1. Geologiya pa`ni xaqqında wlıwma tu`sinik Geologiya pa`nnin` maqseti ha`m uazıypalari

LEKTSİYA № 1
TEMA 1. GEOLOGIYA PA`NNIN` MAQSETI HA`M UAZIYPALARI, RAWAJLANIW TARIIYXI
REJE:
1.Geologiya pa`ni xaqqında wlıwma tu`sinik

2. Geologiya pa`nnin` maqseti ha`m uazıypalari

3. Geologiya pa`nnin` rawajlaniw tariiyxi.
Geologiya pani - jer xakkındagı pan bolip, grekshe geo - jer , logos - pan manisin anglatadi. Geologiya tabiiy panler tizimine kiredi xam ol jerdin` duzilishi, payda bolıuı xam rauajlanıui nızamlıqların uyrenedi. «Geologiya» atamasini birinchi bwlib norvegiyalik ilimpaz M.P.Eshol`t 1657 yilda panga kiritgen. Geologiya pani talabalarga geologiya panining rauajlanıui, endogen xam ekzogen protsessler xamda tarixiy geologiya tiykarları xaqqinda bilimler beredi.

Pan endogen protsessler xam olardın sodir bwlish nızamlıqların jaratıp beriw: magmatizm, tektonikalıkalıq protsessler, seysmik protsessler . metamorfizm qubılısların uyreniedi.

Pan janede ekzogen protsessler xam olardın geologiyalık iskerligi xaqqında talabalarda bilim xam konikpeler kaliplestiredi.Geoxronologik keste, jerdi turli geologiyalık dauirlerde rauajlanıu tarixining tiykargı kasietljer in tushuntirib bjer ish. Joqarıda aytqanday geologiya pani tiykarında jerdi u`yreniude tomendegi panler menen birgelikte u`yrenedi: jerdin materiallık kuramın mineralogiya (minerallar xakkındagı pan) xam kristallografiya (kristallar xakkındagı pan), petrografiya (tau jınısları xakkındagı pan), geokimyo (jer kimyosini urganuvchi pan), paleontologiya (qadimgi organizmlarning toshqotgan qoldiqlari xakkındagı pan), tuproqshunoslik (tuproq xakkındagı pan), paydalı qazilmalar geologiyasi (mineral shiyki zatlardı u`yreniushi pan), gidrogeologiya (jer asti suvlari xakkındagı pan) xam boshqalar uyrenedi. Jer yuzasining formalari, olardın payda bolıuı, rauajlanıuı xam kaliplesiuin geomorfologiya pani uyrenedi. jer giodeziya tekshirsa, onın fizikalık kasietler in gyeofizika, jerdin jası (geoxronologiya) xam qatlamlar orasidagi munosabatlarni stratigrafiya, tektonikalıkalık harakatlarni geotektonikalıka xam strukturalarni strukturaviy geologiya wrenedi.

Geologiya paninin rauajlanıu tarixi: Geologiyalık bilimlerdin qa`liplesiwi xam rauajlanıuı uzak otmishke barip taqaladi.Erte paleolit da`wirinde adamlar qatti taw jinislardan ha`m minerallardan (kremen`/shaqmaqtas, xaltsedon, yashma, kxamrtsitljer , obsidian ha`m t.b.) o`zlerine o`ndiris qurallarin islegen. Keynirek bizin` a`sirimizge shekem, adamzat metal` aliwdi, jer asti suwlardan paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Ol si sebepler geologiya iliminin` adamlarg`a praktikaliq jaqtan ju`da` kerek bolg`anliqtan bull ilim tez rawajlanadi. XVIII-a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etip sifatida bulndan 200 yil ilgari vujudga kelgan. Dastlabki jer xakkındagı yozma ma`lumotlar Bobil (hozigi İroq) davlatiga mansub. Dunyoning payda bolıuı twg`risidagi dastlabki rivoyatlar Mesopotamiyada, miloddan avvallgi 4 - 3 ming yillikda ilk sinfiy davlatlar - Ur, Urruk Lagash xam boshqalarda vujudga kelgan. İshlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti tabiiy panlarning rauajlanıui uchun materiallık asos yaratdi. Tabiiy panlar Qitay, Germaniya, Rim, İron, Orta Azia dauirlarida (Xorazmda, Sug`diyonada) nisbatan yuksaldi. Jeramizdan avvallgi XX - XIX - asrlarda Xitoyda mualliflar jamoasi tomonidan yozilgan «San Xey Din - tau ` xam tenizlar xakkındagı qadimgi rivoyatlar» twplamda 17 ta mineral: oltin, kumush, qalay, mis, temir, magnetit, kuprit, aragonit, realgar, yashma, nefrit xam boshqalar xakkındagı ma`lumotlar berilgan. Yaponiya xam Shıgısiy Xitoy tenizlaridagi orollarda tez - tez sodir bwlib turadigan jer silkiniular mahalliy aholini juda qiziqtirgan xam bul hodisani wrganish uchun 132 inchi yilda Chjan Xen birinchi bwlib eng oddiy seysmograf oylap tapkan. Qadimgi yunonlar Jerni atrofi suv menen wralgan tekis doira shaklidagi jism deb tushunganlar. Yunonistonda ilmiy asoslangan tushunchalarga ega bwlgan olimlar etilib chiqqan. Olar dunyoning tuzilishi xam tabiat hodisalari haqida turli fikrlarni qwrqmay aytishgan. Bular Fales (eramizdan avvallgi VII- VI - asrlar), Geraklit (eramizdan avvallgi VI - asr), Demokrit (eramizdan avvallgi V- IV- asrlar), Empedokl (eramizdan avvallgi V -asr) xam boshqalardir. Olar tabiatdagi barcha hodisa xam protsesslerning sabablarini xudoga emas, balki tabiatdagi muayyan kuchlarga, uning wziga xos qonuniyatlariga bog`lab tushuntirgan. Bul fikrlar diniy qarashlarga bultunlay zid bwlgan. Bul wsha uakıtta qurila boshlagan ilm - panning ulug` binosiga qwyilgan birinchi g`ishtlar edi. Gerodot (eramizdan avvallgi 484 - 466 yillar) Misr jer ining payda bolıuı tarixini yozgan. Ol Misr wtmishda Orta jer tenizining Efiopiyagacha chwzilgan akxamtoriyasining keyingi xamqtlarda quruqlikka aylangan qwltig`i ekanligini shu jer dagi tau `larda topilgan teniz chig`anoqlarining qoldiqlari hamda boshqa daliliy ashyolar menen isbotlab bjer gan. Yunon olimi Arastu ham (eramizdan avvallgi 384 - 322 yy.) geologiya panining rauajlanıuiga wz hissasini qwshgan. Geograf Strabon quruqlikda teniz chig`anoqlarining topilish sabablarini tushuntirib, jerdin teniz tagidagi qismi harakat qilib kwtarilishi xam chwkishi natijasida orollar, hatto matjer iklarning payda bwlishini kwrsatib wtgan. Sitsiliya bir zamonlar Apennin yarimoroli menen qwshilganligi twg`risida fikr bildirgan. Ol bul jer dagi vulkan harakatlari jer postınnın tik harakat qilishi natijasi deb tushuntirgan.Aleksandriya olimlari astronomiyanining taraqqiyotiga muhim hissa qwshgan. Aristarx Samosskiy (eramizdan avvallgi 320 - 250 yy.) xam uning zamondoshlari Quyosh xam Oyning kattaligini wlchashga uringanlar. Dunyoning markazi jer emes, balki Quyoshdir, Jer Quyosh atrofida aylanadi deb taxmin qilganlar. Olardın bulnday qarashlari Nikolay Kopernik g`oyasidan (XVIII asr) oldin bayon etilgan.

Geologiya bilimi O’rta Asiyoning X asr ilimpazları Beruniy xam Ibn Sino miynetlerinde joqarı da`rejege ko`terildi.

Abul Rayxon Beruniy (979-1048 yillar) o’zining arab tilidagi yozgan bir qator asarlarida Jer, mineral rudalar, geologiyalık protsessler tug’risida juda ajoyib fikrlar aytib o’tadi. Ol silkiniudin dumaloqligiga ishonishi menen birga, uning kattaligini xam birinchilar qatorida o’lchaydi. Oning astronomik traktatidagi sxematik kartasi Beruniyning eski dunyoni yaxshi bilganligidan xabar beradi, u bul soxada g’arb giograflaridan oldinda turgan.

Ibn Sino (980- 1037) toshlarning, tau ’ xam vodiylarni paydo bo’lishi sharoitini tekshirgan, tau jınısları xam minerallarning paydo bo’lishi yullari haqida gipotezani rivojlantiradi. Ol jerdagi toshlarning paydo bo’lishida jer silkiniu xam tau ’ qulashlari, ol jerdin o’pirilishi katta rol uynashini, xayvon xam o’simliklarning toshga aylanishini ko’rsatuvchi ajoyib fikirlari bor

O`zbekiston geologiyasi rauajlanıuiga belgili geolog X.M.Abdullaevning «Ma`danlarning intruziyalar menen genetik bog`liqligi», «Daykalar xam ma`danlanish», «Orta Asiyada magmatizm xam ma`danlanish» kabi asarlari paydalı qazilmalarni qidirishda doim dasturulamal xamzifasini bajarib kelmoqda. Gidrogeologiya xam muxandislik geologiyasi sohasida G.A.Mavlonov, N.K.Kenesarin, litologiya soxasida V.P.Popov, O.M.Akramxwjaev, petrografiya sohasida İ.X.Hamraboev, T.N.Dolimov, tektonikalıka sohasida O.M.Borisov, M.O.Axmadjonov, R.N.Abdullaev kabi yirik olimlar Wzbekiston geologiyasining turli tarmoqlari bwyicha samarali ishlar qilishgan.

