yoʻlga chiqadi va 1520-yil yanvarda La-Plataning dengiziga quyilish yeriga yetib boradi. Fevralda janubga suzishni davom ettirib nomaʼlum yerning 2000 km dan ziyod sohilini (Magellan u joylarni Patagoniya deb atagan) koʻzdan kechirdi. Magellan 1520-yil mart oyida SanXulian buxtasida 3 kemada koʻtarilgan isyonni bostirdi va oʻsha yerda qishlab, 1520-yil avgustda 4 kemada suzishda davom etdi. Kemalar Olovli Yer oroli bilan materik oraligʻidagi boʻgʻoz (keyinchalik Magellan nomiga qoʻyilgan) orqali oʻtib nomaʼlum okeanga chiqdi. Magellan hamroxlari keyinroq uni Tinch okean deb atagan. Toʻxtovsiz qariyib 17 ming km masofani oʻtib, avval Mariana orollariga, soʻngra Filippin orollariga yetib borishdi. Magellan Maktan orolda mahalliy xalq bilan toʻqnashuvda oʻldirildi. Magellan hamrohlari Tinch okean orqali gʻarbga suzib, Afrikaning jan. orqali faqat bitta "Viktoriya" kemasida (X. S. Elkano qoʻmondonligida) 1522-yil Ispaniyaga qaytib, dunyo aylana suzishni yakunladilar. Bu ekspeditsiya Yerning sharsimonligini amalda uzil-kesil isbotladi, yagona Dunyo okeani mavjudligini, Yer yuzasining koʻp qismi suv bilan qoplanganligini koʻrsatdi.
Kartografiya atamasi esa, ancha kengroq tushuncha bolib, u «tabiat va jamiyatdagi voqea - hodisalarning ozaro bogliqligini, ularning vaqt otishi bilan ozgarishi kartografik tasvir, obrazli belgi – modellar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiq qilishni organuvchi fandir1.Kartografiya qadimgi fanlardan sanaladi. Bu fan haqidagi dastlabki tarifni (kartografiya atamasisiz) milodiy II asrda yashagan yunon olimi Klavdiy Ptolemey bergan2.Eramizdan avvalgi II asrda astranom Gipparx kartani yer shari shaklida berib, 3600 bolgan karta yaratgan. Injil boyicha yaratilgan kartalar esa, yer aylana, disk shaklida va tortburchak tasavvurida berilgan. Albatta okean bilan chegaralangan. Osmon ikki qavat, yuqorida xudo va farishtalar tasviri tushurilgan. quyoshni xudo chiqaradi, keyin yashiradi tasavvurida berilgan. Yer markazida Iyerusalim (Quddus) bosh shahar joylashgan. Sharqda toglar va tort daryo Tigr, Yefrat, Geon, Fison tasviri tushurilgan. Hozirda 1100 ta monastirlik kartasi saqlanib qolgan. Shulardan 600 tasi XIII asrda yasalgan. Dengiz kartalari esa, svgavta deb atalgan. 1275 – 1339 – 1367 yilda yaratilgan dengiz kartalari bizgacha saqlanib qolgan. Ayniqsa 1367-yilda yaratilgan venesiyalik aka-ukalar Pasigano va Martin Bexayma kartlari shular jumlasidandir.
95 savol Anatomiya va FiziologiyaAnatomiya (grekcha soʻzdan olingan boʻlib, kesish, kesib ochish degan maʼnolarini bildiradi) biologiyaning boʻlimi boʻlib, odam tanasining qismlarini va joylashishini organadi. Anatomiya ikki asosiy boʻlimdan iborat boʻlib, Umumiy Anatomiya va Histologiyadan iborat. Umumiy anatomiyada koʻz bilan koʻrib boladigan qismlar oʻrganilinadi, va gistologiyada mikroskop bilan koʻrish kerak boʻlgan qismlar oʻrganilinadi. Umumiy anatomiya yana bir qancha boʻlimlarga boʻlingan: hayvon anatomiyasi, oʻsimlik anatomiyasi va odam anatomiyasi.Fiziologiya (yun. physis — tabiat va...logiya) — organizmlar va ular qismlari, sistemalari, organlari, toʻqimalari va hayot faoliyatini oʻrganadigan fan. Oʻrganish obʼyektiga binoan, odam (qarang Odam), hayvonlar (qarang Hayvonlar fiziologiyasi) va oʻsimliklar fiziologiyasiga boʻlinadi (qarang Oʻsimliklar fiziologiyasi). F. anatomiya, sitologiya, gistologiya va, ayniqsa, biokimyo hamda biofizika bilan uzviy bogʻlangan; u fiziologik jarayonlarni. tushuntiri isha kimyoviy va fizik metodlar hamda tushunchalardan foydalanadi. F. — psixologiya, tibbiyot va veterinariya fanlarining nazariy asosi. F. umumiy, solishtirma (evolyutsion) va xususiy (amaliy) F.ga boʻlinadi. Umumiy F. barcha tirik materiya faoliyatining asosiy qonuniyatlari, uning tashqi muhit taʼsiriga. javob reaksiyasini, tirik obʼyektlarning notirik tabiatdan farq qiladigan xususiyatlarini oʻrganadi. Solishtirma F. hayvonlar organizmi fiziologik funksiyasini filogenetik (qarang Filogenez) va xususiy rivojlanish (qarang Ontogenez) orqali oʻrganadi. Xususiy F. organizmlar, birinchi navbatda odam organizmi hayot faoliyatining qonuniyatlarini tashqi muhit sharoiti bilan bogʻlab oʻrganadi. Shu sababdan xususiy F. mehnat fiziologiyasi, sport F.si, yosh F.si, ovqatlanish F.si, kosmik F. kabi fanlarga ajratiladi. Sogʻlom organizmda kechadigan jarayonlarni oʻrganadigan normal F. va kasal organizmdagi jarayonlarni oʻrganadigan patologik F. xam farq qilinadi.
Astronomiya eng qadimgi tabiiy fanlardan biridir. Yozilgan ilk tarixdagi sivilizatsiyalar tungi osmonni uslubiy kuzatishlar bilan shug'ullangan. Bularga bobilliklar, yunonlar, hindlar, misrliklar, xitoylar, mayyalar va Amerika qit'asining ko'plab qadimgi mahalliy xalqlari kiradi . O'tmishda astronomiya astrometriya, samoviy navigatsiya, kuzatuv astronomiyasi va kalendarlarni yaratish kabi turli xil fanlarni o'z ichiga olgan. Hozirgi kunda professional astronomiya ko'pincha astrofizika bilan bir xil deb aytiladi.[2]Professional astronomiya kuzatuv va nazariy sohalarga bo'linadi. Kuzatuv astronomiyasi astronomik obyektlarni kuzatishdan ma'lumotlarni olishga qaratilgan. Keyinchalik bu ma'lumotlar fizikaning asosiy tamoyillari yordamida tahlil qilinadi. Nazariy astronomiya astronomik ob'ektlar va hodisalarni tasvirlash uchun kompyuter yoki analitik modellarni ishlab chiqishga yo'naltirilgan. Bu ikki soha bir-birini toʻldiradi. Nazariy astronomiya kuzatish natijalarini tushuntirishga intiladi va kuzatishlar nazariy natijalarni tasdiqlash uchun ishlatiladi Kimyo — moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xosil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi. Odamlar qadimda rudalardan metallarni ajratib olish, turli xil qotishmalar tayyorlash va qoʻllash, jumladan, shisha tayyorlash va undan turli maqsadlarda foydalanishni bilganlar. Miloddan avvalgi Misrda kimyoviy jarayonlarga asoslangan hunarmandchilik rivojlanganligi maʼlum. Pishiq charm tayyorlash, uni boʻyash, rangli shisha olish, oʻsimliklardan dori-darmon va xushboʻy hidli moddalar tayyorlash, sopol buyumlar ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Oʻsha davrlarda kimyoviy mahsulotlar Hindiston, Xitoy va Oʻrta Osiyoda ham ishlab chiqarilgan. „Kimyoi hunar“ sohibi boʻlgan kimyogar bir moddadan ikkinchi mahsulotni tayyorlash ishi bilan shugʻullangan. Oʻzbekistondan oʻtgan Buyuk ipak yoʻli orqali miloddan avvalgi 1-ming yillikning 2-yarmidan boshlab, mamlakatga savdo-sotiq bilan birga hunarmandchilik ham kirib keldi. Topilgan juda koʻp tarixiy buyum va yodgorliklar Oʻzbekiston hududida yashagan aholining kimyo hunaridan qadimdan boxabar ekanligidan darak beradi. Buxoro yaqinidagi Poykend manzilgohidan 8-asrga taalluqli kimyo laboratoriya topilgan. Laboratoriya jihozlari ichida turli idishlar, shisha asboblar, bolalar sumagi uchraydi.
Tomas More (1478 - 1535), asl ismi Tomas Mor ingliz tilida tug'ilgan faylasuf, davlat arbobi, huquqshunos va yozuvchi edi. U Genri VIIIning kantslerlaridan biri va katolik cherkovida avliyo mavqeiga ega bo'lgan protestant oqimining katta raqibi bo'lganligi bilan mashhur.U Oksford universitetida tahsil oldi, so'ngra advokat bo'lishni o'rgatdi, bu erda uning taqdiri porloq edi. Garchi u fuqarolik hayotini tanlagan va o'zini davlat xizmatiga bag'ishlagan bo'lsa-da, uning diniy faoliyati erta paytlardanoq yashirin edi.Fransua Rable 1494-yil 4-fevralda Shinon yaqinida dunyoga kelgan. Uning asarlarida Shinon atrof-muhitining tabiati juda qiyomiga yetkazib tasvirlanishidan ham Rablening bolaligi Ven daryosining qirgogi boylarida otganligiga kitobxon zarracha shubha qilmaydi.Umuman, Rable tugilgan Luara vodiysidan yana Ransa, Dyu Belle, Obine kabi frantsuz Uygonish davrining yirik vakillari ham yetishib chiqqanligini hisobga olsak, bu vodiy frantsuz Renessansining beshigi bolganligiga zarracha shubha qilmasa ham boladi. 1510-yilda Rable monastirga xizmatga kiradi va turli tillarini organishga kirishadi.Rablening La Bomett i Fontan le Kont bilan hamkorlikda tashkil etgan adabiy togaragiga Tirako, Amori Bushar kabi huquqshunos va faylasuvlar ham kelib qoshiladi. Ular bu togarakda Fransiya Uygonish davri gumanizmi yonalishlariga asos solgan edilar. 1530-yildan boshlab Tibbiyot ilmini chuqur organa boshlagan Rable kop odamlarning hayotini vrach sifatida qutqarib qoladi, kasalxonalarda ishlaydi, tibbiyot doktori degan darajani oladi. Rable juda kop mamlakatlarda bolib, turli toifadagi insonlar hayotini chuqur organadi. Rable bir necha yil Parijda yashab frantsuz qiroli Frantsisk huzurida xizmat qiladi, lekin tezda bu yerdan ketdi, u hayotining keyingi pallalarida ruhoniylikdan voz kechib ijod bilan shugullanadi, diniy tortishuvlarning avj olib ketishi va insonparvar kishilarning koplari Fransiyadan quvgin qilina boshlaganida Rable ham vatanidan ketishga va vaqtincha chet ellarda istiqomat qilishga tug`ri keladi.Rablening nomini jahonga mashhur qilgan eng buyuk asari «Gargantyua va Pantagryual» romanidir.
Amir Temur – ilm-fan va bunyodkorlik homiysi 9 aprel — Sohibqiron Amir Temur tavallud topgan kun. Sana munosabati bilan buyuk bobokalonimiz va temuriylarning jahon tamadduniga qo‘shgan qo‘shgan ulkan hissasini yodga oladi Amir Temur, ko‘plab mashhur muarrixlar ta’kidlaganidek, ilmning qadriga yetadigan, uni rivojlantirishga astoydil bel bog‘lagan, dunyoning yetuk olimlari, tarixchilari bilan bemalol suhbatlasha oladigan donishmand hukmdor edi. Ilm-fanga qiziqish Amir Temurning bolalik chog‘larida oilasidan boshlangan edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Sohib­qiron xonadonida farzandlar (shahzodalar, malikalar)ga ilm-fanning turli sohalaridan ko‘p saboqlar berilar, madrasalarda tahsil olish davom ettirilardi.Masalan, Mironshoh Mirzo uchun maxsus ibn al-Asirning «Al-komil fi-t-tarix» (Mukammal tarix) kitobi tarjima qilib berilgan edi. Sohibqiron boshlab bergan sa’y-harakatlari tufayli uning avlodlari orasida Muhammad Sulton, Ulug‘bek Mirzo, Ibrohim Sulton, Boysunqur Mirzo, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Muhammad Bobur, Ko‘chkunchixon, Komron Mirzo, Gulbadanbegim, Zebunniso kabi shoirlar, olimlar, muarrixlar, xattotlar, homiylar, ma’naviyat va ma’rifat jonkuyarlari bor bo‘lib, ular ilm-fan, ma’naviyatning qadriga yetadigan ajoyib insonlar bo‘lib yetishdi.Ulug‘bek Mirzoning astronomiya maktabi aynan Samarqandda yaratildi. Zamonaning ilg‘or rasadxonasi barpo etildi. 1 018 ta yulduz ta’rifini o‘z ichiga olgan «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» jadvali jahon faniga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi. «To‘rt ulus tarixi» asari esa xalqimiz tarixini anglab yetishda katta ahamiyatga ega.Sohibqiron Amir Temur davri tarixini to‘liq va ishonarli yoritib bergan Sharafiddin Ali Yazdiyning fundamental «Zafarnoma» (1425) asari Sohibqironning nabirasi, Sheroz hokimi, shoir va xattot Ibrohim Sultonning rahbarligi, fidoyiligi va homiyligi ostida dunyoga keldi. 1519 yilda Ulug‘bek Mirzoning nabirasi Ko‘chkunchixon topshirig‘iga bilan mazkur «Zafarnoma» va Rashiduddinning «Jome ut-tavorix» asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilindi.Qolaversa, jahon adabiyotining buyuk namoyandalaridan hisoblangan Alisher Navoiyning ijodi, Lutfiy va Husayn Boyqaro she’riyati, Qozizoda Rumiy va Ali Qushchi asarlari, Kamoliddin Behzodning durdona miniatyura rasmlari, Zahiriddin Muhammad Boburning bebaho «Boburnoma»si, go‘zal she’riyati, ilmiy asarlari, muarrixlar G‘iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Muiniddin Natanziy, Hafizi Abro‘, Sharafiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamirning solnomalari – barcha-barchasi temuriylar davrining mahsulidir.Amir Temur bunyod etish, yaratish mentaliteti bo‘lgan xalqning farzandi, tabiatan bunyodkor bo‘lib tug‘ilgan o‘xshashi yo‘q zot edi. Amr etdimki, – deb yozadi Amir Temur «Tuzuklar»da, – katta-kichik har bir shahar, har bir qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino qilsunlar, faqiru miskinlarga langarxona (musofirxona) solsunlar, kasallar uchun shifoxona qurdirsunlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasunlar. Har bir shaharda dorul-amorat (hukmdor saroyi) va dorul-adolat (adolat saroyi) qursunlar…».Bunyodkorlik Sohibqiron davrida davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan edi deyish mumkin. Amir Temur faqat o‘z mamlakatidagina emas, balki boshqa yurtlarda ham bunyodkorlik ishlarini amalga oshirgani buning dalilidir. Saltanat poytaxti qilib belgilangan Samarqandni dunyoning eng obod shahariga aylantirdi, ulug‘vorligini ko‘rsatish uchun, atrofida Damashq, Bag‘dod, Misr, Sheroz, Sultoniya kabi dunyoning mashhur shaharlari nomlari bilan atalgan, bog‘-rog‘larga ko‘milgan qishloqlar barpo qildirdi.
MIRZO ULUG’BEK VA UNING AKADEMIYASI Dunyo astronomiya fani taraqqiyotida o‘rta asr Sharq astronomiyasi, jumladan, Markaziy Osiyo olimlarining faoliyati alohida o‘rin tutadi. Bu davrda, ayniqsa, Quyosh, Oy va sayyoralarning harakat nazariyasi, amaliy astronomiyaning vaqt va joyning geografik koordinatalarini aniqlashga doir masalalari bo‘yicha O‘rta Osiyo, xususan, o‘zbek allomalari juda boy meros qoldirdilar. Bu davrda musulmon mamlakatlarining yuzlab buyuk mutafakkirlari astronomiya, matematika va falsafa fanlari bo‘yicha tadqiqot ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Ular ichida Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Abu Mahmud Hamid al-Xo‘jandiy, Nasiruddin at-Tusiy, Mahmud al-Chag‘miniy, Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bek kabi mashhur siymolar o‘z ijodlari, ilmiy meroslari bilan Markaziy Osiyo xalqlarininggina emas, balki dunyo xalqlarining boyligiga aylanib, bugun jahonning barcha ellari orasida hurmat bilan tilga olinadilar.Dastlab xalifa Ma'mun zamonasida (IX asr) ishga tushirilgan va Al-Xorazmiy ishlagan Bag‘dod rasadxonasi, so‘ngra Umar Xayyomning Isfahondagi, Nasiruddin at-Tusiyning Marog‘adagi va Abu Mahmud Hamid al-Xo‘jandiyning rasadxonalari va, nihoyat, bular ichida kattaligi, bosh astronomik asbobining aniqlik darajasi yuzasidan hammasidan ustun turadigan Ulug‘bek rasadxonasi va uning maktabining ilmiy merosi o‘rta asrlarda astronomiyaning fan sifatida shakllanishida muhim bir bosqichni boshlaganligini dunyo olimlari tan oladilar.Salkam yetti asr davom etgan Sharq astronomiyasining jo‘shqin faoliyati Ulug‘bek va uning akademiyasining boy ilmiy merosi bilan yakunlandi. Mazkur rasadxona ishga tushirilganda uning bosh "teleskop"ining aniqlik darajasi atigi bir necha yoy sekundigacha borib, to optik teleskoplar ixtiro qilingan XVII asrga qadar uning samaralari o‘rta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlarda erishilgan rekord natija bo‘lib xizmat qildi. Bu asbob Quyosh, Oy va sayyoralar harakat nazariyalarini yangi bosqichga ko‘tarish, tutilishlar nazariyasi va amaliy astronomiyaning asosiy predmetlaridan bo‘lgan vaqtni o‘lchash ishlarida yuksak aniqlikka erishish imkonini berdi.Ulug‘bek astronomiya maktabi vakillarining tadqiqotlari natijasi bo‘lgan buyuk meros - "Ziji jadidi Ko‘ragoniy"dan keyingi yuz yillar mobaynida faqat Sharq emas, balki G‘arb mamlakatlari ko‘pgina yirik rasadxonalarining olimlari dasturul-amal sifatida keng foydalandilar.
Samarqand madrasalari: Ulugʻbek madrasasi - Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (1417— 22). Registon ansamblining gʻarbida joylashgan. 2 qavatli, toʻgʻri toʻrtburchak tarxli (56×81 m). Bosh tarzi maydonga qaragan, mahobatli peshtoq mujassamotida keng toqili ravoq (bal. 16,5 m), uning 2 yonida guldastalar (bal. 32 m) bor. Ravoq tepasidagi yulduzli osmon aks etgan qanos bezaklari oʻziga xosdir. Guldasta tepasi muqarnas, sharafalar bilan yakunlangan. Peshtoq ravogʻi cheti morpech shaklida, tokchasidagi namoyonlar oʻziga xos uslubda pardozlangan. Peshtogʻi, guldastasi va tashqi devorlarida girih naqshining turli betakror namunalari aks etgan. Ganchkori panjaralar orqali xonaga yorugʻlik tushib turadi. Moviy va koʻk koshin hamda sopol gishtlar vositasida Samarqanddagi Ulugbek madrasas geometrik naqshlar bilan bezatilgan devor satqi yozuvlar bilan oʻzaro uygʻunlashib, koʻzga yaqqol tashlanib turadi. Peshtoq orqali chorsi hovli (30×30 m)ga oʻtiladi. Hovli atrofi 2 qavatli hujralar (48 ta) bilan oʻralgan, har bir qujra qaznoq, yotoqxona, umumiy xonadan iborat. Madrasaning shim. va jan. tarzlari oʻrtasida tashqi tomondan alohida peshtoqlar bor. Madrasaning 4 tomonini darsxona va ayvon egallagan. Masjid (22×8 m) jan.sharqiy tomonga choʻzilgan. Tashqi toʻrt burchagida 4 ta baland minora bor. Xonaqoh va baʼzi hujralar ichkarisi naqshin bezaklar bilan pardozlangan. Bezaklari orasida kufiy va suls yozuvlari uchraydi. Vayron boʻlgan 2qavati, qiyshaygan guldastasi, devorlaridagi kuchib ketgan bezaklar kayta tiklangan (1936), V. Shuxov va M. Mauerlar loyihasi asosida shim.sharqiy minorasi taʼmirlangan (1932). E. Gendel qiyshaygan minorani oʻz qoliga keltirgan (1965). Taʼmirlashda A. Umarov, Sh. Gʻafurov, K,. Jalilov, I. Shermuhamedov, A. Quliyev kabi ustalar qatnashgan. Ulugʻbek madrasasi (Samarqand) meʼmoriy shakli, tuzilishi jihatidan Oʻrta Osiyo meʼmorligida shu turdagi binolar orasida eng mukammal yuksak sanʼat namunasi xisoblanadi.XV asr oʻrtalarida shakllangan Registon ansamblidan hozirgi vaqtgacha saqlangan madrasalardan biri Ulugʻbek madrasasi boʻlib, u hijriy 820-823 yillarda (1417-1420 milodiy) bunyod etilgan. Oliy diniy oʻquv yurti sifatida bunyod etilgan ushbu madrasa Ulugʻbek zamonida dunyoviy ilm markaziga aylanib, uning darsxonalarida diniy ilmlardan tashqari astronomiya. falsafa. matematika kabi fanlardan maʼruzalar oʻqilgan.Samarqanddagi Registon maydoni haqida ikkita monografiya, bir necha oʻnlab ilmiy maqolalar va maʼruzalar tayyorlanib chop etilgan. Registon maydoni haqidagi nashr etilgan monografiyalardan biri “Mavzaley Registan” deb yuritilib, olimlar hammualifligi, M.E.Masson tahriri ostida yozilgan ilmiy maqolalar toʻplamidan iborat. U 1958 yilda rus tilida chop etilgan. Kitobda yodgorlikka doir deyarli barcha masalalar: yodgorlikning meʼmoriy rejaviy yechimi, uning naqshi-nigorlari, yodgorlik ustida olib borilgan meʼmoriy-arxeologik izlanishlar natijalari, yodgorliklarning qurilish tarixi kabi masalalar yoritib berilgan
Amir Temur saltanatida zamonasining taniqli allomalari hisoblangan dunyoviy fanlarning hamma tarmoqlari boʻyicha ilmiy tadqiqotlari olib borgan qariyb 100 dan ortiq olimlar faoliyat yuritgan. Buni oʻsha davrning guvohi boʻlgan Ibn Arabshoh shunday taʼriflaydi: “Temur har bir jonni (olimu-ulamolarni...) yigʻib, nimaiki narsa boʻlsa sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan ahli namoyondasidan va sanʼatlar gʻaroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona boʻlib, oʻz tengqurlaridan ustun turgan oʻz sohasida alloma kishilar yigʻilgan edi”.Amir Temur saltanatida zamonasining taniqli allomalari hisoblangan dunyoviy fanlarning hamma tarmoqlari boʻyicha ilmiy tadqiqotlari olib borgan qariyb 100 dan ortiq olimlar faoliyat yuritgan. Buni oʻsha davrning guvohi boʻlgan Ibn Arabshoh shunday taʼriflaydi: “Temur har bir jonni (olimu-ulamolarni...) yigʻib, nimaiki narsa boʻlsa sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan ahli namoyondasidan va sanʼatlar gʻaroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona boʻlib, oʻz tengqurlaridan ustun turgan oʻz sohasida alloma kishilar yigʻilgan edi”.Oʻsha davrda Damashqdan keltirilgan yosh tolibi ilm Ibn Arabshohning Samarqanddagi Idiku Temur madrasasida tahsil olib taniqli tarixchi olim boʻlib yetishganligi fikrimizning dalilidir. Temur davrida qurilgan va obod etilib faoliyati ijobiy yoʻlga qoʻyilgan madrasalar masalasiga kelsak faqat birgina Samarqandning oʻzida ularning soni оnga yaqin edi. Temurning suyukli nabirasi Muhammad Sulton madrasasi, Bibixonim madrasasi, Feruzshoh madrasasi, Idiku Temur madrasasi, Amir Shohmalik madrasasi, Qutbiddin Sadr madrasasi va boshqalar shular jumlasidan edi. Bundan tashqari, Shahrisabzda, Buxoroda, Xirotda ilm-fan ahllari, koʻplab adiblar, shoiru- bastakorlar, musavvirlar, meʼmoru muhandislar, binokor naqqoshlar, mohir hunarmandlar ijod bilan band edilar.Shahrisabzdagi Temur bunyod etgan “Dor uttilovat”da nafaqat adab ilmi, balki diniy va dunyoviy bilimlar ham oʻrganilar edi. Xirotda esa Shohrux Mirzo ham Temurning ilm-fan va maʼrifat sohasidagi saʼy-harakatlarini olib butun Xurosondagi eng katta kutubxonani tashkil etadi. Temur saltanatining har ikkala ulkan kutubxonasida nafaqat arab va turk tillarida, balki fors, lotin va yunon tillaridagi eng nodir asarlar toʻplangan ediki, bu asarlardan foydalanib ishlagan olimlar keyinchalik Samarqandda Mirzo Ulugʻbek shakllantirgan ulkan ilmiy akademiyaning aʼzolari boʻlib, ilmu faoliyatlari bilan jahonga tanilgan yirik va mashhur olimlar boʻlib yetishadi. Xirotda esa ana shu saʼy-harakatlarning davomi va Xirot kutubxonasining tarkibiy qismi tarzida pirovardida Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida Kamoliddin Behzod rahbarlik qilgan “Sanʼat akademiyasi” – “Nigariston” vujudga kelgan edi.Uzoq Bursa shahridan Samarqandga yaxlit bir kutubxonani koʻchirib kelish faqat Temur maʼnaviyatiga xos tafakkur edi. Temurning fikricha, “kitob barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql-idrokning, ilmu donishning asosi, hayotni oʻrnatuvchi murabbiydir”. Garchi bu satrlar Temur nomidan xalq tilida aytilgan rivoyatlarda keltirilgan boʻlsa-da, u Temur maʼnaviyatiga tamoman mos keladi. Chunki uning oʻgitlarida “yozilgan narsa avlodlar xotirasida qoladigan ishlardan ham uzoqroq yashaydi”, degan hikmatli satrlar mavjud . Тemur va temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa qo’shdi. Falokiyotshunoslik fanida Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Тarix ilmida Sharofiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abro’, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Хondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san’at asarlari bilan mashhur bo’ldi.
Mirzo Ulug’bek davrida Samarqandda birinchi Akademiyaga asos solindi, Yer kurrasini o’lchash va falaqiyotshunoslik jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi. Samarqand rasadxonasining qurilishi ulkan madaniy voqea bo’lib, jihozi va ilmiy yutuqlari jihatidan unga teng keladigan rasadxona yo’q edi. Rasadxonada Ulug’bek matematika, geometriya, falaqqiyotshunoslikda chuqur bilimlar sohibi edi. Ali Qushchi, Muhammad Хavofiylar uning sevimli shogirdlari bo’lgan. Mirzo Ulug’bek «Zij» asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falaqqiyot ilmiga oid an’anani davom ettirib, yuqori darajaga ko’taradi. Matematikaga doir «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», Falaqqiyotshunoslikka oid «Risolai Ulug’bek» va musiqa haqida «Musiqa ilmi haqida risola» kabi asarlar yozdi. Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda madrasalar qurdirib, ta’lim ishlariga rahbarlik qildi.Тemur va temuriylar davrida xalq og’zaki ijodi namunalari yaratildi. Adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi, adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid ilmiy asarlar yaratildi. O’zbek tarjima adabiyoti vujudga keldi. Bu davrda yetuk ijodkorlar Qutb, Sayfi Saroyi, Haydar Хorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, Muhammad Solih va boshqalar yashab ijod qildi. Ayniqsa o’zbek yozma adabiyotining dunyoviy ko’lamini Alisher Navoiyning ijodi kamolot bosqichiga ko’tardi. Qaysi ijodkor o’ziga qaysi mamlakat yoki shaharni qulay deb bilsa, osha yerda yashab ijod qildi. Masalan, xorazmlik shoirlar Haydar va hofiz Хorazmiylar Sherozga, Ismoil Ota avlodlaridan bo’lgan shoir Shayx Atoiy Тurbatdan (Тoshkent yaqinidan) Balxga, Mavlono Lutfiy ham asli Тoshkentdan bo’lib Hirot yaqiniga borib yashab qolganlar. Тemuriylardan 22 ta ijodkor-shoir bo’lib, ular o’zlari she’r yozish bilan birga ijodkorlarga xomiylik ham qilgan. Хalil Sulton, Husayn Boyqaro kabilar o’z she’rlaridan devon tuzganlar. Хurosondagi adabiy hayotning rivojida Boysung’ur Mirzo (Shohruhning o’g’li) ning o’rni beqiyos bo’lib, u o’z tashabbusi bilan fanlarning barcha sohalariga va san’at rivojiga katta hissa qo’shgan. Uning rahbarligida Firdavsiy «shohnomasi»ning ko’p qo’lyozmalarni qiyoslash asosida ishonchli ilmiy matni yaratildi. Boysung’urning o’zi ham forsiy va turkiyda she’rlar yozgan. Хullas, XV asr o’rtalarida Хurosonda o’zbek adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldi.Movarounnaxrda Ulug’bek davrida ko’plab forsiy va turkiy ijodkorlar to’plandi. Adabiy muhitni bevosita Ulug’bekning o’zi boshqarar, Samarqandda o’sha davrning eng yaxshi shoirlari yig’ilgan edilar. Shoirlarning sardori («Malik ul-kalom») qilib Mavlono Kamol Baraxshiy tayinlangan edi. Sakkokiy o’z qasidalaridan birida Ulug’bekning she’r yozishini va uning she’r haqidagi tushunchasi yuqori bo’lganligi ta’kidlab o’tgan. Ulug’bek Хurosondagi ijodkorlar bilan ham do’stona munosabatda bo’lgan. U Lutfiy she’rlarini XV asrning mashhur shoiri Salmon Sovajiy she’rlari bilan teng ko’rgan. Mumtoz shoir bilan tenglashtirish Lutfiy uchun katta sharaf edi. Ulug’bek saroyidagi eng obro’li o’zbek shoiri Sakkokiyning lirik she’rlari bilan birga o’zbek tilidagi qasidalari ham bu she’riy janrning sezilarli yutug’i bo’ldi. Navoiy «Majolisun-nafois» tazkirasida ko’proq xurosonlik shoirlar haqida ma’lumotlar bersa, Davlotshoh Samarqandiy «Тazkirat ush-shuaro» asarida o’tmishda o’tgan ijodkorlarga to’xtaladi. Yaqinda ma’lum bo’lgan Shayx Ahmad ibn Хudoydod Тaroziyning «Fukukul-balog’a» (1437 y.) asari temuriylar davri Movarounnaxrdagi adabiy hayotni o’rganish imkonitlarini ochdi.
Shayx Axmad Тaroziy asarida she’r nazariyasiga doir ilmiy masalalarni yoritish bilan birga, shu paytgacha noma’lum bo’lgan o’zbek va forsiyzabon shoirlarning she’rlaridan misollar keltiradi. Shayx Тaroziy o’z asarida bizga ma’lum bo’lgan mashhur shoirlardan tashqari, bizga noma’lum bo’lgan Muhammad Тemur Buzoning tuyuqlarini, Shams Qisoriyning «al-maqlubul-ba’z» she’riy san’ati namunalarini, Jaloliy degan shoirning ishqiy mazmundagi baytlarini, «mutasalsal» she’riy man’atiga o’zining g’azalidan namunalar keltiradi. «Mutasalsal» san’ati qofiya bo’lib kelgan so’zlarning yoki uning bir bo’lagining keyingi bayt boshlanishida takrorlanishi bilan baytlarni bir-biriga bog’lashni anglatadi. Тaroziyning «Fukukul-balog’a» asari o’sha davr o’zbek adabiyoti tarixini yanada chuqurroq o’rganishda qimmatlidir.
XV asrning ikkinchi yarmi o’zbek adabiyotining eng rivojlangan davri bo’lib, bu yuksalik Тemuriy Boyqaro va o’zbek adabiyotining porloq quyoshi Navoiy nomlari bilan bog’liq. Boyqaro hukmronligi davrida adabiyot, san’at va fanning ko’p sohalari rivojiga katta ahamiyat bergan. «Husayniy» taxallusi bilan she’rlar yozgan, bu ulug’ zot o’z hukmronligi davomida Navoiyga «muqarrabi hazrati sultoniy» mansablarini berib birgalikda madaniyatning rivojlanishiga homiylik qilishgan. Navoiy ustozi Jomiy bilan hamkorlikda ma’naviyat taraqqiyotiga rahnamolik qildi. Ular timsolida badiiy adabiyot eng buyuk yutuqlarga erishdi. Navoiyning «Хamsa» va «Хazoyinul-maoniy» devoni, Jomiyning «hasht avrang» va she’riy devonlari shu davr adabiyotining eng buyuk namunalari bo’ldi. Husayn Boyqaro o’z «Risolasida» uning hukmronligi davrida shunday asarlar yaratilganidan cheksiz faxrlangani bejiz emas.
Boburning «Boburnoma» asari shu davr o’zbek adabiyoti va ilmining hayotbaxsh an’analari asosida yuzaga kelgan edi. XV asrda o’zbek adabiyoti, ayniqsa Navoiy ijodi misolida adabiy janrlar rang-barangligi nuqtai nazaridan ham eng yuksak cho’qqiga ko’tarildi. O’zbek adabiy tili shakllandi. o’zbek nazmi va nasridagi adabiy uslubning xususiyatlaridan biri adabiy va ilmiy asarlarda fikr ifodasida forsiy va arabiy so’z va iboralardan, atamalardan, forsiy tilga xos jumla tuzilish qoidalaridan keng foydalandilar. Тemuriylarning adabiyot va madaniyat sohasidagi an’analari keyinchalik boburiylar tomonidan Afg’oniston va Hindistonda, XVIII-XIX asrlarda Хorazm va Qo’qon xonligida rivojlantirildi. Тemuriylar davri adabiyoti o’zbek adabiyoti rivojida o’ziga xos alohida bir bosqichni tashkil etadi. Undagi ulug’vor insonparvarlik va xalqchillik, adolatparvarlik va ma’rifatparvarlik g’oyalari hamon o’z tarovatini yo’qotgani yo’q. Bu adabiy meros O’zbekistonda hali asrlar davomida o’zining boy mazmuni bilan, g’oyaviy-mafkuraviy teranligi va ilohiyligi bilan komil insonni tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Тemuriylar davrida yaratilgan adabiyot tasavvufning adabiyoti darajasini belgiladi. Adabiyot tasavvufning g’oyaviy mazmunida ilohiy masalalarni qamrab olib umuinsoniy tafakkurni ifodaladi. Movarounnaxr va Хurosonda ХIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrda ro’y bergan madaniy yuksaklik butun musulmon Sharqigina esas, ovropa mamlakatlarini hayratga soldi. Bu yuksaklik Markaziy Osiyoning so’nggi madaniy-ma’naviy rivojinigina belgilab bermay, qo’shni mamlakatlardagi madaniy taraqqiyotga ham katta turtki berdi.
Taftazoniy
У 722 ҳижрий (1322) йилнинг сафар ойида ҳозирги Ашхабод шаҳри яқинидаги Нисо музофотидаги Тафтазон қишлоғида туғилган. Ўн олти ёшигача илоҳиёт фанларини, араб тили, нутқ санъати ва мантиқ илмини ўша даврнинг машҳур олимлари ал-Ижий ва мантиқшунос Қутбиддин ар-Розий ат-Тахтонийдан (1290—1365) ўрганаркан, унинг биринчи илмий асари эса Сарахс (Эрон) олимлари орасида машҳур бўлиб, шу асари орқали мадраса мударриси ҳуқуқини кўлга киритган. Шу даврдан бошлаб у, қарийб 30 йил давомида Мовароуннаҳр ва Хуросон бўйлаб кўчиб юриб, турли мадрасаларда фалсафа ва мантиқдан дарс берган. Сўнгра Темур даъватига биноан Самарқандга келиб, умрининг охиригача шу шаҳарда ижод этиб, Темур саройидаги кўпсонли илмий баҳсларда фаол қатнашган. Манбаларда қайд этилишича, Самарқандда яшаган машҳур файласуф Мир Саййид Шариф Журжоний ва Тафтазоний ўртасидаги илмий баҳслар жуда кескин ва қизиқарли ўтган.Тафтазонийнинг ислом фалсафаси, калом, мантиқ, ҳандаса, шеърият ва араб тили грамматикаси соҳасидаги катта асарлари Мовароуннаҳр ва Хуросон шаҳарларида кенг тарқалган бўлиб, энг машҳур асари «Таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом» бизгача Жалолиддин Давоний ва Курдистонийларнинг шарҳлари орқали, «Мақосид фи илм ал-калом» ёки «Мақосид ат-толибин фи усул ад-дин» («Дин асосларини изловчиларнинг мақсадлари») асари эса муаллифнинг ўз шарҳлари билан биргалиқда етиб келган. Тафтазоний 1392 йилнинг 12 августида вафот этган. Тафтазонийнинг илмий мероси ўрта асрлар фанининг барча соҳаларини ўз ичига олган бўлиб, Қуръон тафсиридан бошқа асарлари араб тилида ёзилган. Бу асарлардан XIV—XVI асрнинг иккинчи ярмигача Мовароуннаҳр ва унинг атрофидаги мадрасаларда ўқув қўлланмаси сифатида фойдаланилган.Тафтазоний қирқдан ортиқ асар ёзган бўлиб, бизгача «Таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом» («Мантиқ ва каломга сайқал бериш»), «Ас-Саъдия» (XIII аср охири ва XIV аср биринчи ярмида яшаган Котибийнинг мантиққа оид «Аш-Шамсия» рисоласига ёзилган шарҳ), «Ал-мутаввол» («Кенг талқин»), «Муҳтасар ал-маоний» («Қисқача маънолар»), «Ал-иршод ал-ҳодий («Йўл бошловчи раҳбар»), «Ал-мақосид ат-толибин» («Толиби илмларнинг мақсадлари»), «Рисола фи завое ал-мусаллас» («Учбурчакнинг бурчаклари ҳақида рисола») каби асарларидан ташқари ўзидан олдин ўтган мутафаккирлар асарларига ёзган шарҳ ва ҳошиялари етиб келган.Тафтазоний ўз фалсафий қарашларида табиат ҳодисалари ўртасида сабаб-оқибат муносабатлари мавжудлигига шубҳа қилмай, борлиқнинг ана шундай муносабатларини диққат билан таҳлил этиб, сабаб ва оқибатнинг муайян турларини ажратиб кўрсатади. «Сабаб — бу шундай нарсаки, нарсанинг мавжуд бўлиши унга боғлиқдир. Сабаб ички ва ташқи кўринишларга эга. Агар сабабнинг муайян белгилари оқибатга кўчиб ўтса, унда ички сабаб намоён бўлган бўлади, агарда бунинг акси бўлса, унда ташқи сабаб ўзлигини қўрсатган бўлади». Тафтазоний ўзининг «Таҳзиб ал-мантиқ ва-л-калом» асарида инсоннинг хулқ-атворидаги ирода эркинлиги масаласига кенгроқ тўхталади. Унинг фикрича, ҳар қандай олижаноблик ва хайрли ишлар ўз табиатига кўра худонинг моҳиятидан келиб чиқади ва у ҳамма нарсанинг холиқи сифатида хайр ва шарофатнинг яратилганлиги сабабдан инсонларни ёмон хулқ-атвордан тийилиб туришга чорлайди. Ёмон хулқлар, гуноҳлар инсонга хос нарсалар бўлмасдан, улар фақат кишиларни синаш учун яратилган.
Jurjoniy 1387 yili Sheroz fath etilgandan keyin mashhur kishilar qatorida Jurjoniy ham Samarqandga joʻnatilgan. Temur vafot etgandan keyingina Sherozga qaytib, 1413 yilda olamdan koʻz yumdi. Ali ibn Muhammad ibn Ali Husayn Jurjoniy Astrobod yaqinidagi Togʻu qishlogʻida 740 hijriy (1339) yilda tugʻilgan. Yoshlik davridan boshlab barcha fanlar qatori falsafa, mantiq va tilga juda ham qiziqqan. 1365 yili Jurjoniy Hirotga mashhur faylasuf Qutbiddin Muhammad ar-Roziy at-Taxtoniydan taʼlim olish uchun boradi. Taxtoniy oʻzining qarib qolganligini aytib, Misrdagi shogirdi Muborakshoh oldiga borishni maslahat bergan. Lekin Jurjoniy 1368 yilgacha Hirotda boʻlgan. Soʻngra turk faylasufi Muhammad Oqsaroiydan taʼlim olish uchun Qoramon shahriga joʻnagan. Muhammad Oqsaroiy shuhrati va uning asarlari Jurjoniyning eʼtiborini jalb etgan boʻlib, u mashhur faylasuf va mantiqshunos boʻlib yetishgan Oqsaroiyning shogardi Muhammad Mullo Fanoriy bilan uchrashib, doʻst tutindi va birgaliqda 1370 yilda Misrga joʻnashadi. Jurjoniy Qohirada 4 yil davomida mashhur mantiqshunos Muborakshoh va Akmaliddin al-Bobartiylar maʼruzalarini tinglab, oʻz saviyasini oshirgach, 1374 yilda Istambudda ilmiy izlanishlarini davom ettirdi. U yerdan Vataniga qaytib, 1387 yilgacha Sheroz madrasalarida dars berdi. Soʻng Samarqandda 20 yildan ortiq vaqt yashadi. Samarqandda yashagan davri Jurjoniy ijodida juda barakali boʻldi. Ilmu fanning barcha sohalariga bagʻishlangan bir qator risolalar, oʻtmish mutafakkirlarining asarlariga sharhlar yozdi.Jurjoniy umri davomida 50 dan ortiq asar yozib, bu asarlar fanning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Ammo Ulugʻbekka bevosita taʼsir etgani, shubhasiz uning XII – XIII asrlarda Xorazmda yashab oʻtgan Mahmud al-Chagʻminiyning astronomiyaga oid asariga yozgan “Sharh mulahhas al-haya” (“Astronomiyaga oid saylanmaga sharh”) va Nasiriddin Tusiy asariga bagʻishlangan “Sharhe tazkiratul Nasiriyat” (“Astronomiya haqida eslatmaga sharh”) asarlaridir. Jurjoniy bilish nazariyasi va mantiqqa doir “At-taʼrifot” (“Taʼriflar”), “Usuli mantiqiya” (“Mantiqusuli”) va ilmiy bahs faniga bagʻishlangan “Odob ul-munozara” (“Munozara olib borishning qoidalari haqida risola”) kabi arab tilida yozilgan asarlarning muallifi hamdir. Bundan tashqari Jurjoniyning fors tilida yozilgan mantiqqa oid bir necha asarlari ham bizgacha yetib kelgan. Bulardan “Sugʻro” (“Kichik dalil boʻla oladigan hukm”), “Kubro” (“Katta dalil boʻla oladigan hukm”), “Avsat dar mantiq” (“Mantiqda oʻrta xulosa”) va boshqalarni koʻrsatib oʻtish mumkin. Uning “Sharhe faroize Sarojiya” (“Meros boʻlish majburiyatlarining Sarojiy taʼrifiga sharh”) asari huquqshunoslik masalalariga bagʻishlangan boʻlib, faqih Sajovandiy asarlariga javob tariqasida yozilgan. Jurjoniy XIV asr faylasufi Eziddin Abdurahmon al-Ijiy (1300–1356)ning “Muvoqif fi ilm al-kalom” (“Kalom ilmidagi manzillar”) asariga yozgan “Sharhe mavoqif fi ilm al-kalom” sharhi uning zamondoshlari va undan keyingi avlod olimlari uchun falsafa va mantiq boʻyicha oʻziga xos qomus maqomiga ega boʻldi.Sharhlardan tashqari Jurjoniy juda koʻp falsafiy asarlarga hoshiyalar yozdi. Uning Abu Ali ibn Sinoning “Ishorat” (“Koʻrsatmalar”) asariga yozgan sharhi, Nasiriddin Tusiyning “Tajvid” (“Abstraksiya”) asariga sharh yozgan shayx Shamsuddin Mahmud Isfahoniy (1294–1349)ga javob tariqasida yozilgan hoshiyasi diqqatga sazovordir. Jurjoniy dunyoqarashi, undan oldin oʻtgan salaflarinikidek, oʻrta asrlardagi butun falsafiy masalalarni, chunonchi, borliq haqidagi taʼlimot, koinot jumboqlari, modda va uning shakllari, jonsiz va jonli dunyoning xususiyatlari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, bilish muammolari, mantiqiy fikrlash taʼlimoti, til va tafakkur aloqalari va boshqalarni oʻz ichiga oladi. – U koinot, inson va aqlni qamrab oluvchi dunyoning umumiy manzarasini yaratishga harakat qildi. Jurjoniy aqidasiga xos boʻlgan narsa borliq manzarasini bosqimcha-bosqich tartibda tushuntirishdan iborat edi. Besh bobdan iborat boʻlgan “Dunyoni aks ettiruvchi koʻzgu” risolasining birinchi bobini vojib ul-vujud va mumkin ul-vujud mavjud ekanligini asoslashga bagʻishlaydi. Jurjoniy shunday taʼrif beradi: “Yoʻq boʻlishi mumkin boʻlmagan, bor boʻlishi esa zarur boʻlgan narsa vojib ul-vujud deb ataladi. Masalan, xoliqning oʻzligi kabi tushuncha. Borligʻi ham, yoʻqligi ham zarur boʻlmagan narsa esa mumkin ul-vujud deb ataladi”Jurjoniy fikricha, vojib ul-vujud xudo boʻlib, mumkin ul-vujud moddiy olamdir. U borliqning birinchi sababi sifatida vojib ul-vujudni, yaʼni xudoning borligini tan oladi. Uningcha, mumkin ul-vujud oʻzining bor boʻlishi uchun qandaydir tarzda boʻlsa ham, biror-bir sababga ehtiyoj sezadi. U biror-bir narsa tufayli, yaʼni birinchi sabab qimmatiga koʻra vojib ul-vujud darajasiga koʻtariladi. Jurjoniy tabiatdagi hech bir hodisa sababsiz kelib chiqmaydi, deb taʼkidlaydi. Hamma mavjud ashyolardagi butun harakat va oʻzgarishlar faqat makon va zamondagina roʻy beradi. Jurjoniy dunyoqarashiga xos xususiyat, uning butun borliqni bir-biriga qonuniy ravishda bogʻlangan boʻlakchalardan iborat yagona tana sifatida taʼriflashdir. Uning fikricha, moddiy dunyoni tashkil etgan narsalar asosida toʻrt unsur, yaʼni olov, havo, suv va tuproq yotadi. Uch unsurdan iborat boshqa jismlar, yaʼni metallar, oʻsimliklar va hayvonlar esa, yuqorida aytilgan toʻrt unsurning bir-birlari bilan qorishishining hosilasi sifatida kelib chiqqandir. Toʻrt unsur doimo harakatda ekanligidan oʻzgaruvchan boʻlib, biri ikkinchisiga aylanib qolishi mumkin. Havo suvga, suv tuproqqa va hokazo.
Низомиддин Шомий ҳаёти ва ижоди ҳақида ўз асарларидан баъзи бир кичик-кичик лавҳалардан ташқари Ўрта асрлар ёки ҳозирги замон манбаларида маълумотлар жуда кам. Туғилган йили номаълум. Унинг Шомий ёки Шанби Ғозоний нисбаси асосида, у аслида Табриз чеккасидаги Шанби Ғозон деб аталган мавзедан бўлган, деб тахмин қилинади. Мавлоно Низомиддин 1398 йилнинг август ойида Амир Темур аскарлари Бағдод шаҳрини забт этганликлари ҳақидаги воқеаларни қаламга олар экан, ўзи биринчи бўлиб шаҳардан чиққанлиги, ҳазрат Соҳибқирон билан учрашиб, суҳбатида бўлганлигини эслатиб ўтади («Зафарнома», Тауэр нашри, 1-жилд, Байрут, 1937 й., 139-бет.). Демак, у 1398 йили Боғдодда яшаган ва унинг Амир Темур билан биринчи учрашуви ана шу йили содир бўлган. Амир Темур билан иккинчи учрашуви эса «Зафарнома»нинг 1400 йил воқеалари баёнида учрайди. Ўша йили октябр ойида Амир Темур Шом (Сурия) чегарасида жойлашган Ҳалаб шаҳрини қамал қилган. Муаллифнинг ёзишича у ўша вақтда Ҳижоз сафарига кетаётган экан, шаҳар муҳофазачилари ундан шубҳаланиб тўхтатганлар ва қалъа рўбарўсидаги бир бинога қамаб қўйганлар. Бу ердан у қалъанинг забт этилишини ўз кўзи билан кўрган (Уша жой, 227-бет). Шу давр муаррихларидан бўлган Ҳофизи Абрунинг ёзишича, жангдан сўнг Жалол ус-Ислом номли бир амир Низомиддин Шомийни Амир Темур ҳузурига олиб келган, ҳазрат Соҳибқирон унга илтифотлар кўргазиб, яхши қабул қилган («Зафарнома», Тауэр нашри, 2-жилд, Прага, 1956 й. 160-бет).Жумладан, Ҳофзи Абру яна 1412 йил воқеаларини баён этар экан, Низомиддин Шомийни марҳум сифатида тилга олади (Ўша жой, 14-бет). «Зафарнома»нинг ёзилиш тарихи ҳақида шуни таъкидлаш лозимки, Мавлоно Шомийнинг ўзи берган маълумотга кўра, ҳижрий 804 йили (1401 йил 11 августдан 1402 йил 1 август оралиғи) Амир Темур уни ҳузурига чорлаб, ўз юришлари битилган йирик бир асар яратишга ундаган. Соҳибқирон ўша даврга қадар мунший ва котиблари тарафидан тузилган битиклар уни қониқтирмаганлигини айтган. Ёзилажак асар бир томондан, авом халққа тушунарли, содда, равон тилда ва айни пайтда маърифатли кишилар эътиборига ҳам лойиқ тарзда ёзилишини уқгирган. Мавлоно Низомиддин бу масъулиятни ўз бўйнига олган («Зафарнома», 1-жилд, 10-11-бетлар). Табиийки, бу учрашувдан сўнг Низомиддин Шомий сарой тарихчиси сифатида Амир Темурнинг кейинги барча юришларида унга ҳамроҳлик қилган. 806 йил муҳаррам ойида (1403, июл-август) Грузиядаги Биртис қальаси забт этилишини ёзар экан, Низомиддин Шомий бу воқеани ўзи кузатганлигини айтади. Шомий юришлардан бирида ийди рамазон муносабати билан йиғилган жамоага ваъз айтиб, сўнг ийд намозида пешнамозлик қилган.Бу воқеани машҳур тарихнафис Шарафиддин Али Яздий шундай тавсифлаган: «Шу йил рамазон ийдини (806/1404) ҳазрат Соҳибқирон Оби-Оғлиқ ёқасида кутди. Замонанинг балоғатли фузалоларидан бўлган ва ҳазрат Соҳибқироннинг эзгуликлари ва фахрли ишларидан бир қанчасини баён қалами билан ифодалаган Мавлоно Низомиддин Шанбий йид хутбасининг қироатига ва намозига киришди» (Яздий, «Зафарнома», Тошкент, 1972, 449-6). Тахминан, шу вақтда, ёхуд бир неча ҳафта кейин Мавлоно Низомиддин Соҳибқирон юришларини 1404 йил баҳоригача етказиб, асарни тамомлаган ва уни Озарбайжондан Самарқандга қайтиш тарадуддида бўлган Амир Темурга тақдим этган (Бундан кейинги — Темур вафотигача (феврал, 1405) кечган воқеалар, кейинроқ Ҳофизи Абру томонидан «Зайл» — (Илова) тарзида ёзилган.Низомиддин Шомий «Зафарнома» асарини ёзиш учун қандай манбалардан фойдаланганлиги хусусида, афсуски, на ўзининг ва на замондошлари асарида учрайди. Лекин «Зафарнома» асарини тадқиқ этиш натижасида Шомий қуйидаги манбалардан фойдаланганлигини тахмин қилиш мумкин: а) Амир Темурнинг котиблари назм, насрда форсий, туркий тилларида ёзган кундаликлар ва битиклар. Булар Низомиддин Шомий ва ундан кейинги муаллифлар даврида мавжуд бўлган бўлса ҳам, бизнинг даврларга етиб келмаган ёки ҳали топилганича йўқ; б) муаллифнинг ўзи кейинги 2—3 йил давомида Амир Темур юришлари шоҳиди бўлган ва ёзиб олган воқеалар; в) Амир Темурнинг Ҳиндистонга юриши билан боғлиқ воқеалар баён этилган Ғиёсиддин Алининг «Амир Темурнинг Ҳиндистонга юриш кундалиги» асари. «Зафарнома» тарихий асар сифатида XIV-XV асрларда Темур ва Темурийлар ҳукмронлиги давридаги Марказий Осиё, Олтин Ўрдахонлиги, Озарбайжон, Эрон, Афғонистон, Ироқ, Сурия, Миср, Туркия ва бошқа мамлакатлар тарихига оид воқеаларни ўз ичига олган Асар муқаддимасида Амир Темур тарих саҳнасига чиққан 1360 йилга қадар Марказий Осиёда ҳукмронлик қилган чингизий ҳукмдорлар ҳақида қисқача маълумот берилган. Сўнгра Амир Темурнинг XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV асрнинг бошида қилган юришларининг батафсил баёни келтирилган. Асар 1404 йил март ойида Амир Темурнинг Озарбайжонда Аррон Қаробоғида турганлигининг баёни билан якунланиб, унинг вафотигача, яъни, бир йилча вақт ичида содир бўлган воқеалар ёритилмай қолган.Низомиддин Шомий асарида келтирилган воқеалар силсиласи кейинги тарихнавислар томонидан давом эттирилган. Жумладан, Темурийлар Шоҳрух Мирзонинг тарихнависи Ҳофизи Абру «Мажмуа» («Тўплам») асарини ёзар экан, Шомийнинг «Зафарнома»сидан ҳам фойдаланган ва воқеалар тизмасини Шоҳрух Мирзо ҳукмронлик қилиб турган 1420 йилгача давом эттирган. Кейинроқ, 1423 йили Шоҳрух Мирзонинг ўғли Бойсунғур Мирзо (вафоти — 1433) фармони билан Ҳофизи Абру тўрт жилддан иборат «Мажмуа ут-таворихи султония» («Султонга аталган тарихлар йиғиндиси») деб аталган асарни ёзишга киришган ва уни 1427 йил воқеаларининг баёни билан тугатган. Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома» асари ўзида жамланган тарихий маълумотларнинг ишончлилиги билан XV-XVI асрларданоқ бошқа асарлар учун бош манбалардан бири бўлиб хизмат қилган. Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома», Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаъи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиш жойи»), Фасиҳ Ҳавофийнинг «Мужмаи Фасиҳий», Муҳаммад Фазлуллоҳ Мусавийнинг «Тарихи ҳайрот», Хотифийнинг назмда битилган «Темурнома», Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» («Поклик боғи»), Хондамирнинг «Ҳабиб ус-сияр» («Яхши хислатлар») ва бошқа бир қатор асарлар шулар жумласидандир. Уларнинг ҳар бирида илгариги асарлардаги воқеалар ҳар хил таҳрирларда қайтарилиши билан бирга бошқаларида учрамайдиган воқеалар тафсилоти ҳам мавжуд.Шомий «Зафарнома»сининг фақат икки қўлёзма нусхасигина сақланиб қолган. Биринчиси, Амир Темурга тақдим этилган қўлёзмадан 1425 йилда кўчирилган нусхаси бўлиб, у Истамбулдаги «Нури Усмония» масжиди кутубхонасида, 3367-инвентар рақами остида мавжуд. Иккинчиси, муаллиф Амир Темурнинг набираси Мирзо Умар баҳодир ибн Мироншоҳ (вафоти — 1409)га тақдим этган қўлёзмадан 1434 йили кўчирилган нусха бўлиб, у Лондондаги Британия музейи кутубхонасида, 23980-инвентар рақами билан сақланади. Таниқли матншунос олим Феликс Тауэр мазкур қўлёзмалар ноқис бўлганлиги сабабли, уларни Ҳофизи Абрунинг «Зубдат ут-таворих» асари билан солиштириб тадқиқ этиш асосида «Зафарнома»нинг икки жилддан иборат илмий-танқидий матнини нашр эттирган. Биринчи жилдига фақат «Зафарнома» илмий-танқидий матни киритилган. Иккинчи жилдида эса нашрнинг сўзбошиси, қўшимчалар нусхалардаги фарқлар берилган. Асар кейинги вақтларда Шарқ ва Ғарб олимлари томонидан ўрганилиб, ундан қисқартирилган таржималар амалга оширилган. Жумладан, 1949 йили Анқарада Нежоти Луғол деган олим Ф. Тауэрнинг нашри асосида қисқартириб, турк тилида таржима қилган.
140 Ahmad Donish Maxdum ibn Nosir (taxallusi Ahmad Kalla; 1827 – Buxoro – 1897) – yozuvchi, rassom, tarixchi, xattot, olim, maʼrifatparvar.19-asrda Buxoro taraqqiyparvar muhitining yuzaga kelishida muhim oʻrin tutgan. Tojik tilida ijod qilgan. Asli Sug'ut qishlog'idan bo'lgan. Mudarris oilasida tugʻilgan. Ahmad Donish boshlangʻich savodni onasidan olgan, soʻng maktabda, madrasada tahsil koʻrgan. Adabiyot, tarix, falsafa, tibbiyot, mat., astronomiya ilmini mustaqil oʻrgangan. Xattotlik, rassomlik va naqqoshlikni yaxshi bilgan, munajjimlikdan yaxshi xabardorligi bilan Nasrumaxon nazariga tushgan. 1857, 1869, 1873-yillarda Buxoro amiri elchilarining mirzasi boʻlib, Rossiya (Peterburg) ga borgan. Safar taassurotlari asosida "Navodir ul-vaqoyeʼ" ("Nodir voqealar") va "Tarjimai ahvoli amironi Buxoro" ("Buxoro amirlarining tarjimai hollari") kabi asarlar yozgan. Ularda amirlik tuzumini isloh qilish masalasini koʻgargan. Ahmad Donish amir Muzaffar taklifi bilan "Manozir ul-kavokib" ("Sayyoralarning joylashishlari") nomli astronomiya (ilmi nujum)ga oid kitob yozgan (1865). 1870 – 73 yillarda islohot haqida "Risolai dar nazmi tamaddun va taovun" ("Madaniyat va jamiyat tartibi haqida risola") asarini yaratgan. Biroqundagi fikrlar amirga yoqmagan va uni saroydan uzoqlashtirgan (1874). Ahmad Donish maʼlum muddat Buxoro tumanlarida qozi lavozimida ishlagan. Amir Muzaffar vafotidan soʻng Buxoroga qaytgan, madrasalardan birida mudarrislik qilgan.Ahmad Donish "Nodir voqealar" asarida fan, texnika yangiliklari, tabiat hodisalari, geogr., insonning uzoq umr koʻrishi, koinotning kelib chiqishi, Oy va Quyosh tutilishi, zilzila haqida fikr yuritgan, Yevropa ilm-fanini oʻrganishga daʼvat etgan. "Risolai tarixiy" nomi bilan mashhur boʻlgan "Taʼrixi saltanati xonadoni mangʻitiya" asarida mangʻitlar sulolasining 100 yillik hukmronligi taxlil va tadqiq qilingan.
141 Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor (“Olijanob kishilarning jasorati haqidagi sirlar dengizi”) nomli tarixiy-geografik asar, muallifi XVII asrda yashab oʻtgan balxlik yirik qomusiy olim Mahmud ibn Validir. Fors tilida yozilgan.Uning otasi Mir Muhammad Vali asli fargʻonalik, kosonlik boʻlib, Shayboniylardan Pirmuhammadxon avval (1546—1567-yy.) davrida Balxga borib qolgan. U oʻqim ishli va keng m a’lumotli kishi boʻlib, asosan fiqh ilmida zamonasining peshqadam kishilardan hisoblangan.Mahmud ibn Vali 1596-yili tug'ilgan. 19 yoshga borganda, ya’ni 1614-yili u yirik fiqh va hadis olimi Mirakshoh Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb oʻn yil undan saboq oladi.Mahmud ibn Vali fanning juda ko‘p sohalarini, tarix, geografiya, ilmi nujum, ma’danshunoslik, botanika va boshqa sohalam i qamrab olgan “Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor” yoki “Bahr ul-asror” nomli o‘ta qimmatli qomusiy asarini yaratdi. Bundan tashqari u qator ilmiy va badiiy asarlar yaratgan bo'lib, ular bizgacha yetib kelmagan.1634—1640-yillar orasida yozilgan “Bahr ul-asror” asari mundarijasida ko'rsatilishicha, yetti jilddan iborat bo'lgan. Uning II—VII jildlari jahon tarixiga bag'ishlangan bo'lib, O'zbekiston va u bilan qoʻshni mamlakatlaming qadim zamonlardan to 1640-yilgacha kechgan tarixidan bahs yuritadi. Afsuski, bu muhim va qimmatli asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan, xolos. Asarning birinchi jildida yetti iqlim m am lakatlarining, shuningdek, Oʻzbekistonning oʻrta asrlardagi shahar va viloyatlarining geograflk holati, xalqi va uning turm ush tarzi haqida qimmatli ma’lum otlar keltirilgan. “Bahr ul-asror” ning VI jildi alohida qimmatga ega. Unda XIII—XVII asrning birinchi yarmida Chigʻatoy ulusi, Oʻrta Osiyo, va Shimoliy Afgʻoniston tarixi keng va atroflicha yoritilgan
142...16-19 asirlarda fan jug'rofiyada fan Yangi davr deb ataluvchi zamonda F.ning ijtimoiy roli yanada oshdi. U madaniyatning muhim tarmogʻi va texnikaning nazariy asosiga aylana boshladi. 16—17-asrlarda klassik fizikaning poydevori qurildi. F.ning nazariya darajasiga koʻtarilganligi tafakkurning induktiv va deduktiv rivojlanishiga yoʻl ochib berdi. Mavjud ilmiy faktlar I.Nyuton tomonidan dinamikaning asosiy qonuni sifatida taʼriflandi. Bu umumlashtirilgan qonundan 16—19-asrlarda xususiy qonuniyatlar kashf etildi. Lagranj, Eyler, Gauss va boshqa ijodi mexanikani moddiy nuqtalar sistemasi tarzida shakllanishiga olib keldi. Mexanika F.i shu darajada mantiqiy rivojlandiki, har xil soha olimlari unga havas qila boshladilar va uning isbotlangan qonuniyatlaridan boshqa sohalarda ham foydalanish harakatiga tushdilar.Sanoatda tub oʻzgarishlar yuz berishi (18-asr oxiri) tufayli F.ning taraqqiyotida yangi bosqich boshlandi. 19-asrda fizikada yangi F.lar (termodinamika, klassik elektrodinamika) paydo boʻldi, biol.da evolyutsion taʼlimot va hujayra nazariyasi vujudga keldi, energiyaning saklanish va oʻzgarish qonuni shakllandi, astronomiya va mat.da yangi konsepsiyalar rivojlandi (J.Maksvell, M. Faradey, J. Lamark, Ch.Darvin, T.Shvann, M.Shleyden va boshqalar). Geom. sohasida inqilobiy taʼlimot yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelgan Yevklid geometriyasi yagona emasligi, balki noyevklid geom.lar ham borligi N.Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va keyinchalik isbotlandi. DM.Mendeleyevning davriy sistemasi xar xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki boglanishni ifodaladi. Mat. va fizikada 20-asrda ham katta yutuklar qoʻlga kiritildi, texnika F.larida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo boʻldi. F. va texnikaning yanada rivojlanishiga taʼsiri borgan sari ortib borayotgan kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo F.laridagi muvaffaqiyatlar hujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroqoʻrganishga imkon berdi, bu hol qishloq xoʻjaligi va tibbiyot F.larining rivojlanishiga olib keldi. F.ning ishlab chiqarish bilan yaqin hamkorligi yuz berib, uning ijtimoiy xayot bilan aloqalari mustahkamlana boshladi. Hozirgi F.lar fantexnika inkilobinnng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.F. tizimi umuman kuyidagi katta guruhlarga boʻlinadi: tabiiy F.lar, gumanitar F.lar, texnika F.lari va ijtimoiy F.lar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda koʻp mustaqil F. sohalari ajraladi. Mustaqil F.lar bir-biriga bogʻliq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga toʻgʻri keladi, bu hol hrz. paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol boʻla oladi. Bu muammo texnika F.lari, Yer toʻgrisidagi F.lar, biol„ mat., tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar bilan qoʻshilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ilmiytexnik muammolarni hal qilish uchun xoz. fanlarda tadqiqotlarni dasturiymaqsadli tashkil etish metodi keng qoʻllaniladi. Ilmiy tadqikrtlarni 2 ga: fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning, bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiyamaliy muammolarni hal qilish uchun qoʻllash amaliy tadqiqotlarning vazifasidir..
144

Tarixnavislik

Tarixnavislik so‘zining imlo qoidalariga asosan to‘g‘ri yozilish tasnifi bilan tanishib chiqamiz. So‘zning o‘zbek alifbosida lotin va kirillda to‘g‘ri yozilish imlosi, nechta undosh va unlidan tarkib topgani va bexato bo‘g‘inga ajratish tartibi hamda kelishiklarda qanday tuslanishiga oid ma’lumotlar berilgan. O‘ylaymizki, endi siz Imlo.uz saytidan foydalanib, tarixnavislik so‘zini xatosiz yoza olasiz.Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini oʻrganuvchi fan. U tarixiy bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni yoki maʼlum bir muammoga bagʻishlangan tarixiy tadqiqotlarni oʻrganadi va tahlil qiladi. Nafaqat tarix, balki maxsus tarix fanlari (masalan: sharqshunoslik, etnologiya, arxeologiya va boshqalar) tarixi bilan ham shugʻullanadi. Bu fanning asosiy vazifasi tarix fani rivojini chuqur va har tomonlama xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot davrida toʻplangan tarixiy bilimlarni tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini chiqarishdan hamda shu asosda tadqiq etilgan dolzarb muammolarni aniqlab, kelgusi tadqiqotlarning yoʻnalishlarini belgilashdan, tarixchilarni muayyan tarixiy-ilmiy muammo doirasidagi adabiyotlarga yoʻnaltirishdan iborat. Tarixshunoslik oʻtmishda kechgan va bugungi kunda sodir boʻlayotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish; jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarning oʻsib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, maʼlum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yoʻnalishi bilan bogʻliqlikda ifodalaydi, ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy muhitning tarix faniga taʼsirini, u yoki bu yoʻnalishdagi rivojlanish va tanazzulga yuz tutish sabablarini aniqlaydi. Shuningdek, fan taraqqiyotida oʻz oʻrniga ega boʻlgan markazlar tarixini, unda faoliyat koʻrsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati, ularning fan rivojiga qoʻshgan hissalarini oʻrganish kabi vazifalarni ham bajaradi.Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir qancha tahlil usullari mavjud: qiyosiy tarixiy usul —turli tarixiy davrlarda tarixiy maʼlumotlar qanday paydo boʻldi, harakatlandi, oʻzgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning paydo boʻlishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qoʻllaniladi; aniq tahliliy usul — olib borilgan tarixshunoslik tadqiqoti voqea-hodisalar tafsilotini kelib chiqish sabablari, rivojlanish jarayonini nazariy va faktik materiallarning oʻzaro aloqasida tahlil qiladi, ularning fanda qanday yoritilganligini oʻrganadi; mantiqiy tahliliy usul — katta imkoniyatlarga ega boʻlib, tarixiy muammoning oʻziga xos xususiyatlari, tuzilishi, boshqa tarixiy hodisalar bilan bogʻliqligini oʻrganishda qoʻllaniladi. Boshqacha aytganda, maʼlum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yoʻnalishi bilan bogʻliqlikda ifodalaydi; xronologik usul — voqea-hodisalar haqida turli bosqich yoki davrda toʻplangan tarixiy faktlarni oʻzaro bogʻliqlikda oʻrganishda qoʻllaniladi. Bu esa turli zamonda ilmiy fikrlarning harakatini, muammoga yondashuvda konsepsiyalar, qarashlar, gʻoyalarning oʻzgarib borishini xronologik tartibda takroriy yoki xilma-xil jihatlarini ochib beradi; davriylashtirish usulida maʼlum bir tarixiydavriy chegarada tarix fanining sifat, uslub va xususiyatlarining oʻzgarishiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning taʼsiri, har bir yangi bosqichda vujudga kelgan ilmiy gʻoyalarni harakatlantiruvchi omil va yoʻnalishlar aniqlanadi; retrospektiv tahlil — har bir ilmiy adabiyot oʻz davriga taalluqli boʻlib, uning kuchli va kuchsiz jihatlarini oʻzida aks ettiradi.
