1. Metod" yunoncha so‘z bo‘lib, "usul, yo‘l-yo‘riq" degan ma’nolarni anglatadi (uslub emas)

1. Metod” yunoncha so‘z bo‘lib, “usul, yo‘l-yo‘riq” degan ma’nolarni anglatadi (uslub emas). Pedagogik adabiyotlarda “Metod — ta’lim jarayonida taqdim etilayotgan amaliy va nazariy bilimlarni egallash, o‘zlashtirish, o‘rganish, bilish uchun xizmat qiladigan yo‘l-yo‘riqlar, usullar majmuyi”, deb ta’riflanadi. Demak, metodni uslub, metodistni uslubchi, metod kabinetni uslubiyat xonasi, metodbirlashmani uslubbirlashma deb atash mantiqan noto‘g‘ri ekan. Shu o‘rinda, O‘zbekiston Respublikasi Atamashunoslik qo‘mitasi til komissiyasining “Til — daryo” deb nomlangan izohli lug‘atida “Metodika — metodika (yunoncha methodos – tadqiqot, ta’limot). Bu termin ko‘pincha “uslubiyat” tarzida noto‘g‘ri qo‘llanadi. Uslubiyat – stilistika. Metodika esa pedagogika fanining o‘qitish qoidalari va metodlari haqidagi bo‘limi. Demak, “uslubiyat” so‘zining metodikaga hech qanday aloqasi yo‘q”, deb talqin qilinganligini eslatib o‘tmoqchiman.

Dars metodlari shartli ravishda 3 ga bo‘linadi: an’anaviy, noan’anaviy va zamonaviy. Har bir metod og‘zaki, yozma va ko‘rsatmali-amaliy usullarda olib boriladi.

Dars usullari deb, darsni samarali olib borish uchun qo‘llaniladigan ta’limiy tadbirlar yoki o‘quv jarayonini amalga oshirishda qo‘llaniladigan uslublar sistemasiga aytiladi. Dars usullari­ning son-sanog‘i ko‘p. Masalan, noan’anaviy dars metodlari hisoblangan interaktiv dars usullari: “bahs-munozara”, “kichik guruhlarda ishlash”, “o‘zaro savol-javob”, “bir-birini o‘qi­tish”, “aqliy hujum”, “muzyorar”, “klaster”, “sinkveyn”, “zig-zag”, “charxpalak”, “zanjir”, “bume­rang”, “kimoshdi savdosi”, “video­topishmoq”, “to‘rtinchisi ortiqcha”, “kuzatish, bahslashish, ishontirish”, “chaqirish, anglash, fikrlash”, “sportloto o‘yini”, “kubik o‘yini”... va boshqalar shular jumlasidandir.

Dars uslubi deb, dars maqsadlariga erishishda paydo bo‘ladigan muayyan to‘siqni yengib o‘tish uchun o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan chora-tadbirlar, harakatlar majmuasiga aytiladi. Uslub rus adabiyotlarida pedagogik “priyom” deb qaralgan. Uslub har bir o‘qituvchining o‘ziga xosligidir. Ikkita o‘qituvchi bir xil usulni, masalan “aqliy hujum” usulini har xil uslublarda amalga oshiradi. Bolalarni darsga jalb qi­lish uchun bir o‘qituvchi muloyim, past ovozda gapirsa, ikkinchisi baland ovozda, baqirib gapiradi. Birovi rivoyat aytib bersa, boshqasi tanbeh beradi, po‘pisa qiladi. Mana shu har xillik uslub deyiladi. Uslubni dars konspektiga yozib bo‘lmaydi, u dars jarayonida paydo bo‘ladi.

2. Muammoli ta'lim texnologiyalari talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta'lim texnologiyasining asosi - insonning fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta'lim talabalarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o'stirishda jiddiy ahamiyatga ega.

Muammoli ta'limning bosh maqsadi - talabalarning o'rganilayotgaifmavzuga doir muammolarni to'liq tashunib/yetj^gi| erishish va ularni hal eta olishga o'rgatishdan iborat. Muammoli ta'limni amaliyotda qo'llashda asosiy masalalardan biri o'rganilayotgan mavzu bilan bog'liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat.

Turli o'quv fanlari bo'yicha o'qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko'zda tutishlari kerak.

Muammoli vaziyat yaratish usullari:

o'qituvchi talabalarga dars mavzusi bilan bog'liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo'lini topishni taklif qiladi;

bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bay on qiladi;

hal etish uchun yetarli bo'lmagan yoki ortiqcha ma'lumotlar bo'lgan yoki savolning qo'yilishi noto'g'ri bo'lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.

3. Muammoli vaziyat yaratish usullari:

o'qituvchi talabalarga dars mavzusi bilan bog'liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo'lini topishni taklif qiladi;

bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bay on qiladi;

hal etish uchun yetarli bo'lmagan yoki ortiqcha ma'lumotlar bo'lgan yoki savolning qo'yilishi noto'g'ri bo'lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.

Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:

-o'qituvchi muammoni qo'yadi va o'zi yechadi;

-o'qituvchi muammoni qo'yadi va uning yechimini talabalar bilan birgalikda topadi;

-talabalarning o'zlari muammoni qo'yadilar va uning yechimini topadilar.

Muammoli vaziyatni yechishda qo'llaniladigan usullar:

muammoni turli nuqtai-nazardan o'rganish, tahlil qilish;

solishtirish, umumlashtirish;

faktlarni aniqlash va qiyoslash;

vaziyatga bog'liq xulosalar chiqarish;

talabalarning o'zlari aniq savollar qo'yishi va boshqalar.

Muammoli ta'lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. Jumladan, qadimgi Gretsiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan. Muammoli ta'limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894 yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo'llagan. XX asrning~B©iyillarida bu yo'nalishda tadqiqotlar olib borildi. 70-80-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi.Muammoli ta'limning asosiy g'oyasi bilimlarni talabalarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo'yicha o'quv-tadqiqotlarini bajarish asosida o'zlashtirilishini ta'minlashdan iborat.

4. Savol-javoblar orqali talabaning bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash.

O'rganilayotgan mavzuning mazmunini talaba motivlariga muvofiqlashtirish. Bu, asosan, talabaning qiziqish va qobiliyatlariga mos bo'lgan misollar tanlash orqaliamalga oshiriladi.

Talabani faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag'batlantirish usullaridan foydalaniladi.

O'qituvchi o'zini bilmaydigan odamdek, talabadek tutib, savollar berib boradi.

Talabaning to'g'ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so'zlashga jalb qilish.

Talabaning xato fikrlarini aniqlab borish.

Talabaning xato fikrlariga nisbatan to'g'ri fikrni o'qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali talaba uchun muammoli vaziyat yaratiladi va talabani o'z xatolarini o'zi tuzatishiga yo'naliiriladi.