Karakalpakstannin geologiyasin, kazilma bayliklarin izjer tleude xam karakalpakstanda geologiya iliminin rauajlaniuina K.Orazov, J.Samanov, K.Kurbaniyazov, A.Palibekov, J.Ibragimov xam baskalar oz ulesin kosti.

Shet el ilimpazlarınan geologiya tariyxına u`lesin qosqan olimla:

M.Lomonosov (1711-1765)- geologiya xam mineralogiya soxasida yig’ilgan matjer iallarni to’plab nazariy jixatdan 100 yil avvall asoslagan. Bul jer o’z tarixiga ega, uning bul tarixi xamma xamqt uzgarib, rivojlanib turadi, tau ’lar paydo bo’ladi, ular yemiriladi, yangi jinslar payda etiu bo’ladi dep sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi (30-60 km).

Akademik V.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi. A.Karpinskiy geologiya iliminin` barliq metodlari menen islese otirip onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol o`z ilimiy miynetljer inde geologiyanin` tektonikalıka, paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti xam jer betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani da`liylledi.

XVIII – asrda Xoll D. (Amerika), Da`n A. (Frantsiya) jer qatlaminin` rawajlaniwinda geosinklinal teoriyani, Zyussa E. (Avstriya) jer qabatin strukturalarinin` jaylasiwi, Ch.Layayel (Angliya) ol jer qabatinin` jillarg`a sozilg`an geologiya protsessler na`tiyjesinde payda bolg`anliglag`an, I.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m Shig`is Sibir`) geolog ilimpazlari o`z miynetljer inde jer qabatinin` qa`liplesiwin izer tledi. E.Fedorov mineralogiya ha`m kristalgrafiya, A.Pavlov stratigrafiyaliq ha`m paleontologiyaliq metodlarg`a, V.Ver nadskiy minerallardin` sistematikasina, Gubkin I. neft geologiya, Fjer sman A. mineralogiya ha`m geoximiya bwicha xam N.Steno (İtaliya), A.Ver ner (Ger maniya), J.Byuffon, J.Kyuv`e, A.Bron`yar (Frantsiya), D.Getton (Shotlandiya), Ol .Smit (Angliya) lar umumlashtirilgan xam fundamental ishlari tufayli geologiya oz betinshe pan tarmog`i sifatinda kaliplesti.


Ozlestiriu sorauları:
1.Geologiya paninin makset xam uazifalari onin tiykargı uyreniu ob'yekti neler den ibarat?

2.Geologiya panining tariyxi xam baska panlar menen baylanısı.

3.Geologiyani pan sifatinda juzege keltirgan sebebler .

4.Geologiya panini rauajlanıuiga ulken ules qo’shgan o’zbek xamda jaxan ilimpazaların aytip berin.

1.Toshmuhamedov B.T. Umumiy geologiya. T.: “Noshir” 2011. (4-9)

Qosımsha ádebiyatlar:

2. Mirziyoyev Sh.M Erkin va farovan, demokratik Ózbekiston davlatini birgalikda barpo qilamiz. Ózbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga krishish tantanali marosimiga baǵishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisida nutq / Sh.M. Mirzoyoyev –Toshkent; Ózbekiston, 2016-56b.

3. Mirziyoev.Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat`iy tarib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliaytining kundalik qoidasi bwlishi kerak. Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag`ishlangan majlisdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. Xalq swzi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar №11.

4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfatlarini taminlash - yurt tarqqiyoti va xalq farorovanligining garovi. Ózbekiston Respublikasi Konistitutsiyası qabul qilinganining 24 yilligiga baǵishlangan tantanali marosimdagi maruza. 2016 yil 7 dekabr / Sh.M. Mirziyoyev. – Toshkent; " Ózbekiston", 2017. -48 b.

5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk nkelajagimiz mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan Ózbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qaroqalpoǵiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan ótkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida sozlagan nutqlari orin olgan. / Sh.M. Mirziyoyev. –Toshkent " Ózbekiston", 2017. -488 b.

6. ÓZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING FARMONI. Ózbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boyicha harakatlar strategiyasi toǵrisida. (Ózbekiston Respublikasi qanun hujjatlari toplami, 2017 y., 6-son, 70-modda)

7.Qurbonov A. S. Geologiya. T.: «O‘qituvchi» 1992 yil.

8. Qurbonov A.S., D.Burkovskiy. Er yuzida umurtqali hayvonot olamining paydo

bwlishi T.: «O‘qituvchi». 1999 yil.

9.Wicander R. Essentials of Phyusical geology Brooks/ Cole. USA.2009. ISBN: 0-495-

555-08-8

Internet saytlarii

1. 
   www. tdpu. Uz
   
2. 
   www.geologypage.com
   
3. 
   www. pedagog. uz
   
4. 
   www. ziyonet. Uz
   
5. 
   www.lex.uz;
   
6. 
   www.bilim.uz;
   

7.www.gov.uz;