1. Ikkinchi tartibli determinant. To‟rtta sondan iborat ushbu jadvalni qaraymiz va uni matritsa, aniqrog‟i, ikkinchi
Download 235.75 Kb. Pdf ko'rish
|
aziza.201
1. Ikkinchi tartibli determinant. To‟rtta sondan iborat ushbu jadvalni qaraymiz va uni matritsa, aniqrog‟i, ikkinchi tartibli kvadrat matritsa deb ataymiz:
𝑎11 𝑎12 𝑎21 𝑎22 . (1)
Δ = 𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12 son (1) matritsaning determinanti deb ataladi. (1) matritsaning determinanti bunday belgilanadi.
𝑎11 𝑎12 𝑎21 𝑎22 . (2)
Shunday qilib, ta‟rifga va belgilashga asosan quyidagiga egamiz:
𝑎11 𝑎12 𝑎21 𝑎22 = 𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12. (3) Determinantni tashkil qiladigan sonlar uning elementlari deb ataladi. Ikkinchi tartibli determinant ikkita satrga va ikkita ustunga ega. Istalgan elementning belgilanishida birinchi indeks shu element turgan satr tartibini, ikkinchi indeks esa ustun tartibini ko‟rsatadi. 𝑎11, 𝑎12 elementlar birinchi satrni, 𝑎21, 𝑎22 ikkinchi satrni tashkil etadi. 𝑎11, 𝑎21 elementlar birinchi ustunni, 𝑎12, 𝑎22 elementlar ikkinchi ustunni tashkil etadi. 𝑎11 , 𝑎22 elementlar joylashgan diagonal determinantning bosh diagonali, 𝑎21, 𝑎12 elementlar joylashgan diagonal esa yordamchi diagonali deb ataladi.
Shunday qilib, 𝑎11 𝑎12
𝑎21 𝑎22 determinant mos ravishda bosh va yordamchi diagonallarda turgan elementlarning ko‟paytmalari ayirmasiga, ya‟ni 𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12 ga teng. 1-misol. 8 −1
3 5 = 8 ∙ 5 − 3 ∙ −1 = 40 + 3 = 43 2. Uchinchi tartibli determinant. Uchinchi tartibli kvadrat matritsani, ya‟ni 3 × 3 ta sondan iborat ushbu jadvalni qaraymiz:
𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 (4) Bu matritsaning uchinchi tartibli determinant deb quyidagi Δ = 𝑎11𝑎22𝑎33 + 𝑎12𝑎23𝑎31 + 𝑎21𝑎32𝑎13 − −𝑎31𝑎22𝑎13 − 𝑎12𝑎21𝑎33 − 𝑎23𝑎32𝑎11 songa aytiladi. Uchinchi tartibli determinant bunday belgilanadi 𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 Shunday qilib, Δ = 𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 = 𝑎11𝑎22𝑎33 + 𝑎12𝑎23𝑎31 +
+𝑎21𝑎32𝑎13 −𝑎31 𝑎22𝑎13 − 𝑎12𝑎21𝑎33 − 𝑎23𝑎32𝑎11. (5)
Uchinchi tartibli determinant uchun satr, ustun, bosh va yordamchi diagonallar tushunchalari ikkinchi tartibli determinantdagi kabi kiritiladi. 2-misol. Ushbu uchinchi tartibli determinantni hisoblang:
1 2 3
0 1 −1 2 4 6
= 1 ∙ 1 ∙ 6 + 2 ∙ −1 ∙ 2 + 0 ∙ 4 ∙ 3 − −3 ∙ 1 ∙ 2 − 2 ∙ 0 ∙ 6 − 4 ∙ −1 ∙ 1 = 0 3. Determinantning xossalari. Bu xossalarni uchinchi tartibli determinant uchun keltiramiz. 1-xossa. Determinantning satrlaridagi elementlari va ustunlaridagi elementlari o‟rinlari alamshtirilganda uning qiymati o‟zgarmaydi.
𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 = 𝑎11 𝑎21 𝑎31 𝑎12 𝑎22 𝑎32 𝑎13 𝑎23 𝑎33 Bu xossani isbotlash uchun yuqoridagi determinantlarga (5) formulani tadbiq etish yetarli. 2-xossa. Agar determinantning ikkita parallel satr (ustun) elementlarining o‟rinlari almashtirilsa, uning ishorasi qarama-qarshi ishoraga almashadi. Masalan 𝑎31 𝑎32 𝑎33 𝑎21 𝑎22 𝑎23
𝑎11 𝑎12 𝑎13 = −
𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 Bu xossa ham oldingi xossa kabi isbotlanadi. 3-xossa. Agar determinant ikkita bir xil elementli satr (ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. Haqiqatan, ikkita parallel bir xil elementli qatorlarning o‟rinlarini almashtirish bilan determinant o‟zgarmaydi, biroq 2- xossaga asosan uning ishorasi o‟zgaradi. Demak, Δ = −Δ, ya‟ni, 2Δ =0 yoki Δ =0. Masalan, 2 3 7 4 5 6
4 5 6 = 0
4-xossa. Determinant biror satr (ustun)ning barcha elementlarini istalgan λ songa ko‟paytirish determinantni bu songa ko‟paytirishga teng kuchlidir. λ𝑎11 𝑎12 𝑎13 λ𝑎21 𝑎22 𝑎23 λ𝑎31 𝑎32 𝑎33 = λ 𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 5-xossa. Agar determinant nollardan iborat bo‟lgan satr (ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. Bu xossa oldingi xossadan λ = 0 bo‟lganda kelib chiqadi. 6-xossa. Agar determinant ikkita parallel proportsional satr (ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. Misol.
3 4 2 6 8 4
7 3 5 = 2 ∙
3 4 2 3 4 2
7 3 5 = 0
7-xossa. Agar determinant biror satr (ustun)ining har bir elementi ikkita qo‟shiluvchining yig‟indisidan iborat bo‟lsa u holda bu determinant ikki determinant yig‟indisidan iborat bo‟ldi. Masalan, 𝑎11 + 𝑏1 𝑎12 𝑎13 𝑎21 + 𝑏2 𝑎22 𝑎23 𝑎31 + 𝑏3 𝑎32 𝑎33 =
= 𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 + 𝑏1 𝑎12 𝑎13 𝑏2 𝑎22 𝑎23 𝑏3 𝑎32 𝑎33 Bu xossa determinantga (5) formulani qo‟llash bilan tekshiriladi. 8-xossa. Agar biror satr (ustun) elementlariga boshqa parallel satr (ustun)ning elementlarini istalgan umumiy ko‟paytuvchiga ko‟paytirib qo‟shilsa, determinant o‟zgarmaydi. Ya‟ni
𝑎11 𝑎12 𝑎13 𝑎21 𝑎22 𝑎23 𝑎31 𝑎32 𝑎33 = 𝑎11 + λ𝑎12 𝑎12 𝑎13 𝑎21 + λ𝑎22 𝑎22 𝑎23 𝑎31 + λ𝑎32 𝑎32 𝑎33 Download 235.75 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling