1. Introdukciya haqqında tusinik. Introdukciya etilgen dárilik ósimlikler

JOBA:
1.Introdukciya haqqında tusinik.

2.Introdukciya etilgen dárilik ósimlikler.
3.Introdukciya etilgen dárilik ósimliklerdiń ahmiyeti.

Introduktsiya salasında etilgen ilimiy izertlewlerdiń nátiyjesi bolsa áne sol respublika (mısalı, Ózbekstannıń barlıq wálayatları boyınsha bólek) halq shıpakerlik kásibii hám dári-dárman islep-shıǵarıw sanaatınıń talabın málim muǵdarda qandırıw ushın xızmet etken.

Ulıwma alǵanda, ósimlikler introduktsiyasi hám olardı introduktsiya sharayatında ósiw hám rawajlanıw hám de bul jaǵdayǵa iykemlesiwi talay qıyın keshetuǵın quramalı process esaplanadı. Bul process introdutsent dárivor ósimlikler ushın da xos bolıp tabıladı. Usı bólimde biz introdutsent dárivor ósimliklerdiń bioekologik qásiyetleri boyınsha hár tárepleme toqtalıp ótemiz.
Introbuktsion taqiqotlarni aparıw hám analiz qılıwda introduktsiya usıllarınan kelip shıqqan halda, daslep olar taksonomik birlikler boyınsha analiz etiledi. Sonday eken, introduktsion úyreniw túrli maqsetlerde (Ekologiyalıq ta'rixiy, Ekologiyalıq genetikalıq usıl, Ekologiyalıq - introduktsiya usılı, Gruppa kompleks) bolıwı múmkin bolıp, túrlishe usıllarda analiz etiledi. Atap aytqanda, gruppa kompleks usılı boyınsha úyreniwde barlıq ızlarıw bir gruppa sheńberindegi túrler ishinde alıp barılsa, Ekointrodutsion tahili etıwde bolsa tańlap alınǵan túrli ob'ektler sheńberinde tahilil etiledi. Mısalı dorvor ósimliklerdi ekologo introduktsion usıl boyınsha analiz etıwde joqarıda aytıp ótkenimizdek, tańlap alınǵan túrli ob'ektler shańaraqlar boyınsha analiz etiledi.
Buǵan mısal jol menende I. V. Belolipov (1976), Yu. M. Ólikxaev (1995) hám B. Yamasa. Toqtaev (2007) jumıslarındaǵı maǵlıwmatlardı keltiriw múmkin.
Atap aytqanda, B. Yamasa. Toqtaev (2007) ilimiy izertlewlerinde ónimli hám kebir jerlerde introduktsiya etilgen dárivor ósimlikler 37 shańaraq hám 90 gruppaǵa tiyisli bolıp, 111 túrden ibarat esaplanadi. Olardan 29 shańaraq, 72 gruppa hám 92 túri ortasha kebirlengen topraqlarda introduktsiya etilgen bolsa, 31 shańaraq, 64 gruppa hám 68 tur kúshli kebirlengen topraqlarda introduktsiya etildi. B. Yamasa. Tuxtaev ilimiy izertlewlerinde daslep dárivor ósimliklerdiń shańaraqlarına tıykarlanıp, kebirge shıdamlılıǵına itibar berdi. Málim bolıwısha, introduktsiya etilgen dárivor ósimliklerdiń kóp túrleri Lamiaceae, Asteraceae, Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae, Solanaceae hám basqa shańaraqlar wákillerine tiyisli bolıp tabıladı. B. Yamasa. Toqtaev (2007) ilimiy izertlewlerinde Unimdor hám Kebir jerlerde introduktsiya etilgen dárivor ósimlikler floristik oblastlari hám areallariga tıykarlanıp 13 gruppaǵa boldı. Dárivor ósimliklerdiń 32 túri kelip shıǵıwı menen bólek 6 floristik oblastlarga tiyisli bolsa, qalǵan túrler kelip shıǵıwı menen keńlew areallarga iye bolıp, 2-3 floristik oblastlarga tiyisli bolıp tabıladı. Introdutsentlarning 6 túri - kosmopolit hám 9 túri kul'tigen esaplanadı.
B. Yamasa. Toqtaev (2007) dárivor ósimliklerdi sol tárepten gruppalarǵa ajıratıp, olardıń shorlanıwǵa shıdamlılıǵın anıqlawǵa háreket etdi. Baqlawlar nátiyjelerine kóre, 2 qıylı shorlanıw daǵı topraqlarda da, ósimliklerdiń urıw kógergishligi, nál ko'karuvchanligi hám saqlanıwı bir birine uqsas halda, nizamlıqlı túrde kórinetuǵın bolǵan. Olar keń areallarga (Iran -Turan, Tsirkumboreal, Arqa Aziya Orta Jer Teńizi) tiyisli ósimlikler bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Iran -Turan, Tsirkumboreal kosmopolitlar, Arqa Aziya flora oblastlariga tiyisli ósimliklerdiń saqlanuvchanlik kórsetkishi boyınsha ortasha 45, 6 -67, 6% ni shólkemlesken.
Introduktsiya etilgen birpara túrlerde urıw kógergishligi gúzetilgen bolsada, lekin vegetatsiya dawamında ósimliktiń saqlanmaganligi jazıp qoyıldı (3- keste). Itibar beretuǵın bolsaq, Arab sahraları, Madagaskar, Indiya, Hindi-Kitay, Iran -Turan flora oblastiga tiyisli ósimliklerdiń Unimdor hám shor topraqlardaurug' kógergishligi hám ko'karuvchanligi ulıwma belgilengenler etilmegen.
Hár bir introdutsent ósimliklerdi máwsimiy (mawsimiy) rawajlanıw fazaların hám olardı ekologiyalıq faktorlar menen óz-ara munasábetlerin úyreniw zárúrli ámeliy áhmiyetke iye boladı. Shunki, ósimlikleriniń máwsimiy (mawsimiy) ózgerislerin anıqlanmasdan turıp, olardıń biologiyalıq, ekologiyalıq hám basqa qásiyetlerin biliw múmkin emes. Ósimliklerdi máwsimiy rawajlanıwdı úyreniw maqsetinde- olarda túrli mawsimlerde rawajlanıw basqıshları ústinde baqlawlar ótkeriledi.
Ósimlikleriniń máwsimiy rawajlanıwın túrli-qıylı sharayatlarda (mısalı, Tashkent, Samarqand, Fang'ona, Andijan Surxandaryo hám b. q.). alıp barılıwı múmkin. Maqsetli túrde introduktsiya sharayatları - yaǵnıy tiykarınan ilimiy tekseriw institutları Botanika baǵı, dendroparklar hám ósimlikshunoslik boyınsha tájiriybe stanciyaları hám basqa ilimiy izertlew mákemelerinde ilimiy xızmetkerler tamonidan gúzetiledi.
Bunda tiykarınan hár bir tarawdı hám ızlenuvchini qızıqtırarlıq máselelerge itibar qaratıladı: Mısalı, Dárivor ósimlikshunoslikda ósimliklerdi quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlardı jıynalısı zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul bolsa ósimliklerdi ximiyalıq quramı boyınsha toparına baǵlıq. Atap aytqanda, alkaloidlar ósimliklerde vegetatsiya dáwirdiń baslanıwınan gúllew fazasigacha jer ústki bóleginde alkaloidlar kóbeyip barsa, keyinirek bul alkaloidlar bir organnan ekinshi organına (urıwı, túbirler) ótedi. Alkaloidlar ósimliktiń jer ústki bóleginde gúllew fazasına kóp boldı, keyin olar urıwlarǵa ótedi hám ósimlik urıwları jetilgennen keyin bir bólim alkaloid urıwlarda (Durman), qalǵanı bolsa túbirlerinde (kóp jıllıq alkaloidli ósimliklerde) boladı.
Basqa ósimliklerde (efir maylı hám b.q. gruppa) biologiyalıq aktiv elementlar gúllew fazasında kóp boladı (ramashka, myata, bo'ymodarosh hám b. q). Tuganakli ósimliklerde biologiyalıq aktiv elementlar vegetatsiya dáwirdiń tawısıwı menen piyazlarında jıynaladı. Sonday eken, introduktor alımdı qızıqtırǵan máselelerdi sheshiwde introdutsent ósimliklerde biometrik hám fenologik baqlawlardı áhmiyeti kotta bolıp tabıladı.
Mısalı, ko'kalamzorlashtirish hám obdaonlashtirish salasında bolsa kerisinshe basqasha jantasıwdı baqlawımız múmkin: Bunda, ósimliklerdi quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlar qızıq emes, hám olar tiykarǵı itibardı basqa kórsetkishlerge qaratidilar. Mısalı; olarda Terek-putalardı gúllewi, gúllewiniń dawam etiw waqti, japıraqların kuzda sarı, qızıl rangga kiriwi sıyaqlı fenologik fazalardı ko'kalamzorlashtirishda áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Olar sol tábiyat kórinisili qásiyetlerine kóre, ko'kalamzorlashtirish ushın tańlap alınadı. Onıń ushın ko'kalamzorlashtirish ushın paydalaniletuǵın ósimlik túrlerdiń tábiyat kórinisiviylik ózgeshelikin kórinetuǵın etetuǵın organı anıq belgilep alınǵan bolıwı kerek boladı.
Ózbekstanda dárivor ósimliklerdiń introduktsiyasi hám ıqlımlaw - tiriliwi boyınsha O'zR FA Botanika institutı hám Botanika baǵınıń ilimpazları tamonidan zárúrli teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iyelik etiw ishmiy izertlewler ámelge asırılǵan. Mısalı, 1950-1965 jıllar dawamında akademikalıq F. N. Rusanov basshılıǵında Jer sharınıń derlik barlıq floristik oblastlaridan ósimlikler jıynap kelindi hám olardıń úlgileri (kollektsiyalari) dúzildi, qaysı kim bul elege shekemge shekem óz áhmiyetin joǵatpaǵan.
Bul izertlewler kuyinchali Q. X. Xo'jaev, Yu. M. Ólikxaev T. Saparov, Z. Áspitova, B. Toqtaev, E. Axmedov hám basqa ilimiy xızmetkerler tamonidan dawam ettirilip, Tashkent Botanika baǵınıń “Dárivor ósimlikler introduktsiyasi” laboratoriyası sharayatında 500 den artıq túrlerden ibarat kollektsiya maydanları tashkil etildi. Atap aytqanda, Yu. M. Ólikxaev (1965-1990) tárepinen Shet el, xalıq florasına tiyisli 1, 2 hám kóp jıllıq ot ósimlikler hám de dárivor terek hám puta túrleri sonıń menen birge Arqa Aziya florasına tiyisli bolǵan dárivor ósimliklerdiń máwsimiy rawajlanıwı hár qıylı sharayatlarda (saya hám quyashlı ekspozitsiyasida, saya-quyash ekspozitsiyalarida suwǵarıw muǵdarı menen) úyrenildi.
B. Yamasa. Toqtaev (2007) O'zR FA Tashkent botanika baǵına introdutskiya etilgen dárivor ósimliklerdi kebir jerlerge (Buxara hám Sirdaryo) introduktsiyasi ámelge asırılıp, olardı ekologiyalıq tárepten iykemlesiw qásiyetleri hám shıdamlılıq dárejesin ilimiy tiykarlanǵan.
Ilimpazlar tamonidan sol kunge shekem alıp barılǵan ilimiy izertlewler nátiyjesinde Ózbekstandı túrli ıqlım hám topıraq sharayatında (úlken maydanlarda ken bolıp tabıladı, bólekli ituzum, parpi, sekurinega, marmarak, romashka hám basqa) 70 dan artıq qımbatlı dárivor ósimliklerdi ekib ónim alıw múmkinligi anıqlanǵan.
Botanika baǵı ilimpazları Ózbekstanda Dárixanalar Bas Basqarması buyırtpasına muwapıq Qızıl oymaqgul, Dárivor mavrak, Dárivor valeriana, Qálempir jalpız hám basqa dárivor ósimliklerdi materiallıq halda egip jetistiriw múmkinligin kórsetedi.
Aleksandr sanosı, ótkir bargli sano-Cassia asutifolia Del.Kassiya ostrolistnaya Fabaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Aleksandr sanosı (Cassia asutifolia) quramalı bargida 4-5 ta japıraqshaları bolıwı menen chóziq bargli sanodan parıq etedi. Gulleri sarı reńli bolıp, gewek shingilda jıynalǵan. Dukkak miyweleriniń uzınlıǵı 2-4 sm, keńligi 1 sm ge shekem boladı.
Geografiyalıq tarqalıwı. Aleksandr sanosı Sudan hám batıs Afrikada tarqalǵan. Bul ósimlik ónimleri Aleksandriya portı arqalı shet elge shıǵarılǵanı ushın Afrika, Egipet yamasa Aleksandr sanosı dep júrgizilgen.
Ximiyalıq quramı. Bargida 6, 17 %, mevasida 2, 7 % ge shekem antratsen ónimlerinen: sennozid A, sennozid V, sennozid S, sennozid D, rein, aloy-emodin hám basqalar bar. Bunnan tısqarı flavonoidlar, salitsilat hám basqa organikalıq kislotalar, smolalar bar.
Isletiliwi. Aleksandr sanosini japıraqları hám mevasidan xalıq shıpakerlik kásibii hám zamanagóy medicinada keń paydalanıladı. Senadeksin hám Glaksena tabletkalari kórinisinde islep shiǵarıladı. Bul preparatlar uzaq dawam etetuǵın atonik ish qatıwda ishiladi.
Aloe - Aloyo arborescens Mill.Aloe drevovidnoe Liliaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Aloe (Aloyo arborescens)-Loladoshlar (Liliaceae) tuxımlasına tiyisli kóp jıllıq puta yamasa tereksimon turaqlı jasıl sukkulent. Tábiy ortalıǵında boyı 4 metrge shekem jetedi. Olardıń bargi tompaq, suwlı, qalıń hám tikenli bolıp, poyada izbe-iz órnashgan. Gulleri qalın gulóqida tsilindrsimon jaylasqan, topgulining uzınlıǵı 20 -40 sm. Gulleri ápiwayı gulqórǵonli, eki jınslı. Mıywesi-chózinchoq ǵórekshe.
Ximiyalıq quramı. Japıraqlarında aloin, aloe-emodin (1, 66%), aloezin (15% ge shekem ), hám de efir moyi bar.
Geografiyalıq tarqalıwı. Watanı Qubla Afrika. Ózbekstanda aloening hár túrlı túrleri tábiyat kórinisili hám shıpabaxsh ósimlik retinde bólmelerde óstiriladi. Tropik hám Qubla Afrikada ósetuǵın ósimlikler hár jılı gúlleydi.
Isletiliwi. Xalıq shıpakerlik kásibiinde bargidan alınǵan ekstrakt asqazan hám ishektiń birpara kesellikleri (gastrit, kolit), ókpe sili, bronxial astmani emlewde isletiledi. Medicinada qóllaw ushın aloening jańa jıynalǵan bargidan shira alınadı hám spirt menen konservalanadı. Aloe bargidan alıp quritiladigan shira - aloe retinde, konservatsiya etilgen sherbeti hám aloe shirasi emlewde isletiledi.
Búrge zubturum - Plantago rsyllium L. Podorojnik bloshniy Plantaginaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Búrge zubturum (Plantago rsyllium) Zubturumdoshlar (Plantaginaceae) tuxımlasına tiyisli, bir jıllıq ot ósimlik. Boyı 10 -40 sm. Poyasi sershox, joqarı bólegi bezli túkler menen oralǵan. Bargi sızıqsimon, tegis qırlı bolıp, poyada keri órnashgan. Gulleri kalta, sharsimon masaqchaga tóplanǵan. Mıywesi eki urıwlı ǵórek.
Iyuń ayında gúlleydi, urıwı avgust ayında pishadi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Ózbekstan florasında uchramaydi. Tábiy halda Azerbaydjan, Kavkaz, Orta Aziya, Turkmenistan hám Amudarya boyida ushraydı.
Ximiyalıq quramı. Ósimlik quramında staxioza, aukubin, plantarenalozid; japıraqları quramında mannit, linolen kislotası ; urıwı quramında bolsa dekstrinlar, lignin, shlimshiqlar, aukubin, anıqlanǵan.
Isletiliwi. Urıwı kúshsiz surgi hám de qorshap alıwshı qural retinde isletiledi. Jer ústki bóleginiń shirasi anatsid gastrit hám sozılmalı kolitni emlewde qollanıladı. Urıwınan alınǵan silekey moddalar kosmetikada hamda bóyoqchilik va tóqimachilik sanaatında isletiledi.
Darmana shuvoq-Artemisia cina Berg.Poliń tsitvarnaya, darmina Asteraceae
Ócimlikning xarakteristikası. Darmana shuvoq (Artemisia cina)-boyı 40 -70 sm ga jetetuǵın yarım puta bolıp, Quramalıguldoshlar (Asteraceae) tuxımlasına kiredi. Túbiriniń uzınlıǵı 1, 5-2 m, shoxlangan. Poyasi bir neshe, qızǵish reńli, tik ósuvchi, joqarı bóleginen shoxlanadi. Bargi ápiwayı, eki ret patsimon qırqılǵan bolıp, poyaning tómengi bólegindegi japıraqları uzın bandli, joqarı bólegindegi bandsiz japıraqları poyada gezeklesip jaylasqan. Gulleri sebetchada tóplanǵan bolıp, sebetchalari róvakni quraydı. Mıywesi-kúlreń tusli máyeksimon pıste. Avgust -sentyabr' aylarında gúlleydi, mıywesi oktyabrdiń ekinshi yarımında pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Tábiy halda Kazaxstandıń Shimkent wálayatında, Tadjikistandıń arqa rayonlarında tarqalǵan. Ósimlikti taw zonasında, shólda, dárya boyida ushıratıw múmkin.
Ximiyalıq quramı. Darmana shuvoq ǵumshaları quramında 2, 5-7% ge shekem santonin bar. Poya hám japıraqlarında bolsa 1, 75-5, 4% ge shekem santonin bolıp, dárivorlik ózgeshelikin támiyinlep beredi.
Isletiliwi. Sebetshesi hám odan tayarlanǵan preparatlar domalaq ıshek qurtni túsiriw ushın isletiledi.
Dárilik belladona - Atropa belladonna L. Krasavka. Solanaceae tuxımlası
Ócimlikning xarakteristikası. Dárilik belladona (Atropa belladonna) Ituzumdoshlar (Solanaceae) tuxımlasına kiretuǵın kóp jıllıq ot ósimlik bolıp, boyı 2 m ga jetedi. Túbirpoyasi tarmaqlanǵan, túbiri qalın hám sershox. Poyasi tik ósuvchi bir, geyde bir neshe, qalın, jasıl reńli, tómengi bólegi shoxlanmagan, joqarı bóleginde bolsa 3 shaq payda bolıp, olar óz gezeginde ayrisimon jaylasqan top shoxchalar shıǵaradı. Bargi ápiwayı, toq jasıl, poyada japıraqlardıń birewi mudam iri boladı. Iri japıraqları ellipssimon, maydaları bolsa máyeksimon. Gulleri japıraq qóltiǵida osilgan halda jalǵız yamasa jup bolıp jaylasqan. Mıywesi - biynápshe gúli - qara reńli, jıltır, qos belgili, bir az tegis, kóp urıwlı, ashqıltım shıyrın mazalı hól mıywe. Urıwı búyreksimon, gúńgirt reńli bolıp, ústki tárepinde tereńchalari bar.
Dárilik belladonna ósimligi poyasining joqarı bólegi bezli túkler menen oralǵan, gúldiń tajıibargi tóqroq reńli.
Geografiyalıq tarqalıwı. Dárilik belladona Moldaviya, Qrim, Kavkaz, Karpat tawları hám de toǵoldi aymaqlarında ósedi.
Ximiyalıq quramı. Ósimlik quramında triterpenoidlar, 0, 401-0, 71% ge shekem alkaloidlardan: giostsiamin, apoatropin, belladonnin anıqlanǵan.
Isletiliwi. Dárilik belladonna preparatlari as qazan - ishek keselliklerinde awrıw qaldıratuǵın retinde isletiledi. Atropin preparatlari Xalıq aralıq farmakopeyada zárúrli áhmiyetke iye bolıp, parasimpatolitik hám spazmolitik tásir ózgeshelikine iye qural retinde as qazan hám ónikki barmaqlı ishek jaralarında, pilorospazmda, xoletsistitda, ot tas keselliklerinde, bronxial astmada, bradikardiyada, infark miokardi sıyaqlı keselliklerdi emlewde qollanıladı.
1. Dárilik záńgizorba- Sanguisorba officinalis L. Krovoxlebka lekarstvennaya, chernogolovnik Rosaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Dárilik záńgizorba (Sanguisorba officinalis) Ránoguldoshlar (Rosaceae) tuxımlasına tiyisli, kóp jıllıq ot ósimlik bolıp, boyı 20 -100 sm ga jetedi. Túbirpoyasi qalın, jer astında gorizontal jaylasqan. Poyasi tik ósuvchi, qırlı, ishi gewek, joqarı bólegi shoxlangan. Túbiroldi japıraqları uzın bandli, toq párli, 4-13 jup bargchalardan ibarat. Bargchalari chóziq- máyeksimon, ótkir arrasimon qırlı. Poyadagi japıraqları bandsiz, izbe-iz órnashgan.
Gulleri mayda, qıp-qızıl, masaqsimon topgulni payda etedi. Guli eki jınslı. Gulqórǵoni ápiwayı, gúldiń tajıibargsiz. Gulkosachasi 4 bólekke qırqılǵan. Shangchisi 4, tuqımgershilik qánigesisi 1. Mıywesi - pıste. Iyuń ayında gúlleydi, sentyabr' ayında urıwları pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Dárilik záńgizorba Sibir', Uzaq Shıǵıs, Qrim, Kavkazda otlaq hám ızǵar orınlarda, batpaqlıq átiraplarında kóp tarqalǵan.
Ximiyalıq quramı. Túbirpoyasi hám túbiri quramında bórekallol tipidagi oshlovchi elementlar, gallovat kislota, ellagovat kislota, pigmentlar, kraxmal, efir moyi, gallotanidlar, askorbin kislotası, karotin, saponinlar (sangvisorbin, poterin) hám sterinlar bar (Sokolov, Zamotaev, 1988).
Isletiliwi. Burıwtiruvchi retinde, asqazan -ishek hám akusher- genekologiya ámeliyatında qan toqtatuvchi retinde qollanıladı.
Qaynatılǵan, suyıq ekstrakt, qurǵaqlay ekstrakt hám odan tayarlanǵan tabletka (Sorbex), shaylar quramına kiredi.

Dárilik shotara-Fumaria officinalis L. Qapırıqyanka lekarstvennaya (dikaya ruta) Fumaridaceae

Ócimlikning xarakteristikası. Dárilik shotara (Fumaria officinalis) Shotaradoshlar (Fumaridaceae) tuxımlasına tiyisli bir jıllıq ot ósimlik. Poyasi kúlreń-jasıl reńli bolıp, tik ósedi, 8-40 sm biyiklikkacha ósedi. Poyalari júdá názik bolıp, tez sinadi. Japıraqlar úsh ret patsimon qırqılǵan, poyada keme-ket órnashgan. Gulleri zigomorf, aqshıl qızǵılt reń-sıya reńli, shingilsimon topgulda jıynalǵan. Mıywesi bir urıwlı ǵozasha, sharsimon, etli, diametri 2 mm ge shekem. May-iyul' aylarında gullep urıwlaydı.
Geografiyalıq tarqalıwı. Rossiyanıń Evropa bóleginde, Kavkazda, Batıs Sibirning qublaında, Uzaq Shıǵıs hám Orta Aziyada ushraydı. Qarawsız orınlarda, baǵ hám egisliklerde ósedi. Bálent jerler hám taw zonasında tarqalǵan.
Ximiyalıq quramı. Ósimlik quramında 0, 13% alkaloidlar: fumarin, kriptokarpin, aureotoksin, fumarin kislotası, qatronlar, ashshı hám shilimshiq elementlar bar
Isletiliwi. Ósimliktiń jer ústki bólegi dárivor esaplanadı. Xalıq shıpakerlik kásibiinde dárivor shotaradan ıshtey ochuvchi retinde hám de as qazan -ishek iskerligin normalastırıwtirishda isletiledi. Bunnan tısqarı as qazan shirasining kislotalıǵı tómenlewi menen baratuǵın gastritti, meteorizmni emlewde usınıs etiledi.
Ilonsimon toron - Polygonum bistorta L. Zmeevik, gorets zmeiniy, rakovie sheyki Polygonaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Ilonsimon toron (Polygonum bistorta) Torondoshlar(Polygonaceae)oilasiga tiyisli kóp jıllıq ósimlik, túbirpoyasi 2 márte ilonsimon buralgan bolıp, uzınlıǵı 3-5 sm (10 sm), qalınlıǵı 1, 5-2 sm. Sırtqı tárepi qıp-qızıl -gúńgirt, ishi bolsa aqshıl qızǵılt reń rangli. Poyasi tik ósuvchi,shoxlanmagan, bóyi 100sm. Túbiroldi barglari tekis qirrali, kenglantsetsimon, uzın va qanatli bandi bor. Poyadagi barglari tekis qirrali, izbe-iz bandsiz órnashgan. Qosımsha barglari naychasimon bólib, poya bóǵimini qorshap turatuǵın qın payda etedi.
Gulleri masaqsimon topgulni payda etip, tiykarǵı gulpoyaning joqarısında órnashgan. Guli mayda, ash-aqshıl qızǵılt reń reńli, aktinomorf, mıywesi úsh qırlı ǵozasha.
May ayında gúlleydi, iyul' ayında yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. MDH mámleketleriniń Evropa bóleginde, Batıs Sibir', Ukraina, Belorussiyada keń tarqalǵan. Ilonsimon toron teńiz júzesinen 2200 metr biyikliktegi tawlarda, otlaqlarda ushraydı.
Ximiyalıq quramı. Túbirpoyasi quramında oshlovchi elementlar (15-25%), gallotaninlar, gallovat hám ellogovat kislotaları, katexin, flobafenlar, kraxmal (25%).
Isletiliwi. Ilonsimon toronning túbirpoyasi dárivor esaplanadı. Ósimlikten tayarlanǵan dáriler burıwtiruvchi hám antiseptik ózgeshelikke iye bolıp, asqazan -ishek, awız bosliǵi keselliklerin emlewde qollanıladı.Kishi qasqırgul - vinca minor L.Barvinok Maliy Apocynaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Kishi qasqırgul (vinca minor) Kendirdoshlar (Apocynaceae) tuxımlasına tiyisli ot ósimlik. Kóp jıllıq jer ústki poyalari yotib ósuvchi bolıp, uzınlıǵı 90 sm ge shekem boladı. Gúl payda etiwshi putaqları kóterilip ósedi. Toq jasıl reńli japıraqları jıltır tusli, qalıń, tuksiz, ellipssimon, ótkir ushlı bolıp, poya bóǵimlarida kalta bandi menen keri jaylasqan. Gulleri voronkasimon, toq kók rangga boyalǵan, japıraq qóltiǵida jalǵız -jalǵız jaylasqan. Gulkosachasi tuksiz, 5 bólekke qırqılǵan, gúldiń tajıibargi voronkasimon, diametri 2, 5-3 sm ge shekem, 5 bólekke qırqılǵan, shańshısı 5, tuqımgershilik qánigesi túyini 2 xanalı, joqarıda jaylasqan. May ayında gúlleydi. Mıywesi shańǵalaqsız qaq erik mıywe bolıp, kem muǵdarda urıw payda etedi. Suwıqqa shıdamlı, erte báhárden ósiwdi baslaydı. Ósimlikler tez ósip jer ústki bóleginde jasıl ǵalı kórinisindegi ultaraq payda etedi. Aq yólli sızıqlar menen bezalgan bargli sortı bolıp, gulleri aq yamasa aqshıl qızǵılt reń reńli. Erte báhárde eki bóǵim urıqlı uzın putaqlardan tayarlanǵan qálemsheleri arqalı kóbeytiriledi. Yarım saya yaǵnıy 15000 lk den 5000 lk ge shekem kórsetilgen sharayatta jaqsı ósedi. Ashıq maydanlarda ósiwi tezlashadi, lekin japıraqları kishi hám qalıń kóriniske ótedi. Saya ortalıqta yaǵnıy 1000 lk den kem kórsetilgen sharayatta júdá aste rawajlanadı hám kem gúlleydi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Kishi qasqırgul Qrim hám Evropanıń qublası -arqa bóleginde tarqalǵan.
