1. Huquq shakillari tushunchasi va turlari Huqyqiy odat- huquqning qadimgi manbasi sifatida

Reja:
1.Huquq shakillari tushunchasi va turlari
2.Huqyqiy odat- huquqning qadimgi manbasi sifatida
3.Huquqiy presedent tushunchasi, turlari
Yuridik adabiyotlarda huquq manbasi bilan birga «huquq
shakli» atamasi ham keng va yonma-yon qo‘llaniladi. Ushbu atamalarning kundalik, ilmiy va professional doirada bir
xil mazmunda tushunilishi va shu asosda qo‘llanilishi, ular
o‘rtasidagi farqli holatlarni anglamaslikka hamda bu tushunchalarni sinonim sifatida qabul qilishga olib keladi.
«Huquq manbasi» va «huquq shakli» kategoriyalarining
yuridik tabiatini tushunishda, avvalo, «manba» va «shakl»
so'zlarining lug‘aviy ma’nosiga e’tibor qaratish zarur. Jumladan, «manba» (arabcha - boshlanish; ibtido) ko'chma ma’noda
esa biror narsa, ish-harakatning yuzaga kelishi, faoliyat uchun
asos-omil bo‘lgan narsa; sabab degan ma’nolarni bildiradi.
«Shakl» esa (arabcha - ko'rinish, rasm, tarz) biror-bir narsa
yoki predmetning tashqi ko'rinishi, mazmunining ifodalanishi
kabi ma’nolarni anglatadi1.
Huquq manbasi muayyan rasmiy bir shaklga ega bo'lishi
uchun, albatta, bunday manba davlat tomonidan e’tirof etilishi
va tegishli huquq ijodkorligini amalga oshiruvchi vakolatli organlar tomonidan rasman e’tirof etilishi, ya’ni mustahkamlab
qoyilishi kerak.
Xorijlik huquqshunos olim G. Kelzenning fikricha, «huquq
manbasi» keng mazmunga ega. Huquq manbasi tushunchasiodob-axloqqa oid me’yorlar, siyosiy prinsiplar, huquqiy doktrinalar, huquqshunos mutaxassislar fikrlarini anglatadi1.
Huquqning manbasi deganda umumiy ma’noda huquqni
ifoda etilish shakli tushuniladi. Huquqiy hodisa sifatida huquq
manbasini uch xil ma’noda tushunish mumkin: moddiy
ma’noda - bu jamiyatdagi mulkchilik shakllari, moddiy
shart-sharoitlar, jamiyat a’zolarining qiziqishlari va manfaatlari; mafkuraviy ma’noda - bu turli huquqiy mafkura va
ta’limotlar, huquqiy ong; maxsus yuridik ma’noda - bu
huquqning shakllari. Huquqning quyidagi shakllari mavjud:
huquqiy odat, normativ-huquqiy hujjat, huquqiy pretsedent,
normativ shartnomalar va boshqalar.
2. Tarixan huquqning dastlabki manbai (shakli) bo‘lib huquqiy odat hisoblanadi.
Huquqiy odat - uzoq davr mobaynida amalda
bo‘lish natijasida shakllangan va davlat tomonidan
umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish
qoidasidir.
Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana olmaydi, balki
ma’lum bir guruh yoki butun jamiyatning manfaatlariga javob
bera oladigan va davlat tomonidan sanksiyalangan odatgina
huquqiy odat bo‘lishi mumkin. Huquqning manbalari tizimida
huquqiy odatning roli va o‘rni turli davlatlarda turlicha bo‘lgan.
Davlat yuzaga kelishi bilan qonunlar, farmoyishlar, sud pretsedentlari, ma’qullangan urf-odatlar va hokazolar ko‘rinishida
o‘rnatilgan pozitiv huquq tizimini shakllantirgan. Lekin maxsus siyosiy tashkilot sifatida davlat vujudga kelgunga qadarham insoniyatga odat huquqi normalari bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning muayyan tajribasi shakllangan edi.
Huquqiy odat boshqa ijtimoiy normalardan o‘zining davlat
tomonidan tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va
davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanishiga qarab ajralib
turadi. Mamlakatimizda ham huquqiy odat muayyan darajada
huquq manbasi sifatida e’tirof etilgan. Xususan, Qurbon va
Ro‘za hayiti, Navro‘z kabi milliy qadriyatlarimiz rasmiy ravishda bayram sifatida e’tirof etilib, mehnat qonunchiligida
dam olish kunlari sifatida rasmiy belgilab qo‘yildi.
Milliy qonunchiligimizda tegishli ijtimoiy munosabatlarga
odat normalarini qo'llash mumkinligi haqida so‘z boradi. Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 6-moddasi «Ish muomalasi odatlari. Mahalliy odat va an’analar» deb
nomlanadi. Unga ko‘ra tadbirkorlik faoliyatining biron-bir sohasida vujudga kelgan va keng qo‘llaniladigan, qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan xulq-atvor qoidasi, biron-bir hujjatda
yozilganligi yoki yozilmaganligidan qat’i nazar, ish muomalasi odati deb hisoblanadi. Fuqarolik qonun hujjatlarida tegishli normalar bo‘lmagan taqdirda, bu munosabatlarni tartibga
solishda mahalliy odat va an’analar qollaniladi. Tegishli munosabat ishtirokchilari uchun majburiy bo'lgan qonun hujjatlari normalariga yoki shartnomaga zid bo'lgan ish muomalasi
odatlari, mahalliy odat va an’analar qo‘llanilmaydi. 0 ‘zbekiston
Respublikasining Oila kodeksi 8-moddasida oilaviy munosabatlarda mahalliy urf-odat va an’analarning qo‘llanilishi bilan
bog'liq qoidalar o‘z ifodasini topgan. Xususan, qonun hujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli
normalar bo‘lmagan taqdirda, 0 ‘zbekiston Respublikasining
qonun hujjatlari tamoyillariga zid bo‘lmagan mahalliy urf-odat
va an’analar qo‘llaniladi.
