1. Taklif miqdoriga ta'sir etuvchi omillar. Taklif qonuni

---

---

1.Taklif miqdoriga ta'sir etuvchi omillar. Taklif qonuni.
Taklif- ishlab chiqaruvchilar ma'lum vaqt ichida ishlab chiqarishga qodir bolgan
narxning har bir darajasida bozorga sotishga chiqaradigan mahsulotlar miqdoridir.
Narx ozgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot ham ozgarishi sababli talab
kabi taklifning ham bir qator variantlari mavjud boladi. Taklif har xil narxlarda
sotishga qancha miqdorda mahsulot chiqarilishini korsatadi. Bu holatni korib
chiqamiz.
1 kg un narxi(som) Haftalik taklif qilinadigan un miqdori (kg)
200 1000
160 800
120 600
80 400
20 200
Korinib turibdiki, narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotuvga chiqariladigan
tovar miqdori ham ortadi.Narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi.Bu taklif
qonunidir.
Taklif qonuni-narx bilan sotishga chiqariladigan tovarlar miqdori ortasidagi bilvosita
yoki togridan togri bogliqlikdir.
Taklif S harfi bilan belgilanadi va ta'minot degan ma'noni bildiradi. (ingl.Supply-taklif).
Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ta'sir
qiladi.
 Resurslarning narxi.
 Ishlab chiqarish texnologiyasi.
 Soliq va dotatsiyalar.
 Boshqa tovarlarning narxi.
 Narx ozgarishining kutilishi.
 Bozordagi sotuvchilar soni.
Taklifning shu omillardan bir yoki bir nechtasining ozgarishi taklif hajmining
ozgarishini taqozo qiladi.
Taklif hajmining ozgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va

---

transport tashish imkoniyatlari ham ta'sir korsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab
bolmaydigan qishloq xojalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam
ozgaruvchan boladi. Ijodiy kasb soha xodimlarining masalan, olimlar, shoirlar,
yozuvchilar, musavvirlarning mehnat mahsuli va noyob san'at asarlarining taklifi ham
noozgaruvchan boladi.Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif o’zgaruvchanligi va
unga ta’sir etuvchi omillar. Talabni qondirish uchun zarur bulgan yana bir iqtisodiy
kategoriya - taklifdir. Talab bor joyda taklif ham paydo bo’la boshlaydi. CHunki
ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar mehnat ya’ni ishlab chiqarish jarayoni
orqali hayot uchun zaruriy ne’matlar ishlab chiqara boshlaydilar. Taklif ishlab
chiqarilgan va muayyan vaqtda bozorga ma’lum bahoda sotish uchun xaridorlarga
tavsiya etilayotgan tovarlar va xizmatlar miqdoridir.
Bozorda taklif qonuni amal qiladi. Taklif qonuniga muvofiq barcha omillar teng
bo’lgan sharoitda taklif bahoning o’zgarishiga binoan o’zgaradi. Demak, tovar
bahosining o’sishi taklifni ko’paytiradi va aksincha, tovar bahosining pasayishi taklif
etilayotgan tovarlar miqdorini kamaytiradi. Taklif qonuniga muvofiq ma’lum tovarlar
bahosining ortishi bilan ishlab chiqaruvchilar foyda olish uchun mazkur tovarlar yoki
xizmatlarni ko’plab yaratadilar. Natijada taklif ortadi. Tovarlar va xizmatlar
miqdorining o’sishi taklifning ortishiga hamda talabning pasayishi bilan bahoning
ham pasayishiga olib keladi.
2.
Davlatning asosiy vazifasi - resurslardan foydalanish samaradorligiga, shuningdek,
davlat boshqaruvining samaradorligiga erishishdan iborat. Buning uchun esa sog‘lom
raqobat muhitini yaratish zarur. Raqobat muhitini shakllantirish va milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish vazifasi davlatning tartibga soluvchi
funksiyalari alohida ahamiyat kasb etadi.
Sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishning davlat tomonidan tartibga solinishi
respublika bozorlarida raqobatni rivojlantirish uchun zarur tashkiliy- huquqiy va
iqtisodiy sharoitlarni yaratish, bozorlarning monopollashtirishga urinishlarga yo‘l
qo‘ymaslik, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi monopoliyaga qarshi
tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, shuningdek, iste’molchilar
huquqlarini himoyalash chora-tadbirlarini o‘z ichiga oladi. Monopoliyaga qarshi
siyosatni amalga oshirish mas’uliyati O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo‘mitasining zimmasiga yuklatilgan
bo‘lib, uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 respublikada sog‘lom raqobat muhitini yaratish uchun zarur tashkiliy,
iqtisodiy va moliyaviy shart-sharoitlarni, mustahkam huquqiy bazani
shakllantiruvchi va muvofiqlashtiruvchi markaz funksiyalarini amalga oshirish;
 insofsiz raqobatchilar tomonidan tovar va moliya bozorlarini, birinchi
navbatda, iste’mol tovarlari bozorlarini monopollashtirish yuzasidan har
qanday urinishlarning oldini olish, ularni cheklash va ularga barham berish;