145 IBRAT. M.BAYONEY. A.DONISH Is’hoqxon To'ra (1862-1937) – maʼrifatparvar shoir, zabardast tilshunos, tarixshunos olim, ilk o’zbek matbuotchilaridan bo’lib, 1862-yilda Namangan yaqinidagi To’raqoʻrgʻon qishlogʻida tugʻilgan. Dastlabki maʼlumotni eski maktabda, soʻngra onasining qoʻlida oladi. Keyinroq Qoʻqonga borib madrasaga o’qishga kiradi.Is’hoqxon To'ra 1886-yilda madrasani tugatib, To’raqoʻrgʻonga qaytib keladi. U o’z faoliyatini pedagog sifatida qishloqda maʼrifat tarqatish bilan boshladi. 0’sha yili eski mahalliy maktablardan ancha farq qiluvchi yangicha maktab ochadi.Qo‘qondagi Muhammad Siddiq Tunqotar madrasasida o‘qigan (1878—86). O‘z she’rlari («Tarixi chopxona», «Madaniyat haqida masnaviy», «Gazeta xususida», «Qalam»)da mahalliy va chor amaldorlari kirdikorlarini fosh etgan («Ilmi Ibrat», she’riy to‘plam, 1909). Ibrat arab, fors, hind, turk, o‘zbek va rus so‘zlaridan tarkib topgan «Lug‘at sitta as-sina» («Olti tilli lug‘at», T., 1901) tuzgan, bu asar o‘sha davr uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ibratning yozuvlar tarixiga oid «Jome’ ul-hutut» («Xatlar majmui», 1912) asarida lotin, yunon, xitoy, hind, arab, Kirill yozuvining kelib chiqishi, rivojlanish tarixi haqida ma’lumot berilgan, ilmiy-tarixiy asarlari («Tarixi Farg‘ona», 1916; «Tarixi madaniyat», 1925; «Mezon uz-zamon», 1926) esa Qo‘qon xonligining vujudga kelishidan to 20-asr 30-yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan. Ibrat «Turkiston viloyati gazeti», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona» gazetalariga yozgan maqolalarida fan, ma’rifat va madaniyatni targ‘ib etgan. 1937 yilda qatag‘on qurboni bo‘lgan. Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi 14-o‘rta maktab va Toshkentdagi bir ko‘chaga Ibrat nomi berilgan.Is’hoqxon To'ra 1887-yilda haj safariga otlanadi. Soʻng u Sharq mamlakatlari bo’ylab sayohatni davom ettiradi. Yevropaning Istanbul, Sofiya, Afina, Rim kabi markaziy shaharlarida bo’ldi, ancha vaqt Jidda shahrida istiqomat qiladi, Bombey va Kalkuttada yashaydi. Is’hoqxon u yerlarda koʻr ishlatiladigan arab, fors, hind va ingliz tillarini mukammal o’rgandi. U 1896-yilda o’z vataniga qaytib keldi. 1901-yilda „Lugʻati sitta-alsina“ asarini bosmadan chiqaradi. Mazkur lugʻat jadid maktablarida sharq va rus tillarini o’rganishda birdan bir qoʻllanma sifatida foydalanib kelindi.Bayoniy (taxallusi; asl ismi Muhammad Yusufbek Bobojonbek ugʻli) (1858— Xiva — 1923) — Oʻzbek shoiri, tarixchi, musiqashunos, xattot va tarjimon.Xivadagi Shergʻozixon madrasasida tahsil koʻrgan. Suls, kufiy, rayhoniy, shikasta xatlarini yaxshi bilgan, tanbur chertish va gʻijjak chalishda mohir boʻlgan. B.ning bir devoni, Xorazm tarixiga oid ikki asari va tarjimalari saqlangan. U mumtoz sheʼriyatning deyarli hamma janrlarida ijod qilib, Navoiy, Munis, Ogahiy anʼanalarini davom ettirgan. Avaz Oʻtar bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. "Devoni Bayoniy" sheʼrlar toʻplamini tuzgan. Unga kirgan sheʼrlarida dunyoviy sevgini ulugʻlagan, tabiat goʻzalliklarini sodda va ravon ifodalagan, mazlumlar, ilm-fan ahlining achchiq taqdiriga achingan. "Shajarai Xorazmshohiy" tarixiy-memuar asari bilan Munis va Ogahiy boshlagan ishni davom ettirgan. Bunda Yofasdan Qoʻngʻirot urugʻigacha, Abulgʻoziy Bahodirxondan Asfandiyorxongacha oʻtgan xonlar hukmronligi davri tarixi yoritilgan. "Xorazm tarixi" asari "Shajarayi Xorazmshohiy"dagi voqealarni toʻldirgan. Asarning avvalgi boblari maʼno jihatdan "Shajarai Xorazmshohiy"ga oʻxshab ketadi. Lekin yozilish uslubi bilan undan farq qiladi. Asarda, asosan Asfandiyorxon hukmronligi davri va undan keyin roʻy bergan voqealar tasvirlangan. 16 bobdan iborat bu asarning 8 bobigina bizgacha yetib kelgan.145 davomiAhmad Donish Maxdum ibn Nosir (taxallusi Ahmad Kalla; 1827 — Buxoro — 1897) — yozuvchi, rassom, tarixchi, xattot, olim, maʼrifatparvar.19-asrda Buxoro taraqqiyparvar muhitining yuzaga kelishida muhim oʻrin tutgan. Tojik tilida ijod qilgan. Asli Sugʻut qishlogʻidan boʻlgan. Mudarris oilasida tugʻilgan. Ahmad Donish boshlangʻich savodni onasidan olgan, soʻng maktabda, madrasada tahsil koʻrgan. Adabiyot, tarix, falsafa, tibbiyot, mat., astronomiya ilmini mustaqil oʻrgangan. Xattotlik, rassomlik va naqqoshlikni yaxshi bilgan, munajjimlikdan yaxshi xabardorligi bilan Nasrumaxon nazariga tushgan. 1857, 1869, 1873-yillarda Buxoro amiri elchilarining mirzasi boʻlib, Rossiya (Peterburg) ga borgan. Safar taassurotlari asosida „Navodir ul-vaqoyeʼ“ („Nodir voqealar“) va „Tarjimai ahvoli amironi Buxoro“ („Buxoro amirlarining tarjimai hollari“) kabi asarlar yozgan. Ularda amirlik tuzumini isloh qilish masalasini koʻgargan. Ahmad Donish amir Muzaffar taklifi bilan „Manozir ul-kavokib“ („Sayyoralarning joylashishlari“) nomli astronomiya (ilmi nujum)ga oid kitob yozgan (1865). 1870 — 73 yillarda islohot haqida „Risolai dar nazmi tamaddun va taovun“ („Madaniyat va jamiyat tartibi haqida risola“) asarini yaratgan. Biroqundagi fikrlar amirga yoqmagan va uni saroydan uzoqlashtirgan (1874). Ahmad Donish maʼlum muddat Buxoro tumanlarida qozi lavozimida ishlagan. Amir Muzaffar vafotidan soʻng Buxoroga qaytgan, madrasalardan birida mudarrislik qilgan.
Nisbiylik nazariyasiga koʻra, fizik jarayonlarda fazo va vaqt xususiyatlari oʻzaro bogʻliqdir. Fazo va vaqtning oʻzaro bogʻlanishi harakat tufaylidir. Jism turli harakatda ekan, fazo va vaqt xususiyatlari ham turlichadir. Maxsus nisbiylik nazariyasi uchun 2 prinsip (asosiy qonun) zamin hisoblanadi: birinchisi nisbiylik prinsipi, ikkinchisi yorugʻlik tezligining doimiyligidir. Nisbiylik prinsipiga asosan, fizik qonuniyatlarni ifodalovchi matematik tenglamalar bir xil koʻrinishga ega, yaʼni ular turli inersial sanoq sitemalarga nisbatan invariantdir. Ikkinchi prinsipni quyidagicha ifodalash mumkin: yorugʻlikning boʻshliqdagi tezligi barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil qiymatga ega boʻlib, yorugʻlik manbaining harakatiga bogʻliq emas.Gravitatsiya, fazo va vaqt haqidagi hozirgi zamon fizik nazariyasi, asosan, Esinstein tomonidan yaratildi va umumiy nisbiylik nazariyasi nomini oldi. Umumiy nisbiylik nazariyasining yaratilishida ekvivalentlik prinsipi asos boʻlib xizmat qildi.Nisbiylik nazariyasidan kelib chiquvchi xulosalar juda koʻp tekshirishlar, kuzatishlar va tajribalar asosida tasdiqlangan. Hozirgi kungacha nisbiylik nazariyasining kamchiliklari mavjudligini koʻrsatuvchi biror dalil yoki tajriba natijalari maʼlum emas.Nisbiylik nazariyasi — fazo va vaqtning har qanday fizik jarayon uchun oʻrinli boʻlgan xususiyatlari haqidagi hozirgi zamon fizika taʼlimoti. Albert Einstein yaratgan nisbiylik nazariyasi 2 qismdan: maxsus nisbiylik nazariyasi va umumiy nisbiylik nazariyasidan iborat boʻlib, maxsus nisbiylik nazariyasi 1905-yilda, umumiy nisbiylik nazariyasi 1916-yilda nihoyasiga yetkazilgan Nisbiylik nazariyasida taʼriflangan fazo va vaqtning egilish Fazo va vaqt haqidagi tushunchalar turli davrda turlicha boʻlgan. Klassik fizikada vaqtning fazo bilan materiyaga hech qanday dahli yoʻq. Fazo va vaqt haqidagi klassik mexanika taʼlimotini Galileo Galilei nisbiylik prinsipi asosida fizik ravishda ifodalash mumkin. Fazoning aniq nuqtasida aniq vaqtda roʻy beruvchi hodisani voqea deyiladi. Mexanik hodisalar barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil roʻy beradi, demak, harakat tenglamasining yozilish shakli barcha inersial sanoq sistemalarda bir xildir. Bu xususiyat Galilei almashtirishlariga nisbatan Isaac Newton harakat tenglamasining invariantligi deyiladi.
Albert Einstein 1905-yilda Albert A. Michelson, Hendrik Lorentz, Henri Poinar va boshqalar tomonidan olingan koʻplab nazariy natijalar va empirik topilmalar asosida maxsus nisbiylik nazariyasini eʼlon qildi. Max Plank, Hermann Minkovskiy va boshqalar keyingi ishlarni bajarishdi.Einstein 1907-1915-yillar orasida umumiy nisbiylikni ishlab chiqdi, 1915-yildan keyingi koʻpchilikning hissalarini qoʻshdi. Umumiy nisbiylikning yakuniy shakli 1916-yilda chop etildi.„Nisbiylik nazariyasi“ atamasi 1906-yilda Plank tomonidan ishlatilgan „nisbiy nazariya“ iborasiga asoslangan boʻlib, u nazariyaning nisbiylik tamoyilini qanday ishlatishini taʼkidlab oʻtdi. Xuddi shu yozuvning munozarali qismida Alfred Bukerer birinchi marta „nisbiylik nazariyasi“ (nemischa: Relativitätstheorie) iborasini ishlatgan1920-yillarga kelib fizika jamiyati maxsus nisbiylikni tushunib, qabul qildi. Atom fizikasi, yadro fizikasi va kvant mexanikasining yangi sohalarida teorisyenler va eksperimentalistlar uchun juda muhim va zaruriy vositaga tezda aylandi.
REZERFORD (Rutherford) Ernest (1871.30.8, Braytuoter, Yangi Zelandiya — 1937.19.10, Kembrij) — ingliz fizigi; radioaktivlik va atomning tuzilishi toʻgʻrisidagi taʼlimot asoschilaridan biri. London Qirollik jamiyati aʼzosi (1903-yildan). R. 1907— 19 yillar Manchester, 1919-yildan Kembrij universiteti professor va bir vaqtning oʻzida Kavendish laboratoriya direktori. R. 1903-yilda F. Soddi bilan birgalikda radioaktiv yemirilish nazariyasini yaratdi va bir element atomining boshqa element atomiga aylanishini isbotlab berdi. 1911-yilda atomning Quyosh sistemasiga oʻxshash planetar modelini yaratdi. Shu modelga asoslanib 1913-yilda N Bor atom tuzilishining kvant nazariyasini va spektrlar nazariyasini yaratdi. 1919-yilda azotni kislorodga aylantirgan birinchi sunʼiy yadro reaksiyasini amalga oshirdi; bu bilan hozirgi zamon yadro fizikasiga asos soldi. Shu vaqtdan boshlab R. atom yadrolarini tezkor zarralar taʼsirida sunʼiy yoʻl bilan oʻzgartirish masalalari bilan shugʻullana boshladi. 1921-yilda u neytral zarralar — neytronlarning mavjudligi toʻgʻrisidagi fikrni oʻrtaga tashladi. 1932-yilda R.ning shogirdi J. Chedvik neytroni kashf qildi.
Niels Henrik David Bohr (7-oktabr 1885 — Kopengagen – 18-noyabr 1962, Kopengagen) — daniyalik yahudiy fizik, hozirgi zamon fizikasi asoschilaridan biri. Kopengagendagi Nazariy fizika instituti (Nils Bor instituti) asoschisi (1920) va rahbari; dunyoviy ilmiy maktab tashkilotchisi; 1943—45 yillarda AQShda ishlagan. Asosi atomning planetar modelidan, kvant taassurotlardan va Bor postulatiazm iborat boʻlgan atom nazariyasini yaratgan. Metallar nazariyasi, atom yadrosi va yadro reaksiyalari nazariyasiga oid muhim ishlar qilgan. Tabiiy fanlar falsafasi boʻyicha ilmiy ishlar muallifi. Atom xavfiga qarshi kurashning faol ishtirokchisi. Nobel mukofoti laureata (1922).
20-asrda ko'plab ilmiy kashfiyotlar amalga oshirildi, bu avvalgi davrlarga qaraganda ko'proq. Insoniyatning bilimi yildan-yilga barqaror o'sib bormoqda, agar rivojlanish sur'ati davom etsa, bizni yana nima kutayotganini tasavvur ham qilib bo'lmaydi.20-asrda asosiy kashfiyotlar asosan ikki sohada amalga oshirildi: biologiya va fizika.Keling, yigirmanchi asrning eng muhim kashfiyotlarini ko'rib chiqaylik.antibiotik penitsillin20-asr tibbiyotida inqilobiy yutuq 1928 yilda ingliz olimi Aleksandr Fleming mog'orning bakteriyalarga ta'sirini aniqlaganida yuz berdi.Shunday qilib, bakteriolog Penicillium notatum zamburug'laridan dunyodagi birinchi antibiotik penitsillinni topdi - bu dori millionlab odamlarning hayotini saqlab qoldi. Shunisi e'tiborga loyiqki, Flemingning hamkasblari asosiy narsa mikroblarga qarshi kurashmaslik, immunitetni mustahkamlash deb o'ylab, xato qilishgan. Shu sababli, bir necha yillar davomida antibiotiklar talabga ega emas edi. Faqat 1943 yilga yaqinroq davo topildi keng qo'llanilishi ichida tibbiyot muassasalari. Fleming mikroblarni o'rganish va penitsillinni yaxshilashni davom ettirdi.
Fan-texnika taraqqiyoti - fan bilan texnikaning oʻzaro bog'ʻliq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti; ijtimoiy taraqqiyot asosi. Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti oʻrtasidagi yaqinlashuv 16—18-asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bogʻliq holda sodir boʻldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan. Teologiya va sxolastika taʼsiridagi tabiat haqidagi ilmiy nazariy bilimlar ham ishlab chiqarishga xech qanday salbiy taʼsir qilmasdan sekinlik bilan rivojlangan.Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining 2 ta nisbatan mustaqil yoʻnalishi sifatida yuksala boshlagan.16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub oʻzgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan Uygʻonish davri gʻoyalari taʼsirida sxolastika anʼanalarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiytexnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot boʻldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qoʻllanilishi baʼzi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak gʻildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, karshilik va ishqalanish taʼlimotlari yaratildi. 
Rus-tuzem maktablari (rus. tuzemets — mahalliy aholi) — Turkistonda Okt. toʻntarishiga qadar mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlangʻich rus maktablari. Uni ochishdan asosiy maqsad oʻlkani ruslashtirish edi. Turkiston generalgubernatori K.P. fon Kaufman "musulmon va rus maktablarining ajralib turishi"ni iqtisodiy va siyosiy jihatdan zararli deb hisobladi. Bu gʻoyani Kaufmanning izdoshi generalleytenant N.O. Rozenbax davom ettirib, ibtidoiy turdagi yangi maktablar — Rus-tuzem maktablarim. tarmogʻini yaratish loyihasini ishlab chiqdi. Birinchi rustuzem maktabi 1884-yil 19 dekabrda Toshkentda ochilgan. Unda 41 bola oʻqigan. 1891-yil Xivada, 1894-yil Buxoroda ham ochilgan. Ularning soni 19-asr oxirida 100 dan oshgan. Rus-tuzem maktablarim.da taʼlim muddati 4 y. boʻlgan. Rus-tuzem maktablarim. ruscha va mahalliy sinflarga boʻlingan. Rus tili, oʻqish, yozish, hisob, geom., tarix, boshlangʻich oʻzbek tili, arab tili va islom dini asoslari oʻqitilgan. Rus tili, hisob, yozuv, geom., tarix darslarini rus oʻqituvchisi, oʻzbek tili, arab tili, islom dini asoslarini oʻzbek muallimi oʻqitgan. Saidrasul Saidazizovning "Us todi avval" (1902), Aliasqar Kalininning "Muallimi soniy" (1903), S.M.Gramenitskiyning 3 qismdan iborat oʻqish kitoblari Rus-tuzem maktablarim. oʻquvchilarining asosiy darsliklari boʻlgan.
Yangi usul maktablari — musulmon maktablarining taʼlim usuli va dasturlarini isloh qilib, bolalarga ona tilida xatsavod oʻrgatgan va yangilik gʻoyalarini ilgari surgan oʻquv yurtlari. Dastlab Qrimning Boqchasaroy shahrida 1884-yil maʼrifatparvar Ismoilbek Gasprinskiy tomonidan tashkil etilgan va u "usuli savtiya tadrijiya" ("rivojlanuvchi tovush usuli") maktabi boʻlgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Turkistonda tijorat va sanoatning rivojlanishi bu sohalarni boshqara oladigan shaxslarni yetishtirish ehtiyojini tugʻdirdi. Koʻp asrlik maktabxonalar yoshlarga zarur dunyoviy bilim va koʻnikma bermas edi. Shuning uchun yangi usulda taʼlim beradigan maktablar ochila boshladi. 1893-yil Buxoro amiri Abdulahadxon ruxsati va Moʻminxoʻja Vobkendiy va gʻijduvonlik Domla Fozil saʼyharakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Oʻzbekiston hududida keyingi Yangi usul maktablarim. 1898-yil Qoʻqonda Salohiddin domla va Samarqanddagi paxta zavodi huzurida tatar muallimlari tomonidan ochilgan (oʻzbeklar bu davrda bunday maktablarni "noʻgʻoy maktab" deb atagan). 1900-yildan boshlab Toshkentda jadidchilik harakatining yirik namoyandasi Munavvarqori Abdurashidxonov, Samarqandda Abduqodir Shukuriy (Shakuriy) tashkil qilgan Yangi usul maktablarim. ish boshlagan. Bunday maktablar Andijon va Namanganda, Xiva xonligida ham ochilgan.

Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini oʻrganuvchi fan. U tarixiy bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni yoki maʼlum bir muammoga bagʻishlangan tarixiy tadqiqotlarni oʻrganadi va tahlil qiladi. Nafaqat tarix, balki maxsus tarix fanlari (masalan: sharqshunoslik, etnologiya, arxeologiya va boshqalar) tarixi bilan ham shugʻullanadi. Bu fanning asosiy vazifasi tarix fani rivojini chuqur va har tomonlama xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot davrida toʻplangan tarixiy bilimlarni tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini chiqarishdan hamda shu asosda tadqiq etilgan dolzarb muammolarni aniqlab, kelgusi tadqiqotlarning yoʻnalishlarini belgilashdan, tarixchilarni muayyan tarixiy-ilmiy muammo doirasidagi adabiyotlarga yoʻnaltirishdan iborat. Tarixshunoslik oʻtmishda kechgan va bugungi kunda sodir boʻlayotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish; jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarning oʻsib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, maʼlum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yoʻnalishi bilan bogʻliqlikda ifodalaydi, ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy muhitning tarix faniga taʼsirini, u yoki bu yoʻnalishdagi rivojlanish va tanazzulga yuz tutish sabablarini aniqlaydi. 

Qorabogʻiy Yusuf, Yusuf ibn Muhammadjon al-Qorabogʻiy alMuhammad Shohiy (1563, Ozarbayjon, Qorabogʻ qishlogʻi — 1647, Buxoro) — faylasuf olim va faqih. Dastlabki maʼlumotni Qorabogʻda olgan, soʻngra Shirvon va Sherozda tahsilni davom ettirgan. Arab va fors tillarini chuqur bilgan. Siyosiy notinchliklar (Safaviylar davlatiaati qizilboshlilar zulmi) natijasida ustozi Habibulla Mirzojon Sheroziy bilan Samarqandga kelib (1586), kubroviylik tariqatining Samarqanddagi piri Xalilullo Badaxshiyning shogirdi sifatida kubroviylikning faol targʻibotchisiga aylangan. Keyinchalik Buxoroga koʻchib kelgan va uning Sepulon mavzeida yashab qolgan.Q. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Gʻazoliy, Nosiruddin Tusiy, Jaloliddin Davoniy, Taftazoniy kabi faylasuflarning anʼanalarini davom ettirib, 16—17-asrlarda falsafaning Oʻrta Osiyodagi taraqqiyotiga katta hissa qoʻshgan. Q.ning "Risolai botiniyya" (bu asar "Yetti jannat" nomi bilan mashhur), "Fi taʼrifi ilm" ("Ilm taʼrifida"), "Mafotih" ("Kalitlar") va boshqa asarlar yozgan. Shuningdek, u Davoniy, Qazviniy, Taftazoniy, Shahobiddin Suxravardiy kabi olimlarning asarlariga sharhlar bitgan, arab tili, mantiq, riyoziyot, lugʻatshunoslik va fiqh masalalariga oid qator risolalar, sheʼrlar ham yozgan. Olimning 24 ta risolasining qoʻlyozmasi Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik
Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor (“Olijanob kishilarning jasorati haqidagi sirlar dengizi”) nomli tarixiy-geografik asar, muallifi XVII asrda yashab oʻtgan balxlik yirik qomusiy olim Mahmud ibn Validir. Fors tilida yozilgan.Uning otasi Mir Muhammad Vali asli fargʻonalik, kosonlik boʻlib, Shayboniylardan Pirmuhammadxon avval (1546—1567-yy.) davrida Balxga borib qolgan. U oʻqim ishli va keng m a’lumotli kishi boʻlib, asosan fiqh ilmida zamonasining peshqadam kishilardan hisoblangan.Mahmud ibn Vali 1596-yili tug'ilgan. 19 yoshga borganda, ya’ni 1614-yili u yirik fiqh va hadis olimi Mirakshoh Husayniyning xizmatiga kiradi va qariyb oʻn yil undan saboq oladi.Mahmud ibn Vali fanning juda ko‘p sohalarini, tarix, geografiya, ilmi nujum, ma’danshunoslik, botanika va boshqa sohalam i qamrab olgan “Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor” yoki “Bahr ul-asror” nomli o‘ta qimmatli qomusiy asarini yaratdi. Bundan tashqari u qator ilmiy va badiiy asarlar yaratgan bo'lib, ular bizgacha yetib kelmagan.1634—1640-yillar orasida yozilgan “Bahr ul-asror” asari mundarijasida ko'rsatilishicha, yetti jilddan iborat bo'lgan. Uning II—VII jildlari jahon tarixiga bag'ishlangan bo'lib, O'zbekiston va u bilan qoʻshni mamlakatlaming qadim zamonlardan to 1

Ahmad Donish Maxdum ibn Nosir (taxallusi Ahmad Kalla; 1827 – Buxoro – 1897) – yozuvchi, rassom, tarixchi, xattot, olim, maʼrifatparvar.19-asrda Buxoro taraqqiyparvar muhitining yuzaga kelishida muhim oʻrin tutgan. Tojik tilida ijod qilgan. Asli Sug'ut qishlog'idan bo'lgan. Mudarris oilasida tugʻilgan. Ahmad Donish boshlangʻich savodni onasidan olgan, soʻng maktabda, madrasada tahsil koʻrgan. Adabiyot, tarix, falsafa, tibbiyot, mat., astronomiya ilmini mustaqil oʻrgangan. Xattotlik, rassomlik va naqqoshlikni yaxshi bilgan, munajjimlikdan yaxshi xabardorligi bilan Nasrumaxon nazariga tushgan. 1857, 1869, 1873-yillarda Buxoro amiri elchilarining mirzasi boʻlib, Rossiya (Peterburg) ga borgan. Safar taassurotlari asosida "Navodir ul-vaqoyeʼ" ("Nodir voqealar") va "Tarjimai ahvoli amironi Buxoro" ("Buxoro amirlarining tarjimai hollari") kabi asarlar yozgan. Ularda amirlik tuzumini isloh qilish masalasini koʻgargan. Ahmad Donish amir Muzaffar taklifi bilan "Manozir ul-kavokib" ("Sayyoralarning joylashishlari") nomli astronomiya (ilmi nujum)ga oid kitob yozgan (1865). 1870 – 73 yillarda islohot haqida "Risolai dar nazmi tamaddun va taovun" ("Madaniyat va jamiyat tartibi haqida risola") asarini yaratgan. Biroqundagi fikrlar amirga yoqmagan va uni saroydan uzoqlashtirgan (1874). Ahmad Donish maʼlum muddat Buxoro tumanlarida qozi lavozimida ishlagan.Kutubxona fondlari noyobdir. Ilmiy kutubxona ilmiy faoliyat uchun alohida ahamiyatga egadir. Kutubxona fondida XVIII-XIX asrlarda va undan keyin chop etilgan Turkiston va Zaksaspiya regionlari va O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligining rivojlanish tarixiga oid 20000 noyob adabiyotlar, Respublikamizda nashr qilingan vaqtli matbuot nashrlari, lug‘atlar, ensiklopediyalar, ma’lumotnomalar, referativ jurnallar, avtoreferatlar va kutubxona xodimlari tomonidan nashr qilingan bibliografik ko‘rsatkichlar saqlanib kelinmoqda.Respublika ilmiy qishloq xo‘jaligi kutubxonasining umumiy fondi jami 549901 ta bosma nashrlarni tashkil etadi. Umumiy kitob fondida 342947 ta nashr kitob va 206954 ta nashr jurnallar mavjud bo‘lib, quyidagi sohalarga bo‘linadi:

– Qishloq xo‘jaligiga oid nashrlar – 434505 ta nusxa;
– Siyosiy nashrlar – 39490 ta nusxa;
– Boshqa sohalar – 75906 ta nusxa.

