1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

MA'RUZA MATNI 

1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo 

iqtisodiy g’oyalari 

Reja 

1.     Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va rivojlanishining 

tarixiy jarayoni. 

2.     Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va Yangicha 

qarashlar. 

3.     Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning iqtisodiy 

tahlimotlari. 

4.     Aristotelning iqtisodiy asarlari 

  

1.     Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning ‘aydo bulishi va rivojlanishining 

tarixiy jarayoni 

  

      Insoniyat uzining kup yillik tarixi davomida katta  Iqtisodiy va ijtimoiy tarakkiyot 

yulini bosib utgan. Xar bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar (olim yoki 

xokimlar) tomonidan shunday  Iqtisodiy axamiyatga molik fikr, goya, nazariya, 

kontseptsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir xolda shular davlat va 

xalklar ravnak topgan, ba’zida tushkunlikka uchragan. Ana shu  Iqtisodiy goyalarni 

xar tomonlama chukur urganish, taxlil etish, ular umumbashariy axamiyatlarini 

ajratib olib, xozirgi davrga, ya’ni xayotga tatbik etish nixoyatda xam amaliy, xam 

nazariy foydalidir, chunki ularda kup yillik tajriba mujassamlashgan buladi. 

        Iqtisodiyot tarixi (xalk xujaligi tarixi) va  Iqtisodiy ta’limotlar tarixi  Iqtisodiyot 

fanining faktologiya va metodologiya asoslarini ta’minlovchi va yaratuvchi asos 

sifatida axamiyatlidir. SHu sababli bu fanlar  Iqtisodiyot fanining ajralmas va 

tarkibiy kismidir. Ayniksa, xozirgi davrda  Iqtisodiyot xar bir inson xayotiga 

jushkinlik bilan kirib bormokda va odamlar  Iqtisodiyot tugrisida imkoni boricha 

kuprok bilishga intilmokdalar. Xush, ummon kabi keng  Iqtisodiyot fanini urganishni 

nimadan boshlamok kerak, degan savol tugilishi tabiiy.  Bizningcha, bu ishni, 

shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik tarixidan boshlagani kabi, 

tarixdan boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi kun muammolarini tula xal 

etishda utgan asr  Iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob topish  kiyinligi 

anik, ammo utgan donishmandlarning fikr-muloxazalari xozirgi va kelajak tugrisida 

tugri xulosa chikarish uchun yaxshi imkoniyat beradi. Anikrogi velosipedni kayta 

kashf kilishga xojat kolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan xam kimmatlidir. 

 Ammo shunday buldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga kam e’tibor berildi, 

xatto « Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» katagonga uchradi, fakat mustakillik yillarida bu 

fanni oliy ukuv yurtlarida kaytadan ukitish boshlandi. Bu uz-uzidan bulgani yuk 

albatta. 

          Iqtisodiyot baynalminal xodisa bulib, uning oldida turgan vazifalar barcha 

xalklar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga 

erishganlar. Xozirgi davrda xam bozor  Iqtisodiyotining tamoyillari xamma uchun 

bir xil bulishga karamasdan natijalar turlichadir.XVIII asr klassik  Iqtisodiy maktab 

vakillari Adam Smit va David Rikardo ob’ektiv, ya’ni inson xoxishiga boglik 

bulmagan, ammo ular tomonidan urganilishi mumkun bulgan konunlar asosida 

amal kiluvchi xujalik tizimi tugrisidagi ta’limotni yaratdilar. Ularning fikricha, 

davlatning  Iqtisodiy siyosati bu konunlarga xilof bulmay, aksincha, bu konunlarga 

suyanishi kerak, ana shunda  Iqtisodiyot ravnak topadi va aksincha. Demak, bu 

konun va konuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda tugri foydalanish xayot talabi 

bulib bormokda. Uzok utmishdagi kupgina ugitlar, xayotiy tajribalar, allomalarning 

fikri va goyalari xozirgi kunda askotmokda, ularni urganish va eng muximi xayotga 

tatbik etish zarur.   Iqtisodiy ta’limotlar tarixi deyarli turt ming yillik rivoji 

davomida bir kancha boskichlarni bosib utdi. Ularning turli yunalishlari va 

maktablari mavjud. 

      Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xujalik ob’ekti bilan chambarchas 

boglikligini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular fakat inkor etilganliga 

sababli printsipda ilmiy emas deyish mumkun emas» deb yozadi tanikli  Iqtisodchi 

T.Kun. CHunki keyingi, nisbatan yangi karashlar avvalgilar asosida, ularni kabul 

kilish, rivojlantirish yoki inkor etish natijasida paydo bulgan. Ba’zi mutaxassislar 

fakat yangi nazariyalarnigina urganishni taklif etishadi, ammo bu sunggi nazariya 

avvalgi kup yillik ilmiy, amaliy tadkikotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon 

buladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma’lum vaktdan  keyin uzgarishi mumkun. 

   XV-XVII asrlarda (kisman XVIII asr boshlarida) yangi  Iqtisodiy ta’limot-

merkantelizm vujudga keldi. Merkantelizm tugrisida kiska ma’lumot beradigan 

bulsak, uning moxiyati  Iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir 

metallarni kuprok tuplash, ta’limotda esa muammolar (savdo, pul oboroti) 

soxasidagi  Iqtisodiy konuniyatlarni izlashdir, ya’ni avvalgi davrdagi goyalardan 

keskin fark kiladi. 

        Keyingi muxim o’zgarish, bu klassik  Iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir 

(XVIII asr). Bu  Iqtisodiy ta’limot ichida fiziokratizm xam vujudga keldiki, uning 

umri uncha uzok bulmadi. Klassik maktab goyalari xozirgi davrda xam turli 

shakllarda kayta namoyon bulmokda (neoklassik, liberal, neoliberal, …). Marks 

nomi bilan boglik bulgan marksizm ta’limoti (nobozor  Iqtisodiyot) xam tarixda 

muxim urinni egallaydi. Xozirgi davrda bu ta’limot tugrisida imkoni boricha 

gapirmaslikka va ayniksa yozmaslikka xarakat kuchayib bormokda, kuprok uning 

salbiy tomonlarini tilga olish «moda» ga kirgan. Bunda «jon» bor albatta, shuni 

1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni xayotga tadbik etish jarayoni samarasiz 

tugadi. Keyinchalik shu yulga utgan bir necha mamlakatlarda xam eksperiment 

samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu sabok juda muxim, shu 

sababli uni chetlab utish adolatdan emas, deb xisoblaymiz. Xayoliy sotsialistchilar 

va markschilarning  Iqtisodiy goyalari xam urganilishi zarur. 

   Bunda dialletik mantik bor albatta, lekin yukorida ta’kidlanganidek, avvalgi 

goyalar tufayli odatda yangi goyalar yuzaga keladi, shuning uchun bu goya 

«yaxshi», unisi «yomon» kabi baxolash adolatdan bulmaydi. A.Smitning mashxur 

asarida uzidan avvalgi davrda yuzaga kelgan antik dunyo, merkantelizm, 

fiziokratizm ta’limotlari taxlil etilgan, Yevropaning  Iqtisodiy tarixi sinchiklab 

urganilgan va yangi goya vujudga kelgan.  Yana bir kizikarli xolat shuki, biz 

uchun  Iqtisodchi bulgan shaxslarning kupchiligi kasb-kori, mutaxassisligi buyicha 

boshka soxa soxiblari yoki davlat arboblari bulganlar. Masalan, klassik maktab 

asoschisi V.Petti vrach-shifokor, P.Buagilber xukukshunos - sudьya, fiziokrat 

F.Kene jarrox, B.Mande-vil va A.Smitlar faylasuf bulishgan. Bunday misollarni 

kuplab keltirish mumkin ammo biz ularni asosan  Iqtisodchilar deb bilamiz. 

  

1.     Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va yangicha 

qarashlar 

      Iqtisodiy fan manbaalarini avvalo jaxon tsivilizatsiyasining beshigi bulgan 

Qadimiy sharkdan izlamok mantikan tugridir.  Iqtisodiy goyalarining shakllanishi 

insoniyatning paydo bulishi bilan boshlangan. Ammo xozirgi paytda qulyozmalarda 

aks ettirilgan goyalargina taxlil kilingan. SHu sababli  Iqtisodiy ta’limotlar tarixi 

quldorlik jamiyati, anikrogi, xususiy mulk paydo bulishi bilan boshlanadi, deyish 

urinlidir. 

      Yangi era – millodning III asridan boshlab Osiyoda, millodning V asridan 

Garbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chikarish tizimi bilan 

almashdi.  Ammo quldorlik tuzumining koldiklari feodalizm va xatto kapitalizm 

davrida saklanib koldi. Masalan, eng rivojlangan AKSHda quldorlik, qullar 

mexnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fukarolik urushidan keyin tula 

tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri xam shu davrda, ya’ni 

ulka Rossiya tomonidan bosib olingach, konun yuli bilan takiklandi. Ayrim 

tarixiy,  Iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga kura Yevropaning asosiy kismida, jumladan, 

Rossiyada qulchilik ishlab chikarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga utildi. 

Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bulib, bevosita ishlab chikaruvchilar 

bulgan, rasman ozod dexkonlarni ekspluatatsiya kilishga asoslangan. Yer egalari – 

feodallar yoki davlat barshchina (ishlab berish), natural (maxsulot) yoki pul 

obrogi (solik) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. SHunday kilib, 

feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda ishlab chikaruvchilar – dexkonlarning 

xamkorligiga asoslangan. 

      Qulga nisbatan erkin dexkon ishlab chikarishdan xiyla manfaatdor bulgan, 

uzining oilasi, ayrim ishlab chikarish vositalariga, xujalik mustakilligiga ega edi, 

shu sababli mexnat unumdorligi va ishlab chikarish kuchlari ancha usdi. Feodalizm 

shu jixatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. 

Ammo bu davrda xam kolok texnika mavjud bulib, ishlab chikarish kuchlarining 

rivoji sekin borgan. Garbiy Yevropada feodal ishlab chikarish usuli V asr oxiri (Rim 

imperiyasining qulashi) dan burjua inkilobi (XVII-XVIII asrlar), anikrogi sanoat 

tuntarilishi davrigacha yashadi. Kupgina mamlakatlarda (masalan, Urta Osiyo, 

jumladan, Uzbekiston) bu davr undan xam uzok vaktni uz ichiga oladi (III-XX 

asrlar). Bu jamiyatda yuzaga kelgan  Iqtisodiy karashlar keng kamrovli bulib, yerga 

egalikning konuniy ekanligini kursatish, tovar – pul munosabatlari muammolariga 

munosabatning kuchayishini belgilashga karatilgan. Usha davrdagi  Iqtisodiy 

goyalarda tovar – pul munosabatlari (sudxurlikdan tashkari) qullab – kuvvatlanadi 

va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saklab kolish zarurligi kayd 

etiladi.  Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga kura, usha davrdagi  Iqtisodiy 

goyalarda diniy – axlokiy yunalish kuchli bulgan. Bozor  Iqtisodiyoti bilan boglik 

fikrlarda ikki tomonlama karash mavjud (tovar ishlab chikarish, sudxurlik va b.). 

Davlat va dinning  Iqtisodiyotdagi roli yukori kuyiladi. Urta asrlar oxirida, yer 

egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi  Iqtisodiy goyalar vujudga keldi. 

     Dastlab quldorlik jamiyati SHarkda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, 

Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oraligida) va Misrda eramizdan avvalgi IV 

ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inkilob 

ruy berdi, metall kurollar ishlatila boshlandi, kishlok xujaligida intensiv, kup 

xollarda sugorma dexkonchilikka utildi, shu asosda nisbatan turgun kushimcha 

maxsulot olish imkoni tugilgan. Oqibatda jamiyatda mexnat taksimotini 

rivojlantirishga, kupgina xunarmandchilik soxalarining ajralib chikishiga, sinfiy 

tabakalanishga turtki buldi. 

    Bu davrda kushimcha maxsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan 

dexkonlarni ekspluatatsiya kilish yuli bilan renta – solik olish (Osiyoda) bulsa, 

qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan xam (Evropada) katta boylik 

orttirilgan. SHarkda davlatning  Iqtisodiyotga aralashuv darajasiga karab, ayrim 

(erkin) axolining axvoli qullarnikidan deyarli fark kilmagan (umuman, SHark 

mamlakatlarida qulchilik masalasi xali uzil – kesil xal etilgan emas). 

Akademik V.V.Struvьe uni tan oladi. Lekin kupgina olimlarning fikricha, SHarkda 

quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xujaligida ustun 

bulgan. 

 SHark, jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xujalik faoliyatida nisbatan 

erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dexkonchilik, xunarmandchilik, kurilish 

soxasida qullar mexnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Garbiy Yevropa) dagi 

ayrim regionlarda xalkaro savdoni olib borish bilan boglik ravishda tovar – pul 

munosabatlari xam ancha rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaxarlari). 

SHu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. Uz maxsulotini 

sotishga muljallab ishlab chikargan qulchilik xujaliklari ekspluatatsiyani 

kuchaytirishni talab etgan. Okibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi 

(Gretsiya va Italiya). 

       Bizgacha yetib kelgan eng Qadimgi qulyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan 

avvalgi XXII asr) noib va axoli urtasidagi munosabatlar tugrisidagi fikr yuritiladi. 

Bu davrda sinfiy ajralish tula shakllanmagan bulib, boshkaruv ishiga 

ishbilarmonlarni taklif etish (yukori tabakali yoki oddiy axolidan bulishidan kat’i 

nazar) kerak deyilgan. 

 Qadimgi Misrdan farkli ravishda Mesopatamiyada xususiy mulkchilik va tovar – 

pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xususiyatlidir. Inson shaxsi 

ozodligining kafolati yuk bulgan usha sharoitda karzdor qulchilik xujalik rivojiga 

olib kelar edi. Bunday jarayonlar solik tulovchilar va xarbiylardan ajralib kolishi 

mumkin bulgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib kolgan 

yodgorliklarda, yozma konunlarda  Iqtisodiy goyalar xam mavjud, unda mustakil 

ishlab chikaruvchilarning xukuklarini ximoya kilish, tartibga solish buyicha muxim 

fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon)da (m.a. 1792 – 

1750 yy.) podsholik kilgan Xammurapi (ba’zi manbalarda Xammurabi) konun 

tuplamlari (jami 282 ta) dikkatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu tuplam 1901 – 1902 yy. 

Suza shaxri koldiklarini arxeologik kazish paytida topilgan (Frantsiya poytaxti 

Parijdagi mashxur muzey – Luvrda saklanyapti). Nusxasini BMT binosidagi 

muzeyda xam kurish mumkin. Toshga uyilib yozilgan muxim va Qadimiy, tarixiy 

xujjatni taxlil kilish shuni kursatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jixatdan ancha 

mukkammal ajralgan. Biz uchun ayniksa, mulkchilik va unga egalik shakllari 

muximdir. Konunda «kuchlilar zaifroklarni cheklamasligi kerak» degan koida bor. 

Masalan, karzdorligi uchun podsho jangchilari va boshka axolining yerlarini sotish 

yoki tortib olish man etilgan. Sudxurlik faoliyati cheklangan, uning mikdori pulda 

20, maxsulotda 33 foizdan ortik bulmasligi kerak. 

 Asosiy maksad ishlab chikarishni, birinchi navbatda kishlok xujaligini 

rivojlantirishni qullab – kuvvatlash bulgan, ya’ni mexnatsiz daromad topishga 

karshi kurashilgan. Karzni karz xisobiga uch yildan ortik ushlab turish mumkin 

bulmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga xam tan olingan. 

Birovning xususiy mulkiga kuz olaytirgan, unga zarar yetkazganlar  Iqtisodiy 

jixatdan jazolangan. Bu konunlar tuplami davlatning mamlakatni  Iqtisodiy 

boshkarish soxasidagi dastlabki tajribasini kursatadi. Okibatda shu davrda 

mamlakat xam siyosiy jipslashdi, xam  Iqtisodiy ravnak topdi. 

     Qadimgi Xindistonning «Manu konunlari» da (m.a. IV– III asrlar) ijtimoiy 

mexnat taksimotining, xukmronlik va buysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. 

         Xindistondagi Iqtisodiy goyalarni aks ettiruvchi Qadimgi yodgorlik 

«Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oraligida) dir (tom ma’nosi buyicha ifoda, amaliy 

xayot tugrisidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda tuldirilgan). Bu Qadimiy va muxim 

tarixiy yodgorlikdir (u CHandragupta I podsholigi davrida podsho 

maslaxatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda 

qulchilikni mustaxkamlash asosiy vazifa kilib kuyilgan. Qulchilik eng past 

tabakalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning kiymati» muammosi 

kutarilgan, kiymat mikdori «ish kunlari» bilan belgilangan, ragbatlantirish esa 

mexnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan. 

         Bu asarda davlatni boshkarish buyicha takliflar berilgan bulib, bir 

kancha  Iqtisodiy goyalar xam ilgari surilgan. Masalan, unda maxsulotning bozor 

baxosi bilan uning tabiiy kiymati urtasidagi fark aytilgan. Tovarga bulgan extiyoj 

ortganda, uning baxosi kiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan 

shugullanuvchilarga aloxida urgu berilgan bulib, foyda masalasi kutarilgan, 

foydaning mikdori tovar baxosiga (boshka xarajatlar katorida) kushilib, maxalliy 

maxsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import usha davrda xam 

afzal) kilib belgilangan. 

       Davlatning  Iqtisodiy ishlarga aralashuvi qullab kuvvatlangan. Kishlok 

xujaligiga aloxida e’tibor berilgan, bush yerlar xalkka bulib berilishi va solik tulash 

zarurligi, sugorish inshootlari kurishga e’tibor xakida suz yuritiladi. Umuman, 

davlat mamlakatning ishlab chikaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan goya 

markaziy urinni egallaydi. (Xozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm 

tarafdorlari fikri bilan solishtiring.) 

 Moliya soxasida daromad soligiga katta e’tibor berilgan. Davlat ba’zi ishlarni 

rivojlantirishi uchun moddiy va ma’naviy yordam berishi kerak, deyilgan. 

Maxsulotga baxo belgilash, davlatning boyishini ta’minlash (foydani oshib, sarf – 

xarajatni kamaytirish), xisob – kitobni tartibga solish, xar xil ugriliklarga karshi 

kurashish kerakligi belgilangan. SHu tamoyillarni amalga oshirish tufayli 

jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yukoladi, deyilgan. 

  

  

1.     Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning 

iqtisodiy tahlimotlari. 

      Qadimgi Xindistonda yaratilgan «Veda» larda xam bir kancha muxim  Iqtisodiy 

goyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadkikotlariga 

kura, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) mukaddas kitobi bulgan 

«Avesto», ya’ni «xayot yuriknomasi» (asli «Ovasta»)da xam muxim  Iqtisodiy fikrlar 

bayon etilgan. Jumladan, sun’iy sugorish asosida dexkonchilik yuritish, ona tabiatni 

e’zozlash, xayvonlarni asrash, nourin suymaslik, unga zugum kilmaslik, tuprok 

sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi II ming yillik 

oxiri – I ming yillik boshlaridagi vokealarini aks ettiradi va juda Qadimiy 

yodgorlikdir (2700 yilligi bayram kilindi). 

      Qadimgi Xitoydagi  Iqtisodiy goyalar m.a. VI – III asrlarda shakllangan. Bu 

malakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo 

bulgan. Konfutsiylik goyasi muximdir. Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun – 

TSzi (m.a. 551 – 478 yy.) «Lun yuy» tuplamida («Suxbatlar va muloxazalar») uz 

goyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini utmishdan izlaydi. SHu davrda obrusi 

pasaygan zodagonlarning manfaatini ximoya kiladi (bu goyalar keyinchalik Ken – 

TSzi (m.a.312 – 289 yy.), Syun - TSzi (313 – 278 yy.) va boshkalar tomonidan davom 

ettirilgan). Yoshlarning kariyalarga xurmati, ularga karshi chikmaslik goyasi asos 

kilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalklar otasi»dir, boyliklar nisbatan 

tekis taksimlanishi kerak, soliklarni me’yorida saklash, yer ishlarini yaxshi bajarish, 

xammani uz vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalklar otasi» 

tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering). 

      Milloddan avvalgi VI-III asrlarda legistalr (konuniy degani) okimi paydo buldi, 

ular boshkarishni anik konunlar asosida (oddiy odatlarga karshi) olib borish 

tarafdori edilar (namoyandalari TSzi-CHap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, 

mamlakat esa yagona birlashgan bulishini qullab - kuvvatlashgan. Legislgar (SHan-

Yan) ayniksa, kishlok xujaligi, dexkonchilik, donchilikni rivojlantirishga aloxida 

e’tibor berishgan. Don masalasini xal etish bosh masala deb bilishgan. SHan 

Yanning fikricha, davlat ravnaki uchun ikki masalani xal etish zarur: don va urush 

(atrofdagi yerlarni bosib olish). Dexkonlar ruyxatini utkazish, konun yuli bilan 

yigilgan don mikdoriga boglik yagona solik tizimini kiritish taklif etiladi. Konun yuli 

bilan turli «ishyokmaslar»ni «erga kaytarish», ya’ni dexkonchilik bilan 

shugullanishga, mexnat kilishga majbur etish siyosatini qullash kerak deganlar 

(Xitoydagi 1960 yillar davomida ruy bergan madaniy inkilob davrida shu siysat 

amlga oshirildi). Undan tashkari kishlok xujaligi maxsulotlari Bilan savdo kilishni 

kat’iy cheklash xam talab kilingan (guyoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari 

mumkin). Savdogarlar savdoni tashlab, dexkochilikka intilishlari kerak. Erkin 

soxibkorlik takiklangan, umumiy yer etaligi va javobgarlik etilgan (m.a. 351 y.).