3. Ko'pgina mamlakatlarda huquqning boshqa manbalari
bilan muayyan munosabatlarni tartibga solishning imkonibo‘lmagan hollarda huquqni qo'llovchilar tomonidan tegishli
huquq qoidasini yaratishga zarurat tug‘ilgan. Huquqning bunday manbalari qatoriga huquq pretsedentini kiritish mumkin.
Гг . \ Huquqiy pretsedent (lot. «praecedens» - avvalgisi, oldingisi) - sud yoki ma’muriy organning yozma
yoki og'zaki qarori bo‘lib, bu qaror kelgusida barcha
shunga o'xshash ishlarni ko‘rib chiqish va hal qilish
uchun asos bo‘ladigan namuna normadir.
Huquqiy pretsedentning sud va ma’muriy pretsedent shakllari mavjud. Huquqiy pretsedentning sud pretsedenti shakli
AQSH, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Kanada va Yangi Zelandiya kabi umumiy huquq amalda bo‘lgan davlatlarda huquqning
manbasi sifatida keng qo'llaniladi.
Pretsedent avval sodir bo‘lgan vaziyat yana yuzaga kelganda qanday yo‘l tutish lozimligini anglatadi va oziga xos
namuna sifatida qabul qilinishi tushuniladi. Sud ishlari bilan
bog'liq pretsedentga sud pretsedenti deb qaraladi. Sud pretsedenti - bu muayyan ish bo‘yicha sudning shunday qaroriki,
u boshqa sudyalarga kelgusida shunga o‘xshash ishlarni hal
qilishda qanday qaror qabul qilish lozimligini ko'rsatadi1.
' Sud qarori bilan bog‘liq shakllangan huquq normalari
ingliz huquqida pretsedent huquqi (case law)ga kiritilgan.
Ushbu ma’noda «pretsedent» atamasi sud ishidan boshqa narsani anglatmaydi, ya’ni bu sud tomonidan tugatilishi mumkin
(fuqarolik ishida) yoki lozim (jinoyat ishida) bo‘lgan protsessual ish yuritish yoxud u yoki bu ishning bevosita sud majlisida muhokama etilishidir. Shu bois sud qarorlariga pretsedent
huquqi sifatida ham qaraladi.
Ingliz huquqining asosiy manbai sifatida sud pretsedentini tan oluvchi umumiy doktrina XIX asrning ikkinchi yarmida shakllangan. Bunga qadar esa sudyalar o‘z qarorlari bilan
huquq normalarini o‘rnatishlari mumkinligi haqida tasavvur
qilish qiyin edi, chunki jamiyat huquqiy ongida huquqning
manbai sifatida mamlakat odatlari va an’analarini tan oluvehi
va sud pretsedentini huquq manbai qatoriga kiritishni istisno
qiluvchi qarash hukm surib kelgan.
Huquqqa bunday yondashuvga ko‘ra sudyalar huquq qanday mavjud bo‘lsa, uni shunday qabul qilishlari lozim bo'lgan.
Shu sababli sudlar o‘z qaror (pretsedent)lariga majburiy pretsedent, ya’ni huquq manbai sifatida emas, balki faqat huquq
normasining mavjudligini muayyan ishlar bo'yicha chiqarilgan
qarorda qanday shakllangan bo‘lsa, shunday ko'rinishda tasdiqlovchi qat’iy isbot sifatida qaragan. Vaqt o'tishi bilan ingliz
sudlari o‘xshash ishlar bo‘yicha avval chiqarilgan sud qarorlariga e’tibor bilan qaray boshlagan. Nihoyat sudya Park Mirehouse v. Rennel (1833) ishida yuqoridagi yondashuvni quyidagicha ifodalagan: «pretsedentlar qanday bo‘lsa, o‘sha tarzda
e’tiborga olinishi lozim, sudyalar esa ularni rad etishlari va
umuman analogiyadan bosh tortishlari mumkin emas».
Hozirda amal qilib kelayotgan sud pretsedentlarining
majburiyligi to‘g‘risidagi ta’limot quyidagi ikki muhim holat
ta’sirida shakllangan:
birinchidan, 1865-yilda Londondagi sudlarning tashabbusiga ko‘ra maxsus Kengash va Huquqiy jamiyat tashkil
etilgan. Ushbu muassasalarga yuqori turuvchi sud instansiyalarining qarorlarini ularning har bir nashrlarini majburiy
professional nazorat ostiga olgan holda nashr etib borish yuklangan. Bu vaqtga qadar bunday nashr etish xususiy tartibda
amalga oshirib kelingan. Ba’zi nashrlar aniqma’lumotlarni kafolatlagan bo‘lsa, boshqalari esa ishonarli bolmagan. Ko‘p sud
qarorlari umuman nashr etilmay qolgan.
ikkinchidan, 1873 - 1875-yillarda qabul qilingan sudlar
tuzilishi to‘g‘risidagi qonunlar asosida sudlar yagona markazlashgan tizimining tashkil etilishi. Pretsedent huquqi tizimining
amal qilishi ingliz sudlarining yagona tizimga birlashishlarini