Madrasa — oliy oʻquv dargohi. Diniy ilmlar qatorida matematika, notiqlik sanʼati va mantiq, tilshunoslik, huquqshunoslik, falsafa, kalligrafiya, musiqa, tibbiyot, geografiya, astronomiya va boshqa ilmlar boʻyicha taʼlim beriladigan oʻquv binosi. Arab tilidan olingan, dars oʻtiladigan joy. Bu atama taʼlim berish uchun maxsus qurilgan oʻquv binolarini ifodalaydi.VII—VIII asrlarda islom dini ulamolari musulmon ilohiyoti masalalarini sharhlab berib turadigan markaz sifatida arab davlatlarida paydo boʻlgan. IX—XII asrlarda islom diniga eʼtiqod qilinadigan mamlakatlarda, jumladan, Markaziy Osiyoda tarqaldi. Madrasalarda milliy ziyolilar tayyorlangan. Narshaxiyning "Buxoro tarixi" asarida aytib oʻtilgan 937-yilgi yongʻinda zarar koʻrgan Forjak madrasasi Markaziy Osiyodagi dastlabki madrasalardandir. Madrasalarning xon madrasalari, eshon madrasalari, xususiy madrasalar kabi turlari boʻlgan. Madrasa muassislari madrasani taʼminlash uchun maxsus mulk — vaqf ajratishgan va bu mulkni boshqaruvchi mutavvalini tayinlashgan. Madrasalarning vaqf daromadlaridan bir qismi vaqf mulkini saklab turish, madrasa binosini taʼmirlash uchun ajratilgan, maʼlum qismi mutavvali, mudarrislar, talabalar, masjid imomi, muazzini, sartaroshi, farroshi va boshqa xizmatchilarga berilgan.

Maktab — oʻqituvchi rahbarligida yosh avlodga maʼlumot beriladigan va tarbiyaviy ishlar olib boriladigan oʻquv tarbiya muassasasi. Oʻzbekistonda maktab, asosan, davlat mulki boʻlib, unda oʻqish bepuldir. Shu bilan birga oliy oʻquv yurtlarida oʻqish qisman shartnoma asosida ota-onalar mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasining 1997-yilda qabul qilingan „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonuni hamda „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ da belgilab berilganidek, Oʻzbekiston maktablarida taʼlim oʻquvchilarning ona tilida olib boriladi. Barcha maktablarda oʻquvchi va talabalar uchun uzliksiz tarzda taʼlimning quyi bosqichidan yuqori bosqichiga oʻtish taʼminlangan. Boshlangʻich va Oʻrta maktablarda taʼlimning asosiy shakli — dars, oʻrta maxsus va kasb-hunar, hamda oliy maktablarda — leksiya.
Bellinsgauzen Faddey Faddeyevich (1778.9 (20). 9, Ezel o., hozirgi Saarema o., Estoniya Respublikasi — 1852, 13 (25). 1, Kronshtadt) — rus dengizchi sayyohi va tadqiqotchisi, admirali. 1803 — 06 yillarda dunyo aylana dengiz sayohatida ishtirok etgan. 1819 — 21 yillarda "Vostok" va "Mirniy" kemalarida Antarktidaning qutb yoni zonalarini oʻrganish va nomaʼlum yerlarni kashf qilish uchun yuborilgan ekspeditsiyaga boshchilik qildi. Ekspeditsiya 1820-yil yanvarda Antarktida qirgʻoqlari (hozirgi Bellinsgauzen shelf muzligi)ga yaqinlashdi. Antarktida yaqinida va Tinch okeanning tropik qismida bir necha orol kashf qilindi. Ekspeditsiya 1821-yil iyul—avgustda 751 kunlik dengiz safaridan keyin Kronshtadtga qaytib keldi. B. 1839 yildan Kronshtadt gubernatori boʻlgan. Ekspeditsiya tafsilotini haritalar atlasi bilan birga nashr qildirgan. B. nomiga Tinch okeandagi dengiz va suv osti soyligi, Antarktidada shelf muzligi va ilmiy stansiya, orol va boshqa qoʻyilgan.[1]
KUK (Cook) Jeyms (1728.27.10, Marton, Yorkshir grafligi — 1779.14. 2, Ganayi orollari) — ingliz dengizchi sayyohi. 1768—71 yillarda "Indevor" kemasida dunyo aylana ekspeditsiyaga rah-barlik qilgan. Britaniya admiralligi tomonidan tashqil etilgan ushbu ekspeditsiyaning maqsadi Tinch okeanda yangi yerdarni egʻallash edi. Kema Plimut shahridan safarga chiqib, Gorn bur-nini aylanib oʻtgach, Taiti orolga yetib bordi. 1769-yilda uning shim.-gʻarbidagi yondosh orollarni Jamiyat orollari degan umumiy nom bilan haritaga tushirdi. 1769—70 yillarda Yangi Zelandiya qir-gʻoklarini aylanib oʻtib, uning orollardan iborat ekanligini aniqladi. Katta Toʻsiq rifi va Avstraliyaning sharqiy sohillarini tadqiq qiddi. Torres boʻgʻozi orqali K. Yaxshi Umid burnini aylanib, 1771-yilda Angliyaga qaytdi.
. Lazarev o'zining do'sti va sobiq hamkori A. A. Shestakovga yozgan maktubida "Vostok" sobiq "Kastor" va "Polluks" fregatlarining (1807 yilda qurilgan) rejasiga muvofiq qurilganligini ta'kidlaydi, ammo farqi shundaki, uning ustidagi kemaning yuqori qismi. qattiq, beli yorilib ketgan edi. Lazarev "bu kema o'zining kichik sig'imi va zobitlar va ekipaj uchun qattiqligi tufayli bunday korxona uchun mutlaqo noqulay" deb hisobladi.M. P. Lazarevning 1821 yil 24 sentyabrdagi A. A. Shestakovga maktubi (Kronshtadtdan Sm
Is’hoqxon To'ra 1886-yilda madrasani tugatib, To’raqoʻrgʻonga qaytib keladi. U o’z faoliyatini pedagog sifatida qishloqda maʼrifat tarqatish bilan boshladi. 0’sha yili eski mahalliy maktablardan ancha farq qiluvchi yangicha maktab ochadi.Qo‘qondagi Muhammad Siddiq Tunqotar madrasasida o‘qigan (1878—86). O‘z she’rlari («Tarixi chopxona», «Madaniyat haqida masnaviy», «Gazeta xususida», «Qalam»)da mahalliy va chor amaldorlari kirdikorlarini fosh etgan («Ilmi Ibrat», she’riy to‘plam, 1909). Ibrat arab, fors, hind, turk, o‘zbek va rus so‘zlaridan tarkib topgan «Lug‘at sitta as-sina» («Olti tilli lug‘at», T., 1901) tuzgan, bu asar o‘sha davr uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ibratning yozuvlar tarixiga oid «Jome’ ul-hutut» («Xatlar majmui», 1912) asarida lotin, yunon, xitoy, hind, arab, Kirill yozuvining kelib chiqishi, rivojlanish tarixi haqida ma’lumot berilgan, ilmiy-tarixiy asarlari («Tarixi Farg‘ona», 1916; «Tarixi madaniyat», 1925; «Mezon uz-zamon», 1926) esa Qo‘qon xonligining vujudga kelishidan to 20-asr 30-yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan. Ibrat «Turkiston viloyati gazeti», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona» gazetalariga yozgan maqolalarida fan, ma’rifat va madaniyatni targ‘ib etgan. 1937 yilda qatag‘on qurboni bo‘lgan. Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi 14-o‘rta maktab va Toshkentdagi bir ko‘chaga Ibrat nomi berilgan.Is’hoqxon To'ra 1887-yilda haj safariga otlanadi.
Bayoniy (taxallusi; asl ismi Muhammad Yusufbek Bobojonbek ugʻli) (1858— Xiva — 1923) — Oʻzbek shoiri, tarixchi, musiqashunos, xattot va tarjimonXivadagi Shergʻozixon madrasasida tahsil koʻrgan. Suls, kufiy, rayhoniy, shikasta xatlarini yaxshi bilgan, tanbur chertish va gʻijjak chalishda mohir boʻlgan. B.ning bir devoni, Xorazm tarixiga oid ikki asari va tarjimalari saqlangan. U mumtoz sheʼriyatning deyarli hamma janrlarida ijod qilib, Navoiy, Munis, Ogahiy anʼanalarini davom ettirgan. Avaz Oʻtar bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. "Devoni Bayoniy" sheʼrlar toʻplamini tuzgan. Unga kirgan sheʼrlarida dunyoviy sevgini ulugʻlagan, tabiat goʻzalliklarini sodda va ravon ifodalagan, mazlumlar, ilm-fan ahlining achchiq taqdiriga achingan. "Shajarai Xorazmshohiy" tarixiy-memuar asari bilan Munis va Ogahiy boshlagan ishni davom ettirgan. Bunda Yofasdan Qoʻngʻirot urugʻigacha, Abulgʻoziy Bahodirxondan Asfandiyorxongacha oʻtgan xonlar hukmronligi davri tarixi yoritilgan. "Xorazm tarixi" asari "Shajarayi Xorazmshohiy"dagi voqealarni toʻldirgan. Asarning avvalgi boblari maʼno jihatdan "Shajarai Xorazmshohiy"ga oʻxshab ketadi. Lekin yozilish uslubi bilan undan farq qiladi. Asarda, asosan Asfandiyorxon hukmronligi davri va undan keyin roʻy bergan voqealar tasvirlangan. 16 bobdan iborat bu asarning 8 bobigina bizgacha yetib kelgan.B.ning har ikki tarixiy asarida ijtimoiy-iqtisodiy hayotga oid juda koʻp qimmatli materiallar bor. Jumladan, Xiva xonligining Buxoro va Qoʻqon xonligi va xonlikka qoʻshni boʻlgan boshqa mamlakatlar bilan savdo va diplomatik munosabatlari, mehnatkashlardan olinadigan har xil soliqlar, Xorazmda yashagan olim va shoirlar, shaharlar hayoti, dehqonchilik ishlari toʻgʻrisida boy maʼlumotlar yozilgan.B. arabchadan Darvesh Ahmad ("Sahoyif ul-axbor", 1901), forschadan Kamoliddin Binoiy ("Shayboniynoma", 1915), Tabariy ("Tarixi Tabariy") asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilgan. "Majmuai shuaroi forsiy" toʻplami (1900) va boshqalarni husnixatda koʻchirgan.
Vasiliy Lavrentevich Vyatkin (1869.18(30).8, Yettisuv — 1932.26.6, Samarqand) — arxeolog, prof. (1923). Toshkent oʻqituvchilar seminariyasini tugatgan (1894). Samarqand oʻlkani oʻrganish muzeyining tashkilotchisi (1896) va direktori. Vyatkin 1905—31 yillarda Afrosiyobda qazish ishlari olib borib, tadqiqotlari haqida „Afrosiyob — koʻhna Samarqand oʻrni“ (1926) asarini yozgan. Ulugʻbek rasadxonasi (15-asr) oʻrnini aniqlagan va u erda qazish ishlari olib borgan (1908—09, 1914); Samarqand meʼmoriy yodgorliklarini oʻrganish va muhofaza qilishga katta eʼtibor bergan („Mirzo Ulugʻbek va uning Samarqanddagi rasadxonasi“, „Qadimgi Samarqand yodgorliklari“, 1927, „Qadimgi Samarqand arxitekturasi“, 1929). Buxoro (1920) va Xorazm (1929) da muhim arxeologik tadqiqotlar olib borgan. Oʻrta asrlarga doir koʻplab sharq qoʻlyozmalarini toʻplagan, sharhlagan va nashr ettirgan.
Vasiliy Vladimir Bartold (3(15)-noyabr 1869-yil, Sankt-Peterburg — 1930-yil 19-avgust, Leningrad) — rus va sovet sharqshunosi, turkolog, arabshunos, islomshunos, tarixchi, arxivshunos, filolog; rus sharqshunoslik maktabining asoschilaridan biri. Sankt-Peterburg Fanlar Akademiyasi akademigi (1913-yilda), Imperator Pravoslav Falastin jamiyati aʼzosi. Brokgauz va Yefron ensiklopediyasi hamda „Islom ensiklopediyasi“ning birinchi nashri mualliflaridan biri.
Vladimir Petrovich Nalivkin (1852.15.7, Kaluga - 1918.20.1, Toshkent) — tarixchi, sharqshunos, lingvist va pedagog.1873-yil artilleriya bilim yurtini tugatgach, Turkistonda xizmat qilgan, Xiva va Qoʻqon yurishlarida qatnashgan. Qisqa muddat Namanganda harbiy boshliqning yordamchisi boʻlib ishlagan. Yerli aholining tili, turmushi va urf-odatlarini yaqindan oʻrganish uchun Nanay qishlogʻidan yer sotib olib, oilasi bilan shu yerda bir necha yil yashagan. Oʻzbek, tojik, arab tillarini puxta oʻrgangan. N. Turkiston oʻlkasida ochilgan birinchi rus-tuzem maktabining dastlabki oʻqituvchilaridan boʻlgan, Toshkent oʻqituvchilar seminariyasida mahalliy tillardan dars bergan (1890-yilgacha). 1890—95 yillarda Sirdaryo, Fargʻona va Samarqand gubernatorining yordamchisi boʻlgan. II Davlat dumasining deputatligiga saylangan. 1917-yilda Muvaqqat hukumatning Turkiston qoʻmitasiga raislik qilgan, mensheviklarni yoklagan. U Turkiston oʻlkasining tarixi, etnografiyasi, islom madaniyatiga doir koʻplab asarlar yozgan, oʻzbek ("sart"), fors tillari boʻyicha qoʻllanmalar yaratgan, "sartcha" (oʻzb.)-ruscha, ruscha-"sartcha" (oʻzb.), ruscha-forscha lugʻatlartuzgan. Akad. V. V. Bartoldnint taʼrificha, N. "ruslar orasida oʻzbek tili va turmushini eng yaxshi bilgan" olim edi. Uning xotini M. V. Nalivkina bilan birga yozilgan "Fargʻonadagi oʻtroq aholi ayollarining turmushiga doir ocherklar" hamda "Qoʻqon xonligining qisqacha tarixi" asarlari sharqshunos olimlar tomonidan yuqori baholangan. Keyingi asar 1899-yilda Parijda fransuz tilida A.Dozon tarjimasida bosilgan. Bolsheviklar Taʼsis majlisini tarqatib yuborib, zoʻravonlik bilan hokimiyatni bosib olgandan keyin N. boʻlajak qatagʻonlar va vahshiyliklarni oldindan koʻra olgan. U 1918-yil 20-yanvarda Toshkentda bolsheviklar tuzumiga norozilik sifatida xotinining qabri ustida oʻzini otib oʻldirgan.[1]
Ivan Fyodorovich Kruzenshtern (1770.8.11, Xagudi, Estoniya — 1846.12.8, Tallin) — rus dengizchisi, admiral (1842), Peterburg FAning faxriy aʼzosi (1806). 1802-yil dunyo aylana birinchi rus ekspeditsiyasiga (1803—06) boshliq qilib tayinlangan. Ekspeditsiya tarkibidagi "Nadejda" (komandiri Kruzenshtern) va "Neva" (komandiri Yu. Lisyanskiy) kemalari 1803-yil 7 avgustda Kronshtadtdan chiqib, 1804-yil martda Gorn burnini aylanib oʻtgach, Ganayi orollarigacha birgalikda soʻzdilar. Bu yerdan "Neva" Novoarxangelsk tomon, "Vadejda" esa Kamchatkaga, soʻng Yaponiyaga ketdi. 1806-yil ekspeditsiya Hind va Atlantika okeanlari orqali Kronshtadtga qaytib keldi. Sayoxat davrida birinchi marta keng miqyosda okeanografiya va meteorologiyaga oid tadqiqot ishlari oʻtkazildi. Kruzenshtern Kuril o.larining bir qismi, Saxalin va Kamchatka sohillari, Yaponiyaning ayrim orollari tabiatini oʻrgandi. Kruzenshtern sayohat tafeilotlarini, okeanologiya va etnografiya sohasidagi tadqiqot vatijalarini 3 jildli "Nadejda" va "Neva" kemalarida 1803, 1804, 1805 va 1806-yillardagi dunyo boʻylab sayohat" (1909—12, 2-nashri, 1950) asarida bayon qilgan. Kruzenshtern 1823—26 yillarda 2 jildli "Janubiy dengiz atlasi" asarini nashrdan chiqardi. Kruzenshtern nomigaTinch okeandagi bir necha geografik obʼyektlar (boʻgʻoz, orol, togʻ va boshqalar) qoʻyilgan.
Arthur Schopenhauer (kir. Артур Шопенгауэр; 22 fevral, 1788 – 21 sentabr, 1860) olmon faylasufi boʻlgan. Falsafiy pessimizm asoschisi hisoblanadi. Gyottingen universitetida tabiatshunoslik va falsafani oʻrgangan. Berlin universitetida privatdotsent (1820—31). Schopenhauer oʻzini Gaitning shogirdi, izdoshi hisoblagan. Ayni paytda falsafiy qarashlari noratsional tafakkur tarziga moyil. Schopenhauer nazdida olam ixtiyor va tasavvur sifatida namoyon boʻladi. Ixtiyor — mutlaq ibtido, butun mavjudlikning asosi, narsa oʻzida; tasavvur — voqelik, his etish, tafakkur, hayolot, nihoyat, butun olamning oʻzi; uni subʼyekt hissiy aʼzolari va ongi bilan koʻz oʻngida gavdalantirishi mumkin. "Olam — mening tasavvurim", deydi u; inson koʻz ochishi bilan duch kelgan hidlaru ranglarga, tovushlaru sukunatga, issigʻu sovuqqa toʻla olam faqat tasavvurdan iborat. Ixtiyor tasavvurga oʻxshamaydi, u sirli, hali kashf etilmagan, ehtimol, umuman kashf etib boʻlmaydigan narsa. U makon va zamonda yashaydigan mavjudotlarning paydo boʻlishini taʼminlaydigan kuch, lekin oʻzi makon va zamonga boʻysunmaydi. Inson eng avvalo, ixtiyor etguvchi, istaguvchi, hirs qoʻyguvchi va shundan keyingina bilguvchi, fikrlovchi mavjudot. Insonning yashashga boʻlgan ixtiyori, istagi gʻoyatda kuchli, u yashash istagida yangidanyangi ixtiyor iskanjasiga tushaveradi. Ixtiyor changalidan qutulish uchun odam barcha xohishistaklardan yuz oʻgirmogʻi kerak. Shunda u haqiqiy xotirjamlikka, istaksiz umrga erishadi. Buni Schopenhauer budda dini bilan bogʻliq holda izohlaydi. Bu dinning baʼzi gʻoyalarini Schopenhauer Gʻarb uchun boʻlajak model sifatida olib qaraydi. Chunonchi nirvanaga yetishish gʻoyasiga ixtiyor va tasavvurlar nuqtai nazaridan yondashadi. Schopenhauer olamni Budda kabi roʻyo deb biladi. Schopenhauer fikricha, insondagi xudbinlikni ijtimoiy tuzilmalarning oʻzi yenga olmaydi, bu illatdan sanʼat yordamida qutulish mumkin. Schopenhauer shafqat hissini axloqning asosi deb biladi. Schopenhauer gʻoyalari 20-asr falsafasidagi turli oqimlar — hayot falsafasi, psixoanaliz, intuitivizm va boshqalarga asos boʻldi. Asosiy asarlari: "Olam — ixtiyor va tasavvur sifatida" (1819—44), "Axloqshunoslikning ikki asosiy muammosi" (1837—39), "Hayot maktabining hikmatlari" (1851)
Fridrix Vilgelm Nitsshe (nemischa: Friedrich Wilhelm Nietzsche, [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhəlm ˈniːtsʃə]; 15-oktabr 1844, Rekken, Saksoniya — 25-avgust 1900, Veymar) — nemis faylasufi, hayot falsafasi namoyandasi. Protestant ruhoniysi oilasida tugʻildi, taqvodorlik muhitida oʻsdi. Gimnaziyadagi doʻstlari uni „ibodatxonadagi 12 yoshli Iso“ga oʻxshatib, „mitti pastor“ deb atashgan. Nitsshe Injildan parchalarni va cherkov qoʻshiqlarini taʼsirchan ijro etgan. 10 yoshidan sheʼrlar ham yoza boshlagan. Bonn va Leypsig shaharlarida taʼlim oldi (1864—1868). Bazel universitetining professori boʻlib ishlagan (1869—1878). Kasalligi tufayli universitetdagi ishini tashlab ketishga majbur boʻldi. 1871-yildan Nitsshening salomatligi yomonlashib, qattiq bosh ogrigʻiga uchraydi. 1888-yilda falaj boʻlib qoladi, koʻp oʻtmay aqli zaiflasha boshlaydi. Singlisi Elizabet Fyorster-Nitsshe unga oʻlimiga qadar mehribonlik koʻrsatadi, vafotidan soʻng esa Nitsshening ijodiy merosi haqida qaygʻuradi. Nitsshe kasalmand, odamlarga qoʻshilisha olmaydigan, noqulay inson edi. U oʻzi xayolan yaratgan ideal inson timsoliga butkul berilib, tanxolikda yashashni afzal koʻrardi.
Rossiya imperiyasi davrida fan rivojidagi nomutanosibliklar:Imperiyaning Turkiston xalqlariga nisbatan «ma’rifatparvarlik» siyosatini Tashqi ishlar vazirligi amaldoridan birining e’tirofi aniq ifodalab beradi. U «О‘rta Osiyo xalqlari о‘z jaholatlari qorong‘uligida tentirashlari uchun ularni madaniyatdan yiroq tutish lozim», deb yozgan edi. (K.YE. Bendrikov. Ocherki po istorii narodnogo obrazovaniya v Turkestane (1865-1924). M., I960. Str. 27.)Rus ma’muriyati mahalliy musulmon aholisining diniy e’tiqodi, his-tuyg‘usiga nisbatan dushmanlik kо‘zi bilan qarab, ularni «tuzemets» deb ataganlar va ikkinchi toifadagi fuqarolar sirasiga kiritganlar.Rossiya imperiyasi ta’lim, fan va madaniyat sohasidagi siyosatini mustamlakachilik manfaatlariga buysundirgan edi.XIX asrning ohirgi choragidan Turkistonda rus-tuzem maktablari tashkil topa boshladi. Ularni ochishdan asosiy maqsad mustamlaka о‘lkalari uchun tarjimonlar tayyorlash bо‘lib, rus amaldorlariga ruschani yaxshi bilgan kadrlar kerak edi. Shuning uchun bu maktablardagi asosiy ta’lim mahalliy bolalarni keng bilimdon qilib tarbiyalash emas, balki faqat rus tilini egallashga qaratilgan.Rus-tuzem maktablarida о‘quv kuni ikki qismdan iborat bо‘lib, birinchi kismda ikki soatlik mashg‘ulotni rus о‘qituvchisi (о‘quv, yozuv, hisob buyicha), ikkinchi qismda saboqni о‘zbek muallimi olib borgan. Birinchi rus-tuzem maktabi 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda tashkil etilgan. 1917 yil boshlarida hozirgi О‘zbekiston hududida shunday maktablarning 84 tasi faoliyat kо‘rsatgan. Mahalliy aholi uchun eski maktab hamda madrasalar asosiy ta’lim о‘choqlari bо‘lsada, ular bilan bir qatorda rus mustamlakachilari va musulmon mutaassiblari hohish va irodasidan qat’i nazar, yangi usul - jadid maktablari tashkil topa boshladi.Turkistonni Rossiya imperiyasi bosib olganidan sо‘ng nima uchun rus olimlari о‘lkaning tabiati, tabiiy boyliklari, iqtisodi va tarixini о‘rganish ishlarini kо‘paytirganlar, degan savol bilan talabalarga murojaat qilinadi. Sо‘ngra ularning javoblari umumlashtirilib, mustamlakachi ma’murlarning bu sohani о‘rganishdan manfaatdorligini asoslab berish bilan birga, ilmiy jamiyatlar, muassasalarning tashkil topishi va о‘lkaning ilmiy jihatdan tadqiq etilishi ilm-fanning rivojiga turtki bо‘lganligi ta’kidlab о‘tiladi.Umuman, bu davr ilm-fani, adabiyoti va san’atida Yevropa madaniyatining ta’siri kо‘zga tashlana boshladi.Adabiyotning mazkur davriga nazar solinsa, iste’dodli о‘zbek shoir va adiblaridan Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz О‘tar, Xamza, Behbudiy, Fitrat, Abdulla Qodiriy kabilar yashab ijod qildilar. Qoraqalpoq adabiyotining yorqin namoyandalaridan Ajiniyoz va Berdaq shular jumlasidandir. Ular jamiyat illatlari-jaholat, nodonlik, qoloqlikka qarshi kurashib, о‘z asarlarida mustamlakachilik sharoitidagi halqning irodasini, milliy va ijtimoiy ozodlikka erishish yulidagi his-tuyg‘ularini ifodalashga intildilar. Proza va publitsistka paydo bо‘ldi. Shuningdek, ma’rifatchilik mafkurasi, milliy - ozodlik g‘oyasi, milliy ruh bu yangi adabiyotning muhim xususiyatiga aylandi.XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Turkiston tasviriy sanati о‘zining yangicha shakllanish davriga asta-sekin kirib kela boshladi. Asosan bu davrga Yevropaning ilg‘or tasviriy san’ati ananalari rus va boshqa halqlarning vakillari orqali о‘z ta’sirini о‘tkazdi. Asta-sekin mahalliy an’analar bilan uyg‘un rivojlangan tasviriy san’atimiz rivojiga M. Novikov, L. Bure, S. Yudim, I.Kazakov, P. Kuznetsov, T. Nikitin, O. Tatevosyan singari rassomlar salmoqli hissa qо‘shdilar.
Ubaydulla Ibn Muhammad Yusuf:Ubaydulloh Kahhol XVI asrda yashagan tib olimidir. Kahholning ota-bobosi tib ilmida shuhrat qozongan va tibbiy asarlar yozganlar. Ubaydullohning otasi Muhammad Yusuf ham zo‘r e’tiborli tabib bo‘lib, «Risola fi-t-taxqiq va-t-tafsirot an-nabz» («Tomir orqali kasallikni aniqlash haqida risola») nomli tibbiy asar yozgan.Ubaydulloh Kahhol Toshkent xoni Darvishxonning shaxsiy tabibi bo‘lgan. Kahhol Ibn Sino, Iloqiy, Abu Bakr Roziy, Najibuddin Samarqandiy va Jurjoniy asarlaridan foydalangan holda o‘zining «Shifo ul-alil» asarini yozadi. Kitob 1598 yili tugallangan.Asarning so‘z boshisidan ma’lum bo‘lishicha, avtor bu asarni Baroqxonning o‘rtancha o‘g‘li Muhammad Darvishxonning buyrug‘iga binoan, fors va arab tillaridagi asarlar asosida yozgan. Asar so‘z boshi va bir necha bo‘limdan iborat, har bir bo‘lim, o‘z navbatida, yana bir necha bobga bo‘linadi. Asarning so‘z boshisi tibbiyotning ahamiyati, uning foydasi va tabibning vazifalariga bag‘ishlangan.Birinchi bo‘lim 42 bob, unda bosh miyaning tuzilishi va ahamiyati, bosh og‘rig‘ining kelib chiqish sabablari, uni aniqlash va davolash usullari bayon qilingan.Ikkinchi bo‘lim 80 bob, bu bo‘lim ko‘z va uning tuzilishi, ko‘z kasalliklari va ularni davolashga bag‘ishlangan.Uchinchi bo‘lim 21 bob, unda quloq, burun va og‘iz kasalliklari, shu jumladan , til va tish og‘rig‘i, ularni davolash ustida fikr yuritiladi.To‘rtinchi bo‘lim 10 bob bo‘lib, u tomoq va nafas olish yo‘llari, unda paydo bo‘ladigan turli kasalliklar va ularni davolash usullariga bag‘ishlangan.Beshinchi bo‘lim 3 bobdan iborat, unda yurak, yurak kasalliklari, ularni davolash ustida fikr yuritiladi.Oltinchi bo‘lim 18 bob, u ovqat hazm qilish yo‘llariga taaluqlidir, unda oshqozon va qorinda paydo bo‘ladigan turli kasalliklarni davolash usullari bayon qilingan.Yottinchi bo‘lim 10 bobdan iborat bo‘lib jigar, o‘t pufagi ularning kasalliklari hamda ularni davolash ustida fikr yuritiladi.Sakkizinchi bo‘lim 6 bob, unda ichak yo‘llari, ularning kasalliklari bayon qilingan.To‘qqizinchi bo‘lim 8 bob, unda umurtqa pog‘onasi, uning kasalliklari, davolash usullari bayon qilinadi.O‘ninchi bo‘lim ham 8 bob, unda siydik pufagi, uning paydo bo‘lishi va davolash usullari ko‘rsatilgan.O‘n birinchi bo‘lim 7 bob bo‘lib, u organlar, ularning kasalliklarni davolash usullariga bag‘ishlangan.O‘n ikkinchi bo‘lim 11 bob bo‘lib, ayollarning organlari, ularda paydo bo‘ladigan turli kasalliklar, bu kasalliklarni davolash usullariga bag‘ishlangan.O‘n uchinchi bo‘lim 5 bob, bu boblarda yelka, oyoq bo‘g‘imlari, ularda paydo bo‘ladigan turli kasalliklar va ularni davolash usullari ustida fikr yuritiladi.
16_19asrda Joʻgʻrofiy bilimlar rivoji:Fan-texnika taraqqiyoti - fan bilan texnikaning oʻzaro bog'ʻliq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti; ijtimoiy taraqqiyot asosi. Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti oʻrtasidagi yaqinlashuv 16—18-asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bogʻliq holda sodir boʻldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan. Teologiya va sxolastika taʼsiridagi tabiat haqidagi ilmiy nazariy bilimlar ham ishlab chiqarishga xech qanday salbiy taʼsir qilmasdan sekinlik bilan rivojlangan.Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining 2 ta nisbatan mustaqil yoʻnalishi sifatida yuksala boshlagan.16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub oʻzgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan Uygʻonish davri gʻoyalari taʼsirida sxolastika anʼanalarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiytexnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot boʻldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qoʻllanilishi baʼzi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak gʻildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, karshilik va ishqalanish taʼlimotlari yaratildi. Fan bilan texnika yaqinlashuvining 2bosqichi mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bogʻliq boʻlib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga taʼsir koʻrsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga daʼvat etuvchi fanning maxsus boʻgʻinlari paydo boʻldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va h.k. Fan-texnika taraqqiyotit. ning 3bosqichi fantexnika inqilobi bilan bogʻliq. Uning taʼsirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Texnik masalalarni hal qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etadi. Fan-texnika taraqqiyotit., shuningdek, ijtimoiy fanlar yoʻnalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita taʼsir qiladi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon boʻladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. Oʻz navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy taʼsir koʻrsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qoʻyadi. Hozirgi zamon fantexnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xoʻjaligi, transport, aloqa, tibbiyot, taʼlim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
174O'zbek olimlari Dunyoda intellektual salohiyat mahsuli bo'lgan g'oya va kashfiyotlar alohida qadrlanadi. Chunki har qanday yo'nalishdagi ixtiro yoki fan yangiligi, avvalo, muayyan soha rivojiga, qolaversa, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qiladi. Bu esa, o'z navbatida, inson hayotini yanada yaxshilash, baxtli va farovon hayotini ta'minlashga asos bo'ladi.O'zbekiston — iqtidorlilar mamlakati. Buni biz emas, jahon aytyapti. O'zbekistonlik yosh olimlarning ijodiy, intellektual, innovatsion g'oya, loyiha va texnologiyalari bugun dunyo ahlining e'tirofiga sabab bo'lmoqda. Jumladan, yaqinda Yangi O'zbekiston universiteti prorektori elyorjon Jumaevning nanotexnologiyalar yo'nalishida nikel asosli superqotishma ixtirosi uchun xalqaro patent berilgani olamshumul voqea bo'ldi. Yosh olim bilan suhbatimiz ixtironing ahamiyati va patentlashtirish jarayoni haqida kechdi.— Yangilikning ahamiyati shundaki, u asosan nanotexnologiyalar, mashinasozlik, aerokosmik kemalar, umuman, uchuvchi jismlarni yasashda qo'llanadigan o'ta mustahkam, engil, shu bilan birga, yuqori haroratga chidamli superqotishma hisoblanadi. Bu ilmiy kashfiyot ustida to'rt yilga yaqin ishladim. Izlanishlarim besamar ketmadi. Ixtiro dunyoning etakchi olimlari e'tiboridan chetda qolmadi va kuni kecha xalqaro patent berilgani haqida xabar keldi. Bu juda ham noyob material xorijda olib borgan izlanishlarimga bevosita bog'liq. AQSHda ishlaganimda ushbu materialning xususiyati, xossalari o'rganilgan va boshqa murakkab kimyoviy tekshiruv jarayoni o'tkazilgan edi. Ushbu superqotishmaga nanotexnologiyalarda keng foydalaniladigan, mustahkamligi juda yuqori, mukammal material sifatida qaraladi. Qotishma metall oilasiga mansub materiallardan ko'ra 30-35 foiz mustahkamligi, yuqori egiluvchanligi bilan farq qiladi.Patentlashtirish jarayoni ancha vaqt davom etdi. Janubiy Koreya patent agentligi tomonidan tekshiruvlar olib borildi. Kimyoviy reaktsiyalar va ishlab chiqarish jarayoni o'rganildi. Laboratoriyalar faoliyati, vakuumda ishlab chiqarish jarayoni to'liq o'rganib chiqildi, buni patentlashtirish agentligi vakillariga ham ko'rsatib berdik. Shundan keyin AQSHdagi xalqaro patentlashtirish agentligida xuddi shunday, ammo biroz murakkab tekshiruv jarayoni o'tkazildi. Xalqaro patent agentligida tekshiruv ishlari ancha yuqori saviyada tashkil etildi. Yangilikning eng kichik jihatlariga, ichki tuzilishiga alohida e'tibor qaratildi.Bu kimyoviy material hozir ichki yonuv dvigatellari va aerokosmik kemalarda juda samarali hisoblanadi. Ayni paytda yangilikni ishlab chiqarishga tatbiq etish bo'yicha ko'plab takliflar olyapman. Har xil turdagi nano materiallarning ko'pi oksidlanish darajasi yuqoriligi yoki korroziyaga uchrashi sabab turli noqulaylikka olib kelishi mumkin. Nikel asosli qotishmalar emirilishga bardoshli va mustahkamligi yuqori bo'lgani uchun aynan ichki yonuv dvigatellari, umumiy avtomobilsozlik, kemasozlik va aerokosmos sohalarida qo'llash uchun tayyor.Ilmiy yangilikdan qanday natija kutilyapti va bu mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotiga qanchalik xizmat qiladi? Ishlab chiqarishga kengroq joriy qilsak, bu yangilik katta samara beradi, deb bemalol ayta olamiz. Chunki qotishma har xil muhitda sinab ko'rilgan. Agar uni boshqa davlatlarga eksport qilishga erishsak, natijasi yuqori bo'ladi. Lekin ishlab chiqarishga kelsak, bu biroz murakkab jarayon. Sababi, ishlab chiqarish asnosida ba'zi nozik jihatlar bor. Bir-ikki daqiqalik yanglishish ham materialning xususiyatiga ta'sir qilib, kutilgan natijani bermasligi mumkin. Agar mamlakatimizda ishlab chiqarishga joriy qiladigan bo'lsak, laboratoriya yoki zavod ko'rinishidagi korxona kerak. Ayni paytda qalbingizda qanday kechinmalar kechyapti?Patent olganimni eshitganimdan keyin AQSHdagi patent agentligi va avval o'zim faoliyat yuritgan kompaniya rahbarlari alohida qo'ng'iroq qilib, tabriklaganida mehnatlarim o'z mevasini berganini his qildim. Ixtirom jamiyatga foydasi tegishidan quvondim. Holatimni so'z bilan tasvirlab berishim qiyin. Bu rag'bat bundan ham yaxshiroq kashfiyotlarga undaydi.
173 Fan va ta’lim sohasida xalqaro aloqalar kengayib bormoqda.Shunga qaramay, sodir etilgan o‘zgartirishlar kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish talablariga muvofiq bo‘lishini ta’minlay olmadi.Kadrlar tayyorlash tizimining demokratik o‘zgarishlar va bozor islohotlari talablariga muvofiq emasligi, o‘quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yuqori malakali pedagog kadrlarning yetishmasligi, sifatli o‘quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda didaktik materiallarning kamligi, ta’lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o‘rtasida puxta o‘zaro hamkorlik va o‘zaro foydali integratsiyaning yo‘qligi kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy kamchiliklar sirasiga kiradi.Ta’lim-tarbiya va o‘quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan uzviy bog‘lash, ya’ni uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilingan emas. Amaldagi ta’lim tizimi zamonaviy, taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmayotir.Mutaxassislar tayyorlash, ta’lim-tarbiya tizimi jamiyatda bo‘layotgan islohot, yangilanish jarayonlari talablari bilan bog‘lanmagan.Maktabgacha ta’lim va tarbiya ahvoli qoniqarsizligicha qolmoqda. Bog‘cha yoshidagi bolalarning 25 foizigina maktabgacha tarbiya muassasalariga qamrab olingan, xolos. Maktabgacha bolalar muassasalaridan va oiladan maktabga kelgan bolalarning tayyorgarlik darajasi o‘rtasida sezilarli tafovut mavjud.Fan va ta’lim sohasida xalqaro aloqalar kengayib bormoqda.Shunga qaramay, sodir etilgan o‘zgartirishlar kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish talablariga muvofiq bo‘lishini ta’minlay olmadi.Kadrlar tayyorlash tizimining demokratik o‘zgarishlar va bozor islohotlari talablariga muvofiq emasligi, o‘quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yuqori malakali pedagog kadrlarning yetishmasligi, sifatli o‘quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda didaktik materiallarning kamligi, ta’lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o‘rtasida puxta o‘zaro hamkorlik va o‘zaro foydali integratsiyaning yo‘qligi kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy kamchiliklar sirasiga kiradi.Ta’lim-tarbiya va o‘quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan uzviy bog‘lash, ya’ni uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilingan emas. Amaldagi ta’lim tizimi zamonaviy, taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmayotir.Mutaxassislar tayyorlash, ta’lim-tarbiya tizimi jamiyatda bo‘layotgan islohot, yangilanish jarayonlari talablari bilan bog‘lanmagan.Maktabgacha ta’lim va tarbiya ahvoli qoniqarsizligicha qolmoqda. Bog‘cha yoshidagi bolalarning 25 foizigina maktabgacha tarbiya muassasalariga qamrab olingan, xolos. Maktabgacha bolalar muassasalaridan va oiladan maktabga kelgan bolalarning tayyorgarlik darajasi o‘rtasida sezilarli tafovut mavjud.
4 cosmos Kosmosning zabt etilishiInsoniyat tarixida birinchi marta 1957-yil 4-ok-tyabrda 83 kg massali raketa quvvatli eltuvchi-ra-keta yordamida zaruriy balandlikka olib chiqilib, unga birinchi kosmik tezlik berishga erishilgan. Shar shaklidagi bu raketa Yer atrofida aylana bosh-lagan, ya’ni sun’iy yo‘ldoshga aylangan. 1961-yil 12-aprelda birinchi marta inson kos-mosga uchdi. Yerdan ko‘tariligan «Vostok» kosmik kemasida Yuriy Gagarin sayyo ramizni bir marta aylanib, Yerga eson-omon qaytib tushgan. Shu davrdan e’tiboran kosmosni zabt etish va keng ko‘lamda o‘rganish boshlanib ketdi. Yuzlab kosmonavtlar va astronavtlar kosmik kemalarda Yer atrofini orbita bo‘ylab aylanib, turli tadqiqotlarni o‘tkazdilar. Kosmosni zabt etishda yana bir buyuk yutuq – 1969-yil 21-iyulda astronavtlar N. Armstrong va E. Oldrin boshqargan kosmik kema Oyga yumshoq qo‘ndi, inson ilk bor Oyga qadam qo‘ydi.Kosmosni zabt etishda o‘lkamizda tug‘i lib, voyaga yetgan kosmonavtlar ham munosib hissa qo‘shganlar. Toshkent viloyatining Iskandar qishlog‘ida tug‘ilgan uchuvchi-kosmonavt Vladimir Jonibekov 5 marta (1978, 1981, 1982, 1984, 1985) kosmosga parvoz qilib, orbitada jami 145 kun bo‘lgan. Shu davrda ikki marta ochiq kosmosga chiqib, kosmik apparat-ning sirtqi qismini ta’mirlashda ishtirok etgan. Kos-monavtika sohasidagi buyuk xizmatlari uchun ikki marta Qahramon unvoniga sazovor bo‘lgan (1978, 1981). 1985-yilda unga aviatsiya general-mayori har-biy unvoni berilgan. O‘zbekistonlik uchuvchi-kos-monavtga Toshkentda byust o‘rnatilgan.1998-yil 22-yanvarda xalqaro ekiрaj tarkibida Qirg‘izistonning O‘sh shahrida tug‘ilgan o‘zbek o‘g‘loni Solijon Shariрov Amerika Qo‘shma Shtat-lari kosmik kemasida kosmosga uchdi. 2004-yilda S. Shariрov ikkinchi marta kosmosga parvoz qildi
5 nanatehnologiya Nano dunyoda tibbiyot va farmatsevtikSTRF muharrirlari nanotexnologiya bo'yicha materiallarni nashr etishda davom etmoqda. Bu safar biz so'nggi yillarda juda tez sur'atlar bilan rivojlanayotgan va nafaqat haqiqiy yutuqlari, balki ijtimoiy hissasi bilan hammaning e'tiborini tortgan nanomeditsinaga e'tibor qaratamiz.Nanotexnologiya - bu fanlararo fanlararo fundamental va amaliy fan va texnologiya sohasi bo'lib, u nanoyurilmalar, qurilmalar va tizimlarni o'rganish, loyihalash, ishlab chiqarish va ishlatishda, shu jumladan maqsadli nazorat qilish va shaklini o'zgartirishda qo'llaniladigan nazariy asoslar, usullar va usullar majmui. yangi kimyoviy, fizik, biologik xususiyatlarga ega ob'ektlarni olish uchun ularning tarkibiy nanotasvir elementlarining o'lchami, o'zaro ta'siri va integratsiyasi (taxminan 1-100 nm).Asosan, nanotexnologiya moddaning individual atomlarini boshqarish orqali mutlaqo har qanday ob'ektni yaratishga imkon beradi. Boshqa texnologiyalarni almashtirib, bu nafaqat qarilik va kasalliklarni yengibgina qolmay, balki insoniyatga ajoyib moddiy boylik beradi. Amalda, bugungi kunda tibbiyot, farmatsevtika va tegishli sohalarda nanotexnologiya quyidagi asosiy vazifalarni hal qiladi:O'zgargan molekulyar tuzilishga ega bo'lgan qattiq moddalar va sirtlarni yaratish. Amalda, bu metallar, noorganik va organik birikmalar, nanotubalar, bio -mos keluvchi polimerlar (plastmassalar) va tirik organizmlarning to'qimalariga taqlid qiluvchi, dori etkazib berish yoki implantatsiya qilish uchun transport vositasi sifatida xizmat qiladigan boshqa materiallarni beradi.Vektorli dorilarni etkazib berish uchun nanokonteyner texnologiyalarini ishlab chiqish.Kimyoviy reaktsiyalarsiz molekulalar hosil qilish orqali yangi kimyoviy birikmalar sintezi. Kelgusi 10-20 yil ichida bu sintetiklar, farmatsevtlar va shifokorlar ma'lum bir kasallikka, hatto ma'lum bir bemorga asoslangan holda "dizayn" qiladigan tubdan yangi dori vositalarini yaratilishiga olib keladi.Biosimilar-bakteriyalar, viruslar, protozoyalarga asoslangan o'z-o'zidan takrorlanadigan (o'z-o'zidan ko'payadigan) tizimlarni ishlab chiqish.Aniq tibbiy nanomanipulyatorlar va diagnostika asboblarini yaratish.Nanotexnologlar alohida atomni bir qismi deb hisoblab, ushbu qismlardan ma'lum xususiyatlarga ega bo'lgan materiallarni qurish usullarini ishlab chiqmoqdalar. Ko'pgina kompaniyalar allaqachon atomlar va molekulalarni qandaydir tuzilishga yig'ishni bilishadi. Kelajakda har qanday molekulalar bolalar konstruktsiyasi kabi yig'iladi, chunki tegishli formulalar bilan ta'riflanishi mumkin bo'lgan kimyoviy barqaror tuzilmani qurish mumkin.
6 gen injeneryasi ..Genetik injeneriya - molekulyar genetika sohasi; genlarning tabiatda uchramaydigan yangi birikmalarini genetik va biokimyoviy usullar yordamida maqsadga muvofiq holda vujudga keltirish bilan shugʻullanadi. Muayyan organizm hujayrasidan ajratib olingan gen yoki genlar guruhini nuklein kislotaning maʼlum molekulalari bilan biriktirib, hosil boʻlgan duragayni boshqa organizm hujayrasiga kiritishga asoslangan. Viruslar va b. har qanday tirik mavjudot hujayralarining irsiy programmasini maqsadga muvofiq modellashtirish, yangi shtamm virus va mikroorganizmlar, oʻsimlik, hayvon hujayralarining yangi xillarini, oʻsimlik navlari va hayvon zotlarining qishloq xoʻjaligi uchun zarur shakllarini yaratish va b. G. i. vazifasidir. AQSH olimi P. Berg xodimlari bilan birga virus va mikroorganizmlar irsiy molekulasi qismlarini probirkada ulab, rekombinant DNK olishi G. i. ning vujudga kelishiga asos soldi (1972). G. i. umumiy genetika, molekulyar genetika, molekulyar biologiya, bioorganik kimyo, mikrobiologiya, oʻsimlikshunoslik kabi biologik fanlar nazariyalari hamda tadqiq etish usullarining bir-birini toʻldirishi tufayli shakllandi. G. i.ning rivojlanishida genetik enzimologiya va nuklein kislotalar kimyosi yutuklari katta ahamiyatga ega. Molekulyar darajada olib boriladigan ishlar natijasi ikki xil ferment — restriksiyey endonukleaza va ligazaga bogʻliq. Restriktazalardan (300 dan ortiq xili bor) DNK molekulasini har xil qismlarga ajratishda, ligazadan esa ularni yana qayta birlashtirishda foydalaniladi. G. i.da eng koʻp ishlatiladigan restriktaza (Yeso Rb) 1971 yilda olingan. G. i.ning rivojlanish tarixi in vitro sharoitida (organizmdan tashqarida) rekombinant DNK molekulalarini, yaʼni har xil plazmidalar (xromosomalarsiz, mustaqil yashash xususiyatiga ega DNK halqa molekulalari), hattoki plazmida bilan faglar orasida duragaylar yoki vektor molekul alar (xoʻjayin hujayrada mustaqil qayta tiklana olish xususiyatiga ega DNK molekulasi) olish mumkinligini prinsipial isbotlashdan boshlangan. Keyinchalik prokariotlar (shakllangan yadrosi yoʻq organizmlar)ga taalluqli xromosoma genlari bilan har xil plazmidalar orasida rekombinant molekulalar olindi. Vektor molekulalarga eukariot (shakllangan yadroga ega) organizm (asosan, hayvon va oʻsimlik) genlari DNKsini kiritish G. i.ning katta yutugʻidir. Natijada hayvon genlarini bakteriya hujayralarida koʻpaytirish va ekspressiya qilish (genlarni klonlash) imkoniyati vujudga keddi. Nihoyat, G. i. bilan hujayra injeneriyasi yutuqlarining sintezi tufayli biotexnologiya fani shakllandi.gen injeniriyasi - asosan o'zida yashirin genlarni saqlaydi va ularning chatishish natijasida yangi gen hosil qiladi. G.i birinchilardan bo'lib Ch.Darvin ham o'z ma'lumotlarini berib o'tgan.G.i da birinchi bo'lib 1865 yilda G.Mendel o'zining birinchi tajribasini o'tkazadi.U o'zining bu tajribasini sariq va yashil no'xotlar ustida olib boradi. Va u o'zining bu tajribasi bilan g.i ni yanada ochiqroq tarza o'rgatadi.
7 Inavatsion texnalogiyalar Innovatsion texnologiyalar ta 'lim taraqqiyotida tutgan roli. Har bir jamnyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo'lgan ta'lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo'lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta'lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko'tarish, ungailg'or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta'lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. «Ta'lim to'grisida»gi Qonunva «Kadrlar tayorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta'lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Ma'lumki, uzluksizlik va uzviylik ta'lim tizimda, avvalo, jamiyatning ma'naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi, qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy taraqqiyotini takomillashtirish omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta'minlaydi. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o'quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir inson o'z kasbiy tayyorgarligini, maxoratini kuchaytirish imkoniyati yaratiladi.Ta'limning barcha bosqichlariga oid umumiy pedagogik va didaktik vositalari, talaba (yoki o'quvchi)ning dasturiy bilim, tasavvur va ko'nikmalari asosida mustaqil ishlash samaradorligini takomillashtirish, ilmiy fikrlashga, o'quv faniga qiziqishini kuchaytirish, kasbiy bilimlarini chuqurlashtirish, nazariy va amaliy mashg'ulot mobaynida ularning faolligini oshirishdan iboratdir. Jaxon pedagogik tajribasi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarining talaba (yoki o'quvchi)larni fanlarga qiziqtirishga, ularning mustaqil ishlashda faolliklarini oshirishga imkoniyati cheksiz ekanligini tasdiqlamoqda.Yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo‘layotgan tezkor o‘zgarishlar ta’lim tizimini ham tubdan isloh qilishni taqozo etmoqda, chunki mukammal ta’lim tizimi orqali respublikamizning kelajak intellektual imkoniyatlarini va uni gullab yashnashi hamda rivojlanishini belgilab beruvchi yoshlarni har tomonlama ijodkor, mustaqil faoliyat yuritadigan qilib tarbiyalashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.Innovatsiya - yangi texnologiyalar, mahsulot va xizmatlar turlari, ishlab chiqarish va mehnatni, xizmat ko'rsatish va boshqaruvni tashkil etishning yangi shakllari shaklida innovatsiyalardan foydalanish. —
8 . Ahborot va jamiyat „Axborot jamiyati“ — bu zamonaviy xalqlar jamiyatlarida, ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan keyin axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi va keng qoʻllanilishi bilan bogʻliq ijtimoiy, iqtisodiy, texnologik va madaniy oʻzgarishlarni tavsiflash uchun ishlatiladigan keng atama.[1] Axborot jamiyati — bu axborotni yaratish, tarqatish va manipulyatsiya qilish eng muhim iqtisodiy va madaniy faoliyatga aylangan jamiyat. Axborot jamiyati iqtisodiy asosi asosan sanoat yoki agrar jamiyatlarga qarama-qarshi boʻlishi mumkin. Axborot jamiyatining dastgohlari stanoklar yoki pulluklar emas, balki kompyuterlar va telekommunikatsiyalardir.[2]Axborot texnologiyalari va kommunikatsiya sohasidagi taraqqiyot barchaning hayot tarzini oʻzgartirmoqda: qanday ishlash va biznes qilish, farzandlarga qanday taʼlim berish, oʻqib-oʻrganish va tadqiqot qilish, qanday zavq olish — bularning barchasi zamonaviy axborot texnologiyalari taʼsirida oʻzgarmoqda. Axborot jamiyati nafaqat odamlarning oʻzaro munosabatlariga taʼsir qilmoqda, balki anʼanaviy tashkiliy tuzilmalarni yanada moslashuvchan va markazlashtirilmagan boʻlishini talab qilmoqda.[3] Bugungi kunda internet ayrim “shaxslar” uchun g‘oyaviy qurolga aylanayotgan masalaning eng muammoli jihatidir. Yaqin o‘tmishda biror davlatni zabt etish uchun qurol, tank va shu kabi vositalardan foydalanilgan bo‘lsa, hozir bunday qurollarning ahamiyati pasayib boryapti. Bularning o‘rnini ommaviy axborat vositalari, ayniqsa, internet egallayapti. Shundan ko‘rinadika, hozir biror xalqni yoki mamlakatni tobe qilish uchun, o‘sha mamlakat yoshlarining ongini zabt etish kifoya. Bu fikrning isboti sifatida “Arab baxori” buxronlari yoki Yevropaning ayrim xududlaridagi notinchliklarni aytish mumkin.Hozirgi tahlikali zamonda internet tarmog‘i orqali taraqatilayotgan g‘arazli ma’lmumotlar, vayronkor g‘oyalar, odob-axloqni yemiruvchi illatlar yosh avlodning har biriga ta’sir o‘tkazmoqda. Keyingi paytlarda internet orqali buzg‘unchilikka chaqiruvchilar, global tarmoqdan qabih maqsadda foydalanuvchilar ko‘payib bormoqda bugun shaxsni manqurtga aylantirish uchun Chingiz Aytmatov yozganidek, tuya terisini odamning taqir boshiga kiydirish shart emas. Endi sodir bo‘ladigan urushlar jang maydonida emas, balki mafkura poligonida yuz beradi. Shu jihatdan qaraganda, yoshlarning ko‘p vaqtini internetda behuda sarflashi katta fojiadir. Hozirgi kunda Xitoyda 500 milliondan, Rossiyada 50 milliondan, O‘zbekistonda 10,2 milliondan ortiq internetdan foydalanuvchi ro‘yxatga olingan. Endilikda ijobiy va salbiy axborotlarning global tarmoqqa chiqishi uchun bir soniya kifoya.
10 osmono'par binolar .Osmono‘par binolar qurilishi tarixida inqilob yasagan musulmon me’mor1931 yilda Nyu-Yorkdagi Empire State Building jahonning eng baland imorati va II jahon urushidan keyingi davrdagi dunyoda Amerikaning o‘rni ramziga aylandi.381 metrlik bino 40 yildan ortiq dunyoning eng baland cho‘qqisi bo‘lishini ko‘pchilik kutmagan edi. U qurib bitkazilgandan so‘ng Buyuk tushkunlik (XX asrning 30-yillaridagi jahon iqtisodiy inqirozi nazarda tutilmoqda), Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyini tiklanish davlari o‘tdi.Uzoq vaqtgacha osmono‘par imoratlar mutlaqo samarasiz deb hisoblanar va Empire State Buildingdan ko‘ra balandroq bino qurish, tabiiy, juda xavfli edi: bunday balandlikdagi zil-zambil binoni ushlab turish uchun kerak bo‘lgan juda ko‘p miqdordagi po‘lat xarajat qilishga yo‘l qo‘ymasdi.Bu Fazlurrahmon Xon me’morchilik sohasida katta sahnaga chiqishidan avvalgi gaplar edi. Bangladeshda tug‘ilib, Amerikaga ko‘chib borgan muhandisning yangicha «quvur-sinch» (“tube” structure) dizayni xavfsiz va samarali osmono‘par minoralarning yangi davrini boshlab berdi. 1972 yildan beri qurilgan dunyoning eng baland binolarining barchasi asosida uning ixtirosi yotadi.3 aprel kuni Google kompaniyasi Fazlurrahmon Xon tavalludiga 88 yil to‘lishi munosabati bilan Doodle loyihasida Chikagodagi mashhur John Hancock Center minorasini namoyish qilib, buyuk me’morni yodga oldi.Jahon savdo markazi» bor-yo‘g‘i ikki yil dunyoning eng baland binosi maqomida turdi. 1973 yilda Fazlurrahmon Xon loyihasi asosida Chikagoda 442 metr balandlikdagi 108 qavatli Sears Tower (hozirgi nomi Willis Tower) qad rostladi. Mazkur bino 24 yil davomida «dunyoning tomi» bo‘lib turdi. Sears Tower 2014 yilda yangi «Jahon savdo markazi» – One World Trade Center qurilishi yakunlanguncha AQShdagi eng baland imorat edi.Fazlurrahmon Xon 1982 yilda vafot etdi. Ammo u o‘ylab topgan me’moriy uslubdan hamon osmono‘par binolar qurishda foydalanilmoqda. Xon qurgan binoni balandlikda ortda qoldirgan yangi osmono‘par minoralar ham uning o‘z uslubi asosida qad rostlagan binolar, xolos. Dunyoning eng baland imoratlari: Kuala-Lumpurdagi Petronas Tower, Tayvandagi Taypei 101 va Dubaydagi Burj Xalifa – barchasi Xonning «quvur-sinch» dizaynidan foydalanib qurilgan.Fazlurrahmon Xon insoniyat tarixidagi eng buyuk me’morlar va muhandislar qatoridan o‘rin oldi. Uning loyihalari bugun ham amaliyotda. U kompyuter yordamida loyiha yaratish (CAD) dasturiga ham asos soldi. Bundan tashqari, Bangladeshdagi mustaqillik urushi paytida vatandoshlarini insonparvarlik yordami bilan ta’minlashda ham faol bo‘ldi.Burj Xalifa 2010 yilda bitkazilganda Telegraph nashri loyihani Fazlurrahmon Xon kashf qilgan «ilhombaxsh, yengil vaznli dizayn falsafasining eng yaxshi namunasi» deb atagan va buyuk me’mor «osmono‘par binolar qurilishini ham iqtisodiy, ham tuzilish jihatdan o‘zgartirgani»ni e’tirof etgan edi.2009 yilda AQShning o‘sha paytdagi prezidenti Barak Obama Fazlurrahmon Xonni musulmonlarning Amerikaga ko‘rsatgan xizmatlari namunasi sifatida eslab o‘tgan edi.
Axborot texnologiyalarning kelib chiqish tarixi.Texnologiya sozi grekcha techne sozidan kelib chiqqan. Techne - sanat, mohirlik degan manoni anglatadi. Axborot texnologiyalarining yoki informasion texnologiyalarning rivojlanishi bosqichlari xisoblash texnikasi rivojlanishi bosqichlari bilan bevosita boglikdir.1. XIX asrning ikkinchi yarmigacha bolgan davrda axborotlar texnologiyalari asosini pero, qalam, sex, buxgalteriya kitobi va boshkalar tashkil etgan. Kommunikasiya eki aloqa paketlar va xatlar junatish orkali amalga oshirilgan. Axborotni kayta ishlash unumdorligi nixoyatda past bolgan.2. XIX asrning ikkinchi yarmida va ayniksa oxirida kul axborotlar texnologiyalari urnida mexanik axborotlar texnologiyalari shakllandi. Yozuv mashinkasi, telefon, diktafonlarning kashf etilishi mexanik axborotlar texnologiyalariga asos bolib xizmat qildi.3. Keyinchalik elektr quvvati yordamida ishlaydigan mexanik apparatlar va mashinalar asosida elektromexanik axborotlar texnologiyalari vujudga keldi.4. XX asrning 60-yillarida yaratilgan tezkor va serunumli elektron xisoblash mashinalari axborotlarni kayta ishlashda keng kullanila boshlandi. Katta tezkorlikka va xotira xajmiga ega bolgan EXMlar elektron eki kompyuterli axborotlar texnologiyalariga asos soldi.Xozirgi kunda axborotni kayta ishlash uchun keng imkoniyatlarga ega bolgan kompyuterlar IBM PC va Pentium shaxsiy kompyuterlaridir. Bu kompyuterlar asosida axborotlar texnologiyalaring yangi konsepsiyasi shakllanmokda b turuvchi xatti xarakat, kopchilik tomonidan qabol qilingan xulq atvor, qoidalar konikmasidir.Respublikamizda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan vazifalarni amalga oshirish mobayida informatika va axborot texnologiyalarini oquv jarayonida keng tatbiq qilish masalasi dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Unda, shuningdek, axborot texnologiyalari va informatika sohasida kadrlar tayyorlash, shu jumladan, Internet texnologiyalarini barcha sohalarda keng joriy qilish masalalari alohida uqtiriladi.“Informatio” sozi lotin tilidan olingan bolib “tushuntirish, tanishtirish, bayon etish” manolarini anglatadi va ozbek tilida axborot deb tarjima qilingan. Aksariyat hollarda “axborot” sozi ornida “berilganlar” degan ancha farq qiluvchi soz ham ishlatilgan. Axborot - aniq va amalda ishlatiladigan xabardir. Berilgan (malumot)lar esa, xabar va kuzatishlarni oz ichiga oladi. Biror zaruriyat boyicha imkoniyat tugilganda, masalan, narsa togrisidagi bilimni oshirish paytida u azborotga aylanadi.N.Viner axborotni tashqi dunyodan unga moslanish jarayonida olinadigan mazmun belgisi, Shennon fikricha, jarayonida noaniqlik yoqoladigan kommunikatsiya va aloqa, Eshbi fikricha, turli narsalarni uzatish, Mol aytishicha, tuzilmalarning murakkablik olchovi hamda Yaglom takidlashicha, tanlash ehtimolligi sifatida tavsiflanadigan tushuncha. Umuman olganda, axborotni keng va tor manoda tushinish mumkin. Keng manoda axborotga haqiqiy dunyoni aks ettirish, deya tarif berilsa, tor manoda u saqlash, uzatish, ozgartirish va boshqarish predmetidan iborat ixtiyoriy malumotlar sifatida tavsiflanadi.Axborotning ozini esa, biror obyekt, atrof-muhitning malum bolagi yoki malum jarayoni haqidagi, aniqsizlik darajasini kamaytiradigan belgilar, parametrlar, tafsilotlar, yo`riqlarning majmuasi deyishi mumkin.
SAVIT DAVRI QATAGONLARIMustabid tuzum Markazda va joylarda o'z mutlaq hokimiyatini shakllantirib, mustahkamlab borar ekan, bunda u o'ziga sodiq muayyan siyosiy va ijtimoiy kuchlarga tayanib ish yuritmog'i kcrak edi. Shu maqsadda, Markaz hukumati yangi sotsialistik jamiyat qurilishi davomida O'zbekistonga o'zining ko'p sonli sadoqatli xodimlari, vakillarini rahbary Iavozimlarga yuborib turganligi bejiz emas. Xususan, ularyordamida o'lka hayotida kechayotgan barcha jarayonlar, o'zgarishlardan doimiy xabardor bo'lish, ularning yo'nalishlarini, maqsad, vazifalarini belgilash, mahalliy kadrlar faoliyatini kuzatish, nazorat qilish mumkin bo'lardi. Markaz O'zbekistonlik milliy kadrlarning kundalik ishlariga «ko'z-quloq» bo'lish, ular faoliyatini tekshirish, taftish qilish barobarida sotsializm qurilishi yo'lida sadoqat bildirganlarni tanlash, tarbiyalash, ularni yuqori mansablarga ko'tarishni o'z e'tiboridan chetdatutmadi.Shu bois, Markaz ishonchini qozonib, uning nufuzli namo-yandalari bilan yaqindan hamkorlik qilgan, kerak bo'lganda- o'z xalqining manfaati, qiziqishlarini ko'zlab ish yuritgan bilimdon kadrlar soni ham ko'payib borgan. Ammo Stalin yakkahokimligi kuchayib, totalitar tuzum bedodligi avj olib borgan sari bunday kadrlarni arzimas sabab va bahonalar bilan qiynoq-qistovga olish, vazifalaridan chetlatish odatiy tusga kirib bordi.Rahbar kadrlar, ayniqsa, o'z xalqi, yurtining milliy manfaatlarini himoya qilib, uning istiqbolini ko'zlab, o'zida kuch, iroda topib, bor haqiqatni aytishga jur'at qilgan miliat vakillari birinchi navbatda hukmron Markaz uyushtirgan qatag'onga duchor bo'ldi. Buning yorqin ifodasini Sovet mafkurachilari tomonidan o'zbek milliy kadrlari sha'nini bulg'ashga qaratilgan, atayin to'qib chiqarilgan «18 lar guruhi», «lnog'omovchilar», «Qosimovchilar» guruhlari misolida ko'rish mumkin. Ularning faoliyatiga oid tarixiy hujjatlarni ko'zdan kechirar ekanmiz, bu insonlar faoliyatida ularni ayblashga bois bo'ladigan hech bir asosli ashyoviy dalillar bo'lmaganligiga to'la amin bo'lamiz. Ularning yagona «gunohi» - bu o'z millati dardi, tashvishi va manfaatini ko'zlab ayrim muhim muammolarni ko'targanligi va ularni hal etishga yuqorining e'tiborini jalb etganligi holos.Xo'sh, bu guruhlar tarkibi kimlardan iborat bo'lgan? Ular sovet mutasaddilari oldida qanday gunoh qilgan edilar?Respublikaning taniqli arboblaridan iborat «18 lar guruhi» (I.Xidiraliyev, M. Saidjonov, U. Ashurov, R. Rahimboboyev, Eshonov) ga «yer-suv islohotiga qarshi chiqqan, boy-quloq va yer egalarining manfaatini himoya qilib chiqqanlar, mahalliychilik va millatchilik g'oyalarini ilgari surgan» degan soxta aybnoma qo'yildi. Aslida esa ular hukmron Markazning ulug' davlatchilik va shovinistik siyosatiga, milliy kadrlarga nisbatan bepisandlik, loqaydligiga qarshi chiqib, adolat va haqqoniylik tamoyillarini himoya qilganlar. Shu bois, rasmiy partiya organlari tomonidan mazkur guruh keskin qoralanadi va uning a'zolari turli jazolarga
13 FANLAR AKADEMIYASIOʻzbekiston Fanlar akademiyasi (qisqartmasi: Oʻzbekiston FA yoki OʻzFA), toʻliq nomi Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Oʻzbekiston milliy akademiyasidir. Akademiya 1943-yilning noyabrida ochilgan. Bugungi kunda Xalqaro Ilmiy Ittifoq (ICSU), Xalqaro Radioittifoq (URSI) va Xalqaro Astronomik Ittifoq (IAU) aʼzosidir.hisoblash texnikasi boʻyicha ixtisoslashgan loyihakonstruktorlik byurosi, „Radiopreparat“, „Tezlatgich“ korxonalari, Chirchiq shahridagi „Kompozit“ tajribaeksperimental zavodi, RT70 radiorasadxonasi, tajriba zavodi bor.Oʻzbekiston FAning yuqori organi — FA akademiklari va ilmiy tekshirish muassasalari direktorlaridan tashkil topgan Umumiy majlis. FA Umumiy majlisi ilm-fanni rivojlantirish va akademiya faoliyatining eng muhim masalalarini koʻrib chiqish uchun uning Hayʼati tomonidan har yili kamida 1-marta chaqiriladi. Umumiy majlisda ilm-fanni rivojlantirishning ustuvor, istiqbolli va ilgʻor yoʻnalishlari va ularga taalluqli ilmiy dasturlar loyihalari muhokama etiladi hamda ular boʻyicha zarur qarorlar qabul qilinadi, akademiya faoliyatining asosiy tashkiliy masalalari hal qilinadi, uning haqiqiy va xorijiy aʼzolari saylanadi (qarang Akademik).Oʻzbekiston FAning 122 aʼzosi bor (2005). Akademiya muassasalarida 5259 ilmiy xodim, jumladan, 360 fan d-ri va 860 fan nomzodi ishlaydi.FA da ilm-fan sohasida yuksak muvaffaqiyatlarga erishgan olimlar uchun Al-Xorazmiy (1992-yil taʼsis etilgan), Zahiriddin Muhammad Bobur (1993), H.M. Abdullayev (1993) nomida medallar taʼsis etilgan. Akad. lar H. Fozilov, Yo.Toʻraqulov, prof. F. Abdullayev Al-Xorazmiy nomidagi, akad. U. Karimov va tarixchi olim R.Sulaymonov Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi, akad.lar I.Hamroboyev, F.Usmonov va prof. NM.Kucherskiy H.M.Abdullayev nomidagi medalga sazovor boʻlishgan.Oʻzbekiston FA nashriyotchilik ishini, asosan, „Fan“ nashriyoti orqali amalga oshiradi. FA da „Geliotexnika“, „Informatika va energetika muammolari Oʻzbekiston jurnali“, „Mexanika muammolari Oʻzbekiston jurnali“, „Oʻzbek tili va adabiyoti“, „Oʻzbekiston biologiya jurnali“, „Oʻzbekiston kimyo jurnali“, „Oʻzbekiston matematika jurnali“, „Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi maʼruzalari“, „Oʻzbekiston tarixi“, „Oʻzbekiston fizika jurnali“, „Oʻzbekistonda ijtimoiy fanlar“ ilmiy jurnallari, „Fan va turmush“ ilmiyommabop jur. nashr etiladi.
14 MARKAZIY OSIYODA BIRINCHI UNIVERSITET 1918YIL MARKAZIY OSIYO HAMDA QOZOG'OSTON DA BIRINCHI UNIVERSITETMirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti (OʻzMU) — Oʻzbekistondagi eng yirik oliy oʻquv yurti va ilmiy tekshirish markazlaridan biri; Oʻrta Osiyo va Qozogʻistondagi birinchi universitet. 1918-yil Turkiston xalq universiteti sifatida Toshkent shahrida tashkil etilgan. Turkiston xalq universiteti 1920-yildan Turkiston davlat universiteti, 1923-yildan Oʻrta Osiyo davlat universiteti (SAGU), 1960-yildan Toshkent davlat universiteti (Toshkent Davlat Universiteti) deb nomlangan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2000-yil 28-yanvardagi farmoniga muvofiq, universitetga milliy universitet maqomi berildi va u hozirgi nomi bilan ataldi. 1995-yil Mirzo Ulugʻbek nomi berilgan[2XX asrning boshlarida Toshkent va Turkiston oʻlkasining jadal rivojlanishi hamda Toshkent va Samarqanddagi gimnaziyalar, Toshkent Real bilim yurti yoki Toshkent shahridagi oʻqituvchilar seminariyasi va boshqa oʻrta ta'lim muassasalarini bitirgan oʻqimishli odamlar sonining koʻpayishi munosabati bilan bu yerda oliy oʻquv yurti — vaqtning eng yuqori talablariga javob beradigan universitetni ochish masalasi keskin koʻtarildi.Tayyorgarlik ishlari ham jamoatchilik, ham viloyat ma'muriyati tomonidan amalga oshirildi. Toshkentdagi universitetni ochish uchun smeta va boshqa zarur hujjatlar 1914-yilga tayyorlangan. Biroq, birinchi jahon urushi bu rejalarga toʻsqinlik qildi.[manba koʻrsatilmagan 86 kun]Shunga qaramay, mintaqada oliy oʻquv yurtini ochish zarurati saqlanib qoldi. Shuning uchun 1917-yil 15-22-noyabr kunlari Toshkentda boʻlib oʻtgan Turkiston Sovetlarining III mintaqaviy qurultoyi bu yerda oliy oʻquv yurtini ochishga qaror qildi. Birozdan keyin-1918-yil 17-fevral kuni Toshkent oliy ta'lim rashkchilari jamiyatining ta'sis yigʻilishi boʻlib oʻtdi. Uning tarkibiga rus geografik va texnik jamiyatlari Turkiston boʻlimlari, Toshkent tabiatshunoslar va shifokorlar jamiyati, Toshkent pedagogika va yuridik jamiyatlari, Turkiston qishloq xoʻjaligi jamiyati, musulmon oʻqituvchilari jamiyati, Politexnika kurslari, oʻlkashunoslik oʻqituvchilari uyushmasi vakillari kiradi.[manba koʻrsatilmagan 86 kun]Oliy ta'lim rashkchilari jamiyatining a'zolari matematik VI Romanovskiy, shifokorlar AP Shilov va Mi Slonim, agronom Rr Shreder, me'mor GM Swarichevskiy va boshqalar kabi taniqli olimlar edi. M. I. Sosnovskiy rais etib saylandi.
15_


20 ASR NOBEL MUKOFOTI LOVRENTLARI britaniyalik matematik Bertran Rassel 1950-yila adabiyot sohasidagi Nobelni qo‘lga kiritgan. Uning hamkasbi Alfred Uaytxed bilan hamkorlikda yozgan Principia Mathematica kitobi XX asr boshlarida umumiy matematikani oddiy mantiqiy xulosalar, aksioma va cheklangan sondagi asosiy tushunchalar orqali sodda bayon etishga qaratilgan edi. Asar ayniqsa 20–30-yillarda katta shov-shuv bilan qo‘lma-qo‘l bo‘lgan va Rasselning obro‘sini juda oshirib yuborgan. Keyinchalik Bertran Rassel matematikadan biroz yiroqlashgan va asosan falsafiy mulohazalarga berilgan. Shuningdek, boshidan kechirgan Ikkinchi jahon urushi dahshatlari haqida xotiralar yozib, tinchlikparvarlikni, insoniylikni targ‘ib qiluvchi asarlar bitgan. Asl kasbi matematik bo‘lgan Bertran Rassel gumanizm g‘oyalarini keng targ‘ib qilgani uchun adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga erishgan.hundaylardan biri SSSR vakili Leonid Kantorovich bo‘lib, u 1975-yilda Nobelga sazovor bo‘lgan.Kantorovich 1912-yilda Sankt-Peterburgda tug‘ilgan. U favqulodda iste’dodli bola bo‘lgan va 14 yoshidayoq fizika-matematika fakultetiga o‘qishga kirib, 18 yoshida allaqachon oliy ma’lumotli, yetuk matematik mutaxassis sifatida tan olingan. Kantarovich asosan ishlab chiqarish jarayonlariniNiels Henrik David Bohr (7-oktabr 1885 — Kopengagen – 18-noyabr 1962, Kopengagen) — daniyalik yahudiy fizik, hozirgi zamon fizikasi asoschilaridan biri. Kopengagendagi Nazariy fizika instituti (Nils Bor instituti) asoschisi (1920) va rahbari; dunyoviy ilmiy maktab tashkilotchisi; 1943—45 yillarda AQShda ishlagan. Asosi atomning planetar modelidan, kvant taassurotlardan va Bor postulatiazm iborat boʻlgan atom nazariyasini yaratgan. Metallar nazariyasi, atom yadrosi va yadro reaksiyalari nazariyasiga oid muhim ishlar qilgan. Tabiiy fanlar falsafasi boʻyicha ilmiy ishlar muallifi. Atom xavfiga qarshi kurashning faol ishtirokchisi. Nobel mukofoti laureata (1922).[1][2] optimallashtirish, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni maqbullashtirish, energiya, yoqilg‘i tejash va logistikani samarali yo‘lga qo‘yish borasida katta ko‘lamli ilmiy ishlar qilgan. Uning fanera ishlab chiqarish zavodi misolida ko‘rsatib bergan iqtisodiy tahlillari tufayli resurslarni optimal taqsimlash nazariyasi yuzaga kelgan. Bu nazariya ko‘plab ishlab chiqarish korxonalarida katta muvaffaqiyat bilan o‘zini oqlagan va aynan ushbu ishi uchun Kantarovichga 1975-yilgi Nobel berilganNiels Henrik David Bohr (7-oktabr 1885 — Kopengagen – 18-noyabr 1962, Kopengagen) — daniyalik yahudiy fizik, hozirgi zamon fizikasi asoschilaridan biri. Kopengagendagi Nazariy fizika instituti (Nils Bor instituti) asoschisi (1920) va rahbari; dunyoviy ilmiy maktab tashkilotchisi; 1943—45 yillarda AQShda ishlagan. Asosi atomning planetar modelidan, kvant taassurotlardan va Bor postulatiazm iborat boʻlgan atom nazariyasini yaratgan. Metallar nazariyasi, atom yadrosi va yadro reaksiyalari nazariyasiga oid muhim ishlar qilgan. Tabiiy fanlar falsafasi boʻyicha ilmiy ishlar muallifi. Atom xavfiga qarshi kurashning faol ishtirokchisi. Nobel mukofoti laureata (1922).[1][2]
16 . 1969 YIL INSON QADAMI OYGA YETISHI XX asr, oltmishinchi yil so’nggida Sovuq urushi avj olgan davr. Qo'shma Shtatlar har sohada Sovet Ittifoqi bilan raqobatda. Kim o'zar o'yini avjiga chiqqandi.Bu voqeadan 12 yil avval, Sovet Ittifoqi ilk Sun'iy yo’ldosh “Sputnik”ni Yer orbitasiga chiqargan, ketidan esa ilk kosmonavt Yuriy Gagarin koinotga ko’tarildi. Shundan so’ng AQSh prezidenti Jon Kennidi ilk insonni Oyga chiqaramiz deya va’da bergan.2004 yilda AQSh fazoviy tadqiqotlar dasturini e'lon qilar ekan, prezident Jorj Bush: "2020 yilga borib yana bir marta insonni Oyga chiqaramiz va bu sayyorani tadqiq qilish ko'lamini kengaytiramiz", degan edi.Bush shuningdek: "2030 yilga borib inson qadami Marsga ham yetadi", - deya va’da qilgan.Biroq Qo'shma Shtatlar muvaffaqiyat bilan bir qatorda fazoni tadqiq etishda fojialarga ham duch keldi. 1986 yil Chellenjer kemasi ko’tarilayotib portlagan. 2003 yilda Kolumbiya kemasi ham halokatga uchragan. Har ikki missiyada ham yetti astronavt halok bo’lgandi.Ayni damda fazoni zabt etishda Xitoy va Hindiston faol qatnashmoqda. O'tgan yil noyabr oyida Hindiston Oyga o'z robotini qo’ndirgan bo’lsa, 2003 yilda ilk Xitoy kosmanavti fazoga ko’tarilgandi.1998 yildan beri faoliyat ko'rsatayotgan va qurilish ishlari davom etayotgan Xalqaro Kosmik Stansiyada AQSh, Rossiya, Yaponiya, Kanada, Braziliya va 11 Yevropa davlatlari hamkorlik qilib keladi.Ha 2004 yilda AQSh fazoviy tadqiqotlar dasturini e'lon qilar ekan, prezident Jorj Bush: "2020 yilga borib yana bir marta insonni Oyga chiqaramiz va bu sayyorani tadqiq qilish ko'lamini kengaytiramiz", degan edi.Bush shuningdek: "2030 yilga borib inson qadami Marsga ham yetadi", - deya va’da qilgan.Biroq Qo'shma Shtatlar muvaffaqiyat bilan bir qatorda fazoni tadqiq etishda fojialarga ham duch keldi. 1986 yil Chellenjer kemasi ko’tarilayotib portlagan. 2003 yilda Kolumbiya kemasi ham halokatga uchragan. Har ikki missiyada ham yetti astronavt halok bo’lgandi.Ayni damda fazoni zabt etishda Xitoy va Hindiston faol qatnashmoqda. O'tgan yil noyabr oyida Hindiston Oyga o'z robotini qo’ndirgan bo’lsa, 2003 yilda ilk Xitoy kosmanavti fazoga ko’tarilgandi.1998 yildan beri faoliyat ko'rsatayotgan va qurilish ishlari davom etayotgan Xalqaro Kosmik Stansiyada AQSh, Rossiya, Yaponiya, Kanada, Braziliya va 11 Yevropa davlatlari hamkorlik qilib keladi.
17._KOSMIK (1961 _Y .GAGARENYuriy Alekseyevich Gagarin (ruscha: Ю‌рий Алексе‌евич Гага‌рин;[1] 1934-yil 9-mart – 1968-yil 27-mart) sovet uchuvchisi va fazogiri boʻlgan. 1961-yili 12-aprelda Vostok fazoviy kemasida Yer orbitasini aylanib chiqib, koinotdagi ilk inson boʻldi.Gagarin butun dunyoda tanilgan, koʻplab medal va ordenlar, jumladan, "Sovet Ittifoqi Qahramoni" ordeni bilan taqdirlangan. Gagarin keyinchalik Moskva yaqinida joylashgan Kosmonavt Tayyorlash Markazining boshliq oʻrinbosari boʻldi; ushbu markaz hozirda uning nomi bilan ataladi. Gagarin 1968-yili Mig 15 uchogʻini boshqarayotib, halokatga uchradi va vafot etdi.Gagarin sharafiga xotira tangalari, pochta markalari zarb etilgan, haykal va monumentlar oʻrnatilgan,[2] uning sharafiga maktab, kinoteatr, topografik joylar nomlangan. Har yili 12-aprelda Kosmonavtika Kuni nishonlanadi. 2011-yili odamzotning ilk parvozini Google ham xotirladi.[3]Gagarin Yuriy Alekseevich (1934.9.3, Smolensk viloyati, Klushino qishlogʻi — 1968.27.3) — kosmonavt uchuvchi, dunyoda birinchi boʻlib kosmik fazoga parvoz etgan. Qahramon (1961), polkovnik. Jukovskiy nomidagi Harbiy-havo muhandislik akademiyasini bitirgan (1968). 1961-yil 12-aprelda "Vostok" kosmik kemasida parvoz qilib, 1 soat 48 min.da yer sharini aylanib uchdi. Kosmonavtlar ekipajlarini oʻqitish va mashq qildirishda qatnashdi. Samolyotda mashq qilayotgan vaqtida falokat yuz berib halok boʻldi. Xalqaro aviatsiya federatsiyasi qarori bilan 1968-yilda Yuriy Alekseevich Gagarin nomidagi oltin medal taʼsis etildi. Jahondagi koʻp shaharlarda G. nomi abadiylashtirilgan. Jumladan Oʻzbekistonning Jizzax viloyatida shahar uning nomiga qoʻyilgan; Toshkent sh.da haykali oʻrnatilgan. Oyning orqa tomonidagi kraterga G.nomi berilgan.
17_N.Vinner kibernetikanong asoschisi Kibernetika (yun. kybernetile - boshqarish sanʼati) — axborotni qabul qilish, saqlash, uni qayta ishlash hamda undan turli jarayonlarni boshqarishda foydalanish bilan shugʻullanadigan fan. Avtomatik boshqarish, hisoblash texnikasi, neyrofiziologiya va matematik mantiklarning nazariya hamda amaliyotlarining rivojlanish natijalari sifatida vujudga kelgan. K.ning texnik asosini elektron hisoblash mashinalari (EHM) tashkil qiladi. Ular inson tafakkuriga oid masalalarni hal qilishga keng imkoniyatlar ochib beradi. "Kibernetika" terminini birinchi marta yunon faylasufi Platon tilga olgan. 17-asrdayoq B. Paskal (Fransiya) oddiy mexaniq arifmometrni ixtiro qilgan edi. Faqat 19-asrga kelib, Ch. Bebbij (Angliya) hozirgi zamon EHM ga oʻxshash raqamli avtomatik hisoblash mashinasi yaratishga urinib koʻrdi. 20-asr boshida elektromexaniq analitik-hisoblash mashinasi yaratildi. 1938 yilda K. Shennon (AQSH), 1941 yilda V.I.Shestakov (Rossiya) mantiqiy matematik apparatning rele kontakt sxemasidan sintez va analiz uchun foydalanish mumkinligini koʻrsatishdi. Shular asosida avtomatlar nazariyasi rivojlana boshladi. 20-asr 40-y.larida J. Fon Neyman (Germaniya) va b. tomonidan yaratilgan EHM K.ning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Bularning hammasini umumlashtirib, N.Viner (AQSH) oʻzining , "Kibernetika" kitobini yezdi (1947). U K.ni "tirik mavjudot va mashinadagi aloqalar hamda boshqarish haqidagi fan" deb atashni tavsiya qildi. Zamonaviy K. bir qator mustaqil ilmiy yoʻnalishlarga ega boʻlgan boʻlimlardan iborat. K.ning nazariy oʻzagi: informatsiya (axborot), kodlash, algoritmlash, avtomatlar, umumiy va muqobil tizimlar, qiyofalarni aniqlash, formal tillar nazariyalari. Bu yoʻnalishlar natijasida K. keng koʻlamda qoʻllanila boshlab iqtisodiy K., biologik K., tibbiyot K.si, texnik K., matematik lingvistika va b. mustaqil ilmiy sohalar vujudga keldi. K.ning shakllanishida mat. va fizika muvaffaqiyatlari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyot etishi va i. ch.ni avtomatlashtirishning zarurligi asosiy om il boʻldi.K. asosida axborot tushunchasi yotadi. Axborotni qabul qilish, saqlash, uzatish va tiklash protsesslari K.da aloqa deb, qabul qilingan axborotni mashinalarning ishi va tirik organizmlarning faoliyatini yoʻlga solib turish uchun kayta ishlash boshqarish deb ataladi. Agar mashina ishi yoki tirik organizm faoliyatining natijalari haqidagi axborotni qabul qilish va undan foydalanish mumkin boʻlsa, ular teskari aloqa deb, bunday axborotni mashina yoki tirik organizmning ishiga tuzatish kiritish uchun qaytaishlash nazorat yokirostlash deb ataladi.Axborotlarni bir koʻrinishdan ikkinchi koʻrinishga oʻtkazish usullari, ularni turli kanallar (telefon va telegraf simlari, radiotoʻlqinlar va b.) orqali aniq buzmasdan oʻtkazish masalalari informatsiyalar nazariyasi (axborotlar nazariyasi)da oʻrganiladi. Bunda bir koddan ikkinchisiga oʻtish muhim oʻrin tutadi. Ikkinchi katta masala — axborotni qayta ishlash va uning vositalari masalasi. Axborotni qayta ishlaydigan kuchli vosita — EHM, Kompyuter. Hozirgi zamon K.si avtomatikani rivojlantirishning nazariy asosi hisoblanadi.
18 _KINONIG KENG YOYILISHI Kino sanʼati — kinematografiya ning texnik vositalar asosida shakllangan badiiy ijod turi; ekran sanʼatining muhim tarkibiy qismi; real borliqni aynan yoki badiiy-hujjatli obrazlar, multiplikatsiya vositalari yordamida suratga olish; kinofilmlarning omma orasida keng tarqalishi uchun xizmat qiladigan televideniye, videokasseta va videodisklarni ham oʻz ichiga oladi. Kino sanʼati kinematograf bilan bir vaqtda paydo boʻldi. Kinematograf esa fan va texnika taraqqiyoti bilan bogʻliq holda yuzaga keldi va asta-sekin zamonaviy iqtisod, sanʼat va madaniyatning eng zarur sohasiga aylandi.Kino 1895-yil 28 dekabrda Parijda (ixtirochilar aka-uka O. va L. Lyumyerlar) yuzaga kelgan. Uning yuzaga kelishi, oʻz navbatida, insoniyatning badiiy madaniyati tarixida obyektiv qonuniyat bosqichi boʻldi. K. yeda adabiyot, teatr, tasviriy sanʼat va musiqa tajribalari, uning estetik jihatlari uygʻunlashtirilib, oʻziga singdirilgan holda voqelik oʻziga xos ifoda vositalarida fotogʻrafik tasvir orqali koʻrsatiladi. Kino sanʼatining ommani ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatdan tarbiyalashda, kishilar ongi, fikr va qarashlari, estetik did va histuygʻulari, umuman, maʼnaviy dunyosining shakllanishida gʻoyaviy-badiiy taʼsiri kuchlidir. Kino sanʼatining qaror topishida amerika kinorejissyori D. Griffitnit xizmatlari katta. Birinchi boʻlib, u yirik plan, parallel montaj, kengaytirilgan panorama kabi ifodali vositalarni qoʻllagan. Shuningdek, S. Eyzenshteyn, Ch. Chaplin, E. Shtrogeym, K.Dreyer, K. Vidor, R. Kler qabilar ham jahon kinosi rivojiga munosib hissa qoʻshdilar.20-asrning 1-yarmida Kino sanʼatining janr tizimidan koʻproq komediya harakteridagi sarguzasht hamda qoʻrqinchli filmlar oʻrin oldi. 20-yillardan kinoda turli uslubiy izlanishlar boʻldi. Mas, "ekspressionizm", "poetik kino", "maxfiy kino" harakati, "ochiq kino" va boshqaKeyinroq turli mavzular qatori kinohikoyalarga alohida eʼtibor berildi. Koʻproq maʼlum bir tarixni hikoya qiluvchi filmlar koʻpaydi. Urushdan keyingi yillar rivojlangan mamlakatlarning ilgʻor kinematografchilari ishlagan filmlar, ayniqsa, italiya neorealizmi ekran sanʼatining asosini tashkil etdi. 50-yillarning oxirlari Kino sanʼatida kino va televideniyening oʻzaro bir-biriga taʼsiri, bir necha soat davom etadigan filmlar ishlash kabi muhim oʻzgarishlar yuz berdi. Ayni bir vaqtda Kino sanʼati bilan bogʻliq teleekran ijodi paydo boʻldi va rivoj topdi.Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi kabi koʻpgina mamlakatlarda yangi kinematografiyaning paydo boʻlishi, bir qator gʻarb davlatlarida oʻziga xos kinematografik maktablarning rivojlanishi kino mahsulotlarining xilma-xilligini taʼminladi. Kino sanʼati janr va uslub jihatdan boyidi. Ekran ijodida polifoniyaning turli shakllari qoʻllanila boshladi.
20_Z.Freyd PSIXOANOLIZM Zigmund Freydning taqdiri juda qiyin edi. U 1856 yil 6 mayda Frayberg shahrida yahudiy oilasida tug‘ilgan. Bola shuhratparast edi, vazir yoki general bo'lishni orzu qilardi. Biroq, o'sha kunlarda Avstriya imperiyasida yahudiylar uchun mutaxassisliklarni tanlash juda kichik edi: huquqshunoslik yoki tibbiyot.Bo'lajak psixoanaliz asoschisi Vena universitetiga o'qishga kirdi va fakultetdan fakultetga o'tdi. Freydning otilishi uzoq davom etmadi, u tez orada tibbiyotni tanladi. Freyd g'ayrioddiy shaxs edi: u sakkiz tilni yaxshi bilganligi, nufuzli ilmiy jamoalarning a'zosi va fenomenal xotiraga ega ekanligi ma'lum. Freyd juda ko'p sonlarning muallifidir ilmiy ishlar, bundan tashqari, u tibbiyotga miya yarim palsi atamasini kiritdi, turli xil ruhiy kasalliklarni davolashga inqilobiy yondashuv muallifi sifatida tanildi.Z. Freyd ta’limoti bo‘yicha alohida ma’ruza tayyorladim va uni barcha fakultet talabalariga o‘qiy boshladim. Amaliy mashg‘ulotlarda ham psixoanaliz ta’limotini talabalarga o‘rgata boshladik. Ayniqsa, psixo­analitik davolash usullari talabalarda katta qiziqish uyg‘otdi. O‘sha paytlari gipnoz bilan ham shug‘ullanib, talabalar va bemorlarga gipnoterapiya o‘tkazar edim. Biroq psixoanalitik terapiya meni shu qadar o‘ziga rom qildiki, men gipnoz bilan shug‘ullanishni to‘xtatib qo‘ydim. Qiziqqan talabalarga darsdan keyin ham psixo­analitik davolash usullarini o‘rgata boshladim. Bu usullar talabalarda katta qiziqish uyg‘otdi va juda ko‘p talabalar “Freyd hayoti va ijodi”, “Psixoanaliz ta’limoti”, “Psixonalitik terapiya” mavzularida ilmiy to‘garaklarda ma’ruzalar qila boshlashdi.Men Zigmund Freydning “Psixoanaliz ta’limoti”ni insoniyat oldidagi mohiyati bo‘yicha buyuk Eynshteynning “Nisbiylik nazariyasi” bilan bemalol taqqoslagan bo‘lar edim. Agar Nobel mukofoti oluvchilar ro‘yxatida psixologlar ham bo‘lganida edi, bu mukofotni hech ikkilanmay Freydga taqdim qilishardi.
3._MILLIY ISTIQLOLNING ILIM FAN TARAQIYOTIO‘zbekistonda ilm-fan taraqqiyotining ahvoli. Uning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash borasidagi chora-tadbirlar, mavjud muammolar va ularni hal etish bo‘yicha mulohazalar.Ilm-fan — har qanday davlatni rivojlanishga yetaklovchi asosiy kuch hisoblanadi. Davlatning rivojlanishini fan taraqqiyoti orqali baholash juda ham o‘rinli, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shu bois O‘zbekiston uchun ilm-fan taraqqiyoti farovonlik va barqarorlik yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir. Konstitutsiyamizda davlat jamiyatning ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g‘amxo‘rlik qilishi bejiz qayd etilmagan. Tarixdan o‘zbek jamiyatida ilmga hurmat va ehtirom an’ana sifatida saqlanib kelgan. Buyuk bobokalonimiz Imom Buxoriy aytganlaridek, "dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay".Ilm-fanning hozirgi holatiBugungi kunda O‘zbekistonda 30 mingdan ortiq shaxs ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanadi, ularning 27 mingdan ortig‘i oliy ma’lumotga ega.Har yili O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining salmoqli qismi ijtimoiy xarajatlarga, shu jumladan, ta’lim va ilm-fanga sarflanadi. 2021-yilda mamlakat budjetidan faqat innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash, obyektlarni loyihalashtirish, qurish (rekonstruksiya qilish) va jihozlash uchun 239 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 671 milliard so‘mdan ortiqni yoki davlat budjeti xarajatlarining 0,39 foizini tashkil etadi.O‘tgan to‘rt yil davomida 28 ta ilmiy tashkilot va 4 ta innovatsion texnopark tashkil etildi. Olimlarning maoshlari uch baravarga ko‘paydi. Soha tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini yangilashga katta mablag‘lar sarflandi. Davlat ilmiy-tadqiqot siyosatining muhim ishtirokchisi sifatida 28 ta ilmiy-tadqiqot muassasasi va 4 ta davlat muzeyini o‘z ichiga olgan O‘zbekiston Fanlar akademiyasining faoliyati takomillashtirildi.2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi faoliyati yo‘lga qo‘yilgani innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni tashkil qilish sohasida muhim qadam bo‘lib, ushbu yo‘nalishda salmoqli ishlarni amalga oshirishga xizmat qildi. Xususan, vazirlikning bevosita ko‘magi bilan 2018-2021-yillarda 342 ta ilmiy ishlanma tijoratlashtirildi. Natijada 151,2 milliard so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarildi, 128,7 milliard so‘mlik mahsulotlar sotildi.
20_ ALBERT ENISHTEN NISBIYLIK NAZARYASI Nisbiylik nazariyasi — fazo va vaqtning har qanday fizik jarayon uchun oʻrinli boʻlgan xususiyatlari haqidagi hozirgi zamon fizika taʼlimoti. Albert Einstein yaratgan nisbiylik nazariyasi 2 qismdan: maxsus nisbiylik nazariyasi va umumiy nisbiylik nazariyasidan iborat boʻlib, maxsus nisbiylik nazariyasi 1905-yilda, umumiy nisbiylik nazariyasi 1916-yilda nihoyasiga yetkazilgan.Fazo va vaqt haqidagi tushunchalar turli davrda turlicha boʻlgan. Klassik fizikada vaqtning fazo bilan materiyaga hech qanday dahli yoʻq. Fazo va vaqt haqidagi klassik mexanika taʼlimotini Galileo Galilei nisbiylik prinsipi asosida fizik ravishda ifodalash mumkin. Fazoning aniq nuqtasida aniq vaqtda roʻy beruvchi hodisani voqea deyiladi. Mexanik hodisalar barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil roʻy beradi, demak, harakat tenglamasining yozilish shakli barcha inersial sanoq sistemalarda bir xildir. Bu xususiyat Galilei almashtirishlariga nisbatan Isaac Newton harakat tenglamasining invariantligi deyiladi.Nisbiylik nazariyasiga koʻra, fizik jarayonlarda fazo va vaqt xususiyatlari oʻzaro bogʻliqdir. Fazo va vaqtning oʻzaro bogʻlanishi harakat tufaylidir. Jism turli harakatda ekan, fazo va vaqt xususiyatlari ham turlichadir. Maxsus nisbiylik nazariyasi uchun 2 prinsip (asosiy qonun) zamin hisoblanadi: birinchisi nisbiylik prinsipi, ikkinchisi yorugʻlik tezligining doimiyligidir. Nisbiylik prinsipiga asosan, fizik qonuniyatlarni ifodalovchi matematik tenglamalar bir xil koʻrinishga ega, yaʼni ular turli inersial sanoq sitemalarga nisbatan invariantdir. Ikkinchi prinsipni quyidagicha ifodalash mumkin: yorugʻlikning boʻshliqdagi tezligi barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil qiymatga ega boʻlib, yorugʻlik manbaining harakatiga bogʻliq emas.Albert Einstein 1905-yilda Albert A. Michelson, Hendrik Lorentz, Henri Poinar va boshqalar tomonidan olingan koʻplab nazariy natijalar va empirik topilmalar asosida maxsus nisbiylik nazariyasini eʼlon qildi. Max Plank, Hermann Minkovskiy va boshqalar keyingi ishlarni bajarishdi.Einstein 1907-1915-yillar orasida umumiy nisbiylikni ishlab chiqdi, 1915-yildan keyingi koʻpchilikning hissalarini qoʻshdi. Umumiy nisbiylikning yakuniy shakli 1916-yilda chop etildi.„Nisbiylik nazariyasi“ atamasi 1906-yilda Plank tomonidan ishlatilgan „nisbiy nazariya“ iborasiga asoslangan boʻlib, u nazariyaning nisbiylik tamoyilini qanday ishlatishini taʼkidlab oʻtdi. Xuddi shu yozuvning munozarali qismida Alfred Bukerer birinchi marta „nisbiylik nazariyasi“ (nemischa: Relativitätstheorie) iborasini ishlatgan.