Ximiyalıq quramı. Kishi qasqırgulni jer ústki bóleginde 20 dan artıq alkaloid bolıp, struktura hám tásiri tárepinen rezerpinga jaqın turadı. Tiykarǵı alkaloidlari: minorin, vinkamin, vinin, pubistsin, vinkaminorindan ibarat. Bunnan tısqarı ósimlik quramında flavonoidlar, ashshı elementlar, askorbin kislotası, karotin hám basqa elementlar bar.
Isletiliwi. Kishi qasqırgul ósimligi hám de Qasqırgul (vinca major, vinca minor) gruppası wákilleri gulining quramında bir qansha alkaloidlar bolıp, bul elementlar rak keselliklerine qarsı emlewde nátiyjeli nátiyjeler beredi.
Ósimlik quramındaǵı vinkamin alkaloidi miyadagi qan aylanıwın jaqsılaydı hám nátiyjede mıy kletkaların kislorod menen támiyinleniwi jaqsılanadı.
Ósimliktiń dárivor preparatlari: Devinkan, vinkapan gipertoniya keselligin emlewde isletiledi.
Lantsetsimon termopsis, nishtersimon ańızk-Thermopsis lanceolata R. Br.
Termopsis lantsetniy Fabaceae tuxımlası
Ócimlikning xarakteristikası. Lantsetsimon termopsis (Thermopsis lanceolata) Dukkakdoshlar (Fabaceae) tuxımlasına tiyisli kóp jıllıq, boyı 20 -25 sm ga jetetuǵın ot ósimlik. Túbirpoyasi uzın, kem túbirli bolıp, odan tik ósuvchi, shoxlanmagan yamasa kem shoxlangan bir neshe poya ósip shıǵadı. Poyasi shoxlanmagan, geyde shoxlangan, qarıqlı bolıp, siyrek, jumsaq, aq túkler menen oralǵan. Bargi pánjesimon úsh bólekli, japıraqshaları kúlreń-jasıl reńli, ústki bólegi tegis, japıraq astı bolsa jabısatuǵın túkli bolıp, poyada qısqa bandi menen izbe-iz órnashgan. Gulleri sarı reńli, iri bolıp, shingilsimon topgulda órnashgan boladı. Gulkosachasi jabısatuǵın túkli, qońırawsimon. Mıywesi chóziq, pıskende ashılatuǵın dukkak. Urıwı tegis, jıltır, gúńgirt reńli, búyreksimon bolıp, uzınlıǵı 3, 5-4 mm.
Geografiyalıq tarqalıwı. Lantsetsimon termopsis tiykarınan Sibirning shól hám orman -shól zonalarında, Kazaxstanda, Ukraina, Rossiyanıń Evropa bóleginde hám de Orta Aziyada tarqalǵan bolıp, qumli jerlerde, taw janbawırlarında, mayda maydalanǵan taslı qıyalarda, egisliklerde otaq sapaada ushraydı.
Ximiyalıq quramı. Ósimliktiń jer ústki quramında 0, 5-3, 6% alkaloid boladı. Termopsin, gomotermopsin, metiltsitizin, paxikarpin, tsitizin, anagirinlar ósimliktiń tiykarǵı alkaloidlaridan esaplanadı.
Isletiliwi. Termopsis ósimligidan tayarlanǵan demleme (nastoy) 1:400 qaqırıq kóshiriwshi, tsitizin alkaloidi bolsa nápes orayın qozǵawtıwshı hám qan basımın kóteriwshi dári retinde qollanıladı.
May merwertguli, merwertgul - Convallaria majalis L. Landish mayskiy Liliaceae
Ócimlikning xarakteristikası. May merwertguli (Convallaria majalis) Loladoshlar (Liliaceae) tuxımlasına tiyisli, kóp jıllıq, boyı 15-30 sm ga jetetuǵın ot ósimlik. Túbirpoyasi sudralib ósuvchi bolıp, shoxlangan, odan kóp muǵdarda mayda túbirler ósip shıǵadı. Túbiroldi japıraqları 2-3 ta, ótkir ushlı, tegis qırlı, tuksiz, jasıl reńli bolıp, uzınchoq-ovalsimon yamasa elliptik-lantsetsimon, uzınlıǵı 10 -20 sm, keńligi 4-8 sm, taǵa tárizlı tamırlanǵan. Gulleri aq reńli, aktinomorf, gúldiń tajıibarglari qosılıp ósip, ápiwayı gulqórǵonni payda etedi. Mıywesi - toq sarı - qızǵish reńli, sharsimon, suwlı, kóp urıwlı, hól mıywe.
Aprel' - iyul' aylarında gúlleydi, mıywesi avgust, sentyabr' aylarında pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Rossiyanıń Evropa bóleginde, Kavkaz, Qrim, Uzaq Shıǵıs, arqa Sibir ormanlarında, putalar arasında ósedi. Tábiyat kórinisili ósimlik retinde egiledi.
Ximiyalıq quramı. Ósimlik bargida 0, 2-0, 3%, gullerinde 5% kardenolidlar tipiga tiyisli júrek glikozidlari bar. Tiykarǵı glikozidi-konvallotoksin (strofantin-ramnozid) bar.
Isletiliwi. Ósimliktiń jer ústki bólegi-guli, bargi poyasi dárivor esaplanadı. Júrek keselliklerin emlewde nátiyjeli qurallardan biri bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı sedativ hám qan toqtatuvchi ózgeshelikke iye.
Ápiwayı arpabádiyan - Anisum vulgare Gaerth., Anisum officinarum Moench., Pimpinella anisum L.nis obiknovenniy Ariaseae
Ócimlikning xarakteristikası. Ápiwayı arpabádiyan (Anisum vulgare) Ziradoshlar (Ariaseae) tuxımlasına tiyisli, bir jıllıq ot ósimlik bolıp, boyı 30 -60 sm ga jetedi. Poyasi tik ósuvchi, tsilindrsimon, joqarı bóleginen shoxlangan. Túbiroldi hám poyaning tómengi bólegindegi japıraqları uzın bandli, pútkil, máyeksimon yamasa búyreksimon, arrasimon qırlı, poyaning orta bólegindegi japıraqları 3-5 ret patsimon qırqılǵan. Poyaning joqarı bólegindegileri bandsiz 2-3 ret patsimon qırqılǵan, ipsimon, poyada izbe-iz jaylasqan. Gulleri mayda, aq reńli, quramalı qasnaqǵa órnashgan bolıp, qasnaqı 7-15 nurli. Mıywesi-sarı yamasa gúńgirt-kúlreń qos pısteden ibarat. Pısken mevani 2 bólekke ajıratıw múmkin, olardı hár qaysısında 1 den urıw boladı. Iyuń ayında gúlleydi, mıywesi avgust ayında pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Watanı Turkiya esaplanadı. Voronej, Volga boyında, Arqa Kavkaz, Ukraina, Orta Aziyada óstiriladi.
Ximiyalıq quramı. Mıywesi quramında 1, 2-3, 2% efir moyi, 8 - 28, 4% may, belok, qumsheker, shilimshiq elementlar hám 10% ge shekem mineral duzlar bar.
Isletiliwi. Ósimliktiń mıywesi dárivor esaplanadı. Odan tayarlanǵan preparatlar bronxitte qaqırıq kóshiriwshi, yel aydawshı hám de dáriler mazasini jaqsılaytuǵın retinde isletiledi.
Mevadan alınǵan may hám efir moyi azıq-túlik sanaatında, sabın sanaatında, parfyumeriyada isletiledi.
Yapon soforasi, - Sophora japonica L. Sofora yaponskaya Fabaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Yapon soforasi (Sophora japonica) Dukkakdoshlar (Fabaceae) tuxımlasına tiyisli, boyı 20 m ga jetetuǵın terek bolıp, qaptal putaqları túkli, jasıl -sarǵish reńde. Japıraqları toq párli quramalı, qısqa bandi menen shoxda izbe-iz jaylasqan. Bargchalari (5 - 7 jup) chóziq ellipssimon, ótkir ushlı, uzınlıǵı 23
- 53 mm, keńligi 11-21 mm. Gulleri sarı reńde, zigomorf bolıp, róvak topgulda jıynalǵan. Mevasining uzınlıǵı 3-8 sm, pıskende ashılmaytuǵın dukkak. Dukkaklari 2-8 urıwlı, gúńgirt-qara reńli.
Iyuń aylarında gúlleydi, mıywesi sentyabr' ayında pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Jabayı halda Kitay, Yaponiya hám Kareyada ósedi. Yapon soforasi MHD dıń qubla rayonlarında sayamanlı terek retinde egiledi.
Ximiyalıq quramı. Yapon soforasining ǵumshaları quramında flavonoidlar, S vitamini hám basqa elementlar bar. Tiykarǵı flavonoidi rutin esaplanadı.
Isletiliwi. Ósimliktiń ǵumshaları dárivor bolıp, rutin alıw ushın tiykarǵı sheki onimlerden biri esaplanadı.
Ósimlik ǵumshalarınan tayarlanǵan preparatlar, demlemeleri bavosirga (gemorroy) qarsı kúshli qural hám de kapillyar qan tamırların bekkemleytuǵın retinde zárúrli áhmiyetke iye.
Uchbargli meniantes - Menyanthes trifoliata L. Vaxta trexlistnaya Menyanthaseae
Ócimlikning xarakteristikası. Uchbargli meniantes (Menyanthes trifoliata) Menyanthaceae tuxımlasına tiyisli kóp jıllıq, qalın, bóǵimli, uzın túbirpoyasi sudralib ósuvchi ósimlik. Qosımsha túbirleri uzın bolıp, túbirpoyada siyrek jaylasqan, joqarı bólegi azmaz kóterilgen bolıp, 3-5 japıraqlar hám gúl óqini ózinde tutadı. Japıraqları quramalı, gezekli, úsh japıraqchali hám uzın bandli, hasası keń hám japıraq qinini qorshap turadı, japıraqshaları otırıqshı, uzınchoq-teris máyeksimon, tuksiz, pútkil, siyrek jaylasqan tishchali, kók- jasıl, patsimon tamırlanǵan. Gúl óqi bargsiz, ayırım japıraq qóltiǵidan ósip shıǵadı hám qalıń gúl shingilini payda etedi. Gulleri aq yamasa ash aqshıl qızǵılt reń reńli bolıp, uzınlıǵı 10 -15 mm, chóziq shingilga tóplanǵan.
Mıywesi - sharsimon, bir xanalı, ótkir ushlı, uzınlıǵı 7-8 mm, pıskende ashılatuǵın ǵórek. Urıwları kóp emes (6 -8 ta), máyeksimon, gúńgirt, jıltır. May-iyul' aylarında gúlleydi, mıywesi iyul-avgustda pishib yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. Uchbargli meniantes arqa yarım sharning barlıq mó'tadil ıqlımlı aymaqlarında, Evropa ormanlarında, Sibir hám Arqa Amerikada tarqalǵan,
Ximiyalıq quramı. Onıń quramında may, xolin, kislota, pal'mitin kislota, jelim kislotalar hám quramında kóp yad bolǵan elementlar bar.

Isletiliwi. Házirgi kúnde farmakologik izertlewlerdiń nátiyjelerine kóre, Uchbargli meniantes as qazan - ishek jollarında awqat as sińiriw qılıwdı jaqsılaydı. Shunki ósimliktiń ashshılıǵı sólak, as qazan shirasi, ot hám awqat as sińiriw qılıw fermentleriniń ajralıp shıǵıwın aktivlestiredi hám ol tábiy fiziologikalıq stimulyator esaplanadı.

1. Ápiwayı bodrezak - viburnum opulus L. Kalina obiknovennaya
Caprifoliaseae

Ócimlikning xarakteristikası. Ápiwayı bodrezak - viburnum opulus Shılbılaslar (Caprifoliaseae) tuxımlasına tiyisli, boyı 2-3 metrge shekem bolǵan puta ósimlik. Poyasining ústki tárepi gúńgirt kúlreń, mayda chechevicachali. Bargi keń máyeksimon, 3 - 5 bólekli, tishsimon qırlı, joqarı tárepi toq jasıl, tómengi tárepi ash jasıl, tamırlarında túkleri bar bolıp, bandi menen poyada qarama - qarsı jaylasqan. Gulleri aq reńli bolıp, yarım qasnaqǵa tóplanǵan. Gulkosachasi 5 tishli, gúldiń tajıisi 5 bólekke qırqılǵan. Gúl kompleksiniń shetindegi gulleri mıywe etpeydi, ortadaǵıları mıywe etedi. Shangchisi besew, tuqımgershilik qánigesi túyini 5 xanalı, tómenge jaylasqan. Mıywesi sharsimon, eki tárepi azmaz tegislew, qızıl, mójeneli mıywe bolıp, diametri 8-12 mm ga teń. May ayında gullep - sentyabrde pishadi.

Geografiyalıq tarqalıwı. Evropa, Kavkaz, Qrim, Belorussiya, Ukraina, Arqa Kazaxstan, Batıs Sibirda hám basqa orınlardaǵı ızǵar aralas orman shetlerinde, batpaqlarda keń tarqalǵan. Tábiyat kórinisili ósimlik retinde park hám baǵlarda óstiriladi.
Ximiyalıq quramı. Ósimlik quramında viburnin glikozidi, 70
- 80 mg % S vitamini, 28-31 mg % K1 vitamini, 21 mg % karotin, 7% ge shekem triterpen saponinlar, 4% oshlovchi elementlar, flavonoidlar, organikalıq kislotalar hám basqa elementlar bar.
Mıywesi quramında 32% ge shekem qant, 3% oshlovchi elementlar, 3% organikalıq kislotalardan : sirke, izovalerian; antotsian pigmenti, S vitamini, urıwında 20% ge shekem may bar.
Isletiliwi. Bodrezak ósimligining preparatlari akusher - ginekologik ámeliyatda qan toqtatuvchi hám awrıw qaldıratuǵın qural retinde isletiledi. Erte báhárde qabıqloǵi shilib alınadı hám ashıq hawada quritiladi. Mıywesi xalıq shıpakerlik kásibiinde asqazan yarasini emlewde hám kúshsiz sidik aydawshı retinde isletiledi. Mıywesi ayırım vitaminli shaylar quramına kiredi.
2. Ápiwayı qaraǵay -Pinus sylvestris L. Sosna obiknovennaya
Pinaceae

Ócimlikning xarakteristikası. Ápiwayı qaraǵay (Pinus sylvestris) Qaraǵaylaslar (Pinaceae) tuxımlasına tiyisli, tik ósuvchi, mudam jasıl terek.

Geografiyalıq tarqalıwı. Ápiwayı qaraǵay Shotlandiyadan tap Tınısh okean jaǵalarına shekem, arqadan Norvegiyadan tap Ispaniya, Italiya, Kishi Aziyaǵa shekem tarqalǵan. Basqa terekler menen ormanzorlar payda etedi.
Ximiyalıq quramı. Iyne japıraqları hám de urıqları dárivorlik ózgeshelikine iye bolıp, olar quramında : α-β-pinenlar, limonen, barnilatsetat, oshlovchi hám ashshı elementlar bar. Onıń urıqları quramında qatron (smola), efir moyi, pinipikrin, ashshı hám oshlovchi elementlar bar.
Isletiliwi. Ápiwayı qaraǵay insanlar ushın paydalı bolıp, odan túrli qurılıs materialları tayarlanadı. Oǵada sayamanlı terek esaplanadı.
Urıqlarınan tayarlanǵan qaynatılǵan qaqırıq kóshiriwshi, dezinfektsiya qılıw ózgeshelikine iye bolǵanı ushın joqarı nápes jolları tımawlarında usınıs etiledi.

3. Sarı gulsafsar- Iris pseudacorus L. Iris, Iris lojnoairoviy Iridaceae

Ócimlikning xarakteristikası. Sarı gulsafsar (Iris pseudacorus) Savsandoshlar (Iridaceae) tuxımlasına tiyisli, kóp jıllıq qalıń túbirpoyali ot ósimlik.
Geografiyalıq tarqalıwı. Házirgi waqıtta Sarı gulsafsarning tarqalıw areali júdá keń. Ol Evropanıń úlken bóleginde tarqalǵan.
Tiykarınan batpaq jerler, salma boyi, dárya hám kól boyida ósedi.
Ximiyalıq quramı. Sarı gulsafsar quramında karotinoidlar: β-karotin, violaksantin, lyutein, zeaksantin, ksantofillar bar.
Isletiliwi. Sarı gulsafsar - dárivor, boyawbop, asalchil, terilarni oshlashda keń paydalaniletuǵın ósimlik esaplanadı. Xalıq shıpakerlik kásibiinde ókpe isiwi, talaq, badamsha bóz isiwi, hayallar ginekologik kesellikleri, jara hám irińli jaralardı emlewde, sepkildi joytıwda, tıs milki jalınlanganda, tıs awrıwın basıwda isletiledi hám tonusni
asırıwshı qural retinde de paydalanıladı.

Tangut rovochi - Rheum palmatum L. var. tanguticum Maxim.

Reveń tangutskiy Polygonaceae
Ócimlikning xarakteristikası. Tangut rovochi (Rheum palmatum) Torondoshlar (Polygonaceae) tuxımlasına tiyisli, kóp jıllıq, boyı 1-1, 5 m ge shekem baratuǵın ot ósimlik.
Geografiyalıq tarqalıwı. Tangut rovochining watanı Kitay esaplanadı.
Ximiyalıq quramı. Ónim quramına 2 qıylı gruppaǵa kiretuǵın birikpeler: 6 -12% tanoglikozidlar hám de 3, 4-6% antratsen ónimleri boladı. Antratsen ónimlerine, xrizofanein, glyuko-reum- emodin, glyuko-aloe-emodin, reoxrizin, aloe-emodin, direin, sennezidlar, xrizofanol hám basqalar kiredi.
Isletiliwi. Rovoch preparatlari ichni yumshatish ushın, ishek atoniyasida, yel toplanıp qalǵanda isletiledi. Bul preparatlar kem dozada (0, 05-0, 2) qabıl etilse ichni qotiradi (tanoglikozidlar tásiri), kóp dozada (0, 5-2, 0) qabıl etilgende bolsa ichni yumshatadi (antratsen ónimleriniń tásiri).
Rovoch túbiri poroshogi - (Pulvis radicis Rhei), tabletka (Tabulettae radicis Rhei), qurǵaqlay ekstrakt, rovoch sherbeti - Sirupus Rhei hám basqalar kórinisinde qollanıladı.