---

 monopoliyaga qarshi qonunchilik hujjatlariga rioya qilinishi, shuningdek, o‘z
vakolati doirasida tabiiy monopoliyalar sub’ektlari faoliyati ustidan nazoratni
amalga oshirish;
Bozorga o‘tish bosqichida davlat tomonidan tartibga solishning roli shakllangan
bozor xo‘jaligidagiga qaraganda katta ahamiyatga ega. Bunga ikkita asosiy sabab bor.
Birinchidan, o‘tish bosqichida bozor shakllanish bosqichida bo‘ladi va uning tartibga
soluvchi imkoniyatlari unchalik yuqori emas, bu davlatning iqtisodiy jarayonlarga
jadal aralashuvi zaruratini belgilab beradi. Ikkinchidan, rejali xo‘jalikdan bozorga
o‘tish avtomatik tarzda va stixiyali kechadi. Davlat otish jarayonini tartibga solishga,
bozor infratuzilmasining barpo etilishini rag‘batlantirishga, uning normal faoliyat
ko‘rsatishi uchun sharoitlar yaratishga da’vat etilgan.
Davlatning iqtisodiyotdagi roli uning funksiyalarida muayyanlashadi. Davlatning
o‘tish iqtisodiyotidagi barcha funksiyalari bozor munosabatlarini shakllantirish va
rivojlantirish bilan bog‘liq. Ushbu bog‘liqlikning hususiyatiga qarab davlatning
tartibga soluvchi funksiyalarining ikkita guruhini ajratish mumkin. Birinchidan, bu
bozorning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoitlar yaratish funksiyasi.
Ikkinchidan, bu bozorning o‘z tartibga soluvchilarini ta’sirini to‘ldirish va unga
tuzatishlar kiritish.
O‘tish davridagi iqtisodiyotga xos bo‘lgan raqobatning rivojlanmaganligi va bozorni
monopollashtirishning haddan ziyod yuqori darajasi tufayli mazkur funksiyani amalga
oshirish bu yerda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi zamonda davlat - milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish siyosati
bilan shug‘ullanishi mumkin va lozim bo‘lgan yagona institutdir.
Makro va mikrodarajadagi raqobatbardoshlik ajratiladi. Milliy raqobatbardoshlikni
mutaxassislar aholi turmush darajasini oshirishda va xalqaro iqtisodiy andozalarga
amal qilishda milliy iqtisodiyotning boshqa mamlakatlarda ishlab chiqariladigan
tovarlar va xizmatlar bilan raqobat sharoitida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish
o‘rtasida bog‘liqlik mavjud.
Raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari va bozor institutlarini shakllantirish hamda
rivojlantirish jarayonlari bo‘yicha orqada qolish O‘zbekistonda ham kuzatilmoqda.
Bunga barham berishda innovatsion tadbirkorlikni tashkil etish va rivojlantirishga
davlat tomonidan ko‘rsatiladigan ko‘mak asosiy rolni o‘ynashi mumkin
3.
Ishchi kuchi— bu inson aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yigʻindisi boʻlib, jamiyatning
asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega
boʻlgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning oʻzi emas yoki uning
mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Jamiyatning milliy mahsuloti
hisobiga ishlab chiqarishning moddiy-ashyoviy omillarigina emas, balki shaxsiy omili,

---

yaʼni ishchi kuchi ham takror ishlab chiqariladi.
Ishchi kuchining miqdori mamlakat aholisining mehnat faoliyatiga layoqatli boʻlgan
qismi orqali ifodalanib, u ishchi kuchi resurslari deb ham ataladi. Insonning ishchi
kuchi resurslari tarkibiga kiritilishining asosiy mezoni boʻlib uning yoshi va mehnatga
boʻlgan qobiliyati hisoblanadi.
