1. Ikkinchi tartibli determinant. To‟rtta sondan iborat ushbu jadvalni qaraymiz va uni matritsa, aniqrog‟i, ikkinchi


Download 235.75 Kb.
Pdf ko'rish
Sana24.10.2020
Hajmi235.75 Kb.
#136320
Bog'liq
aziza.201


1. Ikkinchi tartibli determinant. To‟rtta sondan iborat 

ushbu jadvalni qaraymiz va uni matritsa, aniqrog‟i, ikkinchi 

tartibli kvadrat matritsa deb ataymiz: 

 

𝑎11 𝑎12 



𝑎21 𝑎22 

. (1) 


Δ = 𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12 son (1) matritsaning determinanti 

deb ataladi. (1) matritsaning determinanti bunday 

belgilanadi. 

 

𝑎11 𝑎12 



𝑎21 𝑎22 

. (2) 


  

Shunday qilib, ta‟rifga va belgilashga asosan quyidagiga 

egamiz: 

 

𝑎11 𝑎12 



𝑎21 𝑎22 

= 𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12. (3) 

Determinantni tashkil qiladigan sonlar uning elementlari deb 

ataladi. Ikkinchi tartibli determinant ikkita satrga va ikkita 

ustunga ega. Istalgan elementning belgilanishida birinchi 

indeks shu element turgan satr tartibini, ikkinchi indeks esa 

ustun tartibini ko‟rsatadi. 𝑎11, 𝑎12 elementlar birinchi satrni, 

𝑎21, 𝑎22 ikkinchi satrni tashkil etadi.  

𝑎11, 𝑎21 elementlar birinchi ustunni, 𝑎12, 𝑎22 elementlar 

ikkinchi ustunni tashkil etadi. 

𝑎11 , 𝑎22 elementlar joylashgan diagonal determinantning 

bosh diagonali, 𝑎21, 𝑎12 elementlar joylashgan diagonal esa 

yordamchi diagonali deb ataladi. 


Shunday qilib, 

𝑎11 𝑎12 


𝑎21 𝑎22 

determinant mos ravishda bosh va yordamchi diagonallarda 

turgan elementlarning ko‟paytmalari ayirmasiga, ya‟ni 

𝑎11𝑎22 − 𝑎21𝑎12 ga teng. 

1-misol. 

8 −1 


3 5 

= 8 ∙ 5 − 3 ∙ −1 = 40 + 3 = 43 

2. Uchinchi tartibli determinant. Uchinchi tartibli kvadrat 

matritsani, ya‟ni 3 × 3 ta sondan iborat ushbu jadvalni 

qaraymiz: 

 

𝑎11 𝑎12 𝑎13 



𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

 (4) 

Bu matritsaning uchinchi tartibli determinant deb quyidagi 



Δ = 𝑎11𝑎22𝑎33 + 𝑎12𝑎23𝑎31 + 𝑎21𝑎32𝑎13 − 

−𝑎31𝑎22𝑎13 − 𝑎12𝑎21𝑎33 − 𝑎23𝑎32𝑎11 

songa aytiladi. Uchinchi tartibli determinant bunday 

belgilanadi 

𝑎11 𝑎12 𝑎13 

𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

Shunday qilib, 

Δ = 

𝑎11 𝑎12 𝑎13 



𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

= 𝑎11𝑎22𝑎33 + 𝑎12𝑎23𝑎31 + 


+𝑎21𝑎32𝑎13 −𝑎31 𝑎22𝑎13 − 𝑎12𝑎21𝑎33 − 𝑎23𝑎32𝑎11. 

 (5)  


Uchinchi tartibli determinant uchun satr, ustun, bosh va 

yordamchi diagonallar tushunchalari ikkinchi tartibli 

determinantdagi kabi kiritiladi. 

2-misol. Ushbu uchinchi tartibli determinantni hisoblang: 

 

1 2 3 


0 1 −1 

2 4 6 


= 1 ∙ 1 ∙ 6 + 2 ∙ −1 ∙ 2 + 0 ∙ 4 ∙ 3 − 

 −3 ∙ 1 ∙ 2 − 2 ∙ 0 ∙ 6 − 4 ∙ −1 ∙ 1 = 0 

3. Determinantning xossalari. Bu xossalarni uchinchi 

tartibli determinant uchun keltiramiz.  

1-xossa. Determinantning satrlaridagi elementlari va 

ustunlaridagi elementlari o‟rinlari alamshtirilganda uning 

qiymati o‟zgarmaydi. 

 

𝑎11 𝑎12 𝑎13 



𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

𝑎11 𝑎21 𝑎31 



𝑎12 𝑎22 𝑎32 

𝑎13 𝑎23 𝑎33 

Bu xossani isbotlash uchun yuqoridagi determinantlarga (5) 

formulani tadbiq etish yetarli. 

2-xossa. Agar determinantning ikkita parallel satr (ustun) 

elementlarining o‟rinlari almashtirilsa, uning ishorasi 

qarama-qarshi ishoraga almashadi. Masalan 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

𝑎21 𝑎22 𝑎23 


𝑎11 𝑎12 𝑎13 

= − 


𝑎11 𝑎12 𝑎13 

𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

Bu xossa ham oldingi xossa kabi isbotlanadi. 

3-xossa. Agar determinant ikkita bir xil elementli satr 

(ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. Haqiqatan, ikkita parallel 

bir xil elementli qatorlarning o‟rinlarini almashtirish bilan 

determinant o‟zgarmaydi, biroq 2- xossaga asosan uning 

ishorasi o‟zgaradi. Demak, Δ = −Δ, 

ya‟ni, 2Δ =0 yoki Δ =0. Masalan, 

2 3 7 

4 5 6 


4 5 6 

= 0 


4-xossa. Determinant biror satr (ustun)ning barcha 

elementlarini istalgan λ songa ko‟paytirish determinantni bu 

songa ko‟paytirishga teng kuchlidir. 

λ𝑎11 𝑎12 𝑎13 

λ𝑎21 𝑎22 𝑎23 

λ𝑎31 𝑎32 𝑎33 

= λ 

𝑎11 𝑎12 𝑎13 



𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

5-xossa. Agar determinant nollardan iborat bo‟lgan satr 

(ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. Bu xossa oldingi 

xossadan λ = 0 bo‟lganda kelib chiqadi. 

6-xossa. Agar determinant ikkita parallel proportsional satr 

(ustun)ga ega bo‟lsa, u nolga teng. 

Misol. 


3 4 2 

6 8 4 


7 3 5 

= 2 ∙ 


3 4 2 

3 4 2 


7 3 5 

= 0 


7-xossa. Agar determinant biror satr (ustun)ining har bir 

elementi ikkita qo‟shiluvchining yig‟indisidan iborat bo‟lsa  

u holda bu determinant ikki determinant yig‟indisidan iborat 

bo‟ldi. Masalan, 

𝑎11 + 𝑏1 𝑎12 𝑎13 

𝑎21 + 𝑏2 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 + 𝑏3 𝑎32 𝑎33 

 



𝑎11 𝑎12 𝑎13 

𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

𝑏1 𝑎12 𝑎13 



𝑏2 𝑎22 𝑎23 

𝑏3 𝑎32 𝑎33 

Bu xossa determinantga (5) formulani qo‟llash bilan 

tekshiriladi. 

8-xossa. Agar biror satr (ustun) elementlariga boshqa parallel 

satr (ustun)ning elementlarini istalgan umumiy 

ko‟paytuvchiga ko‟paytirib qo‟shilsa, determinant 

o‟zgarmaydi. Ya‟ni 

 


𝑎11 𝑎12 𝑎13 

𝑎21 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 𝑎32 𝑎33 

𝑎11 + λ𝑎12 𝑎12 𝑎13 



𝑎21 + λ𝑎22 𝑎22 𝑎23 

𝑎31 + λ𝑎32 𝑎32 𝑎33 



Download 235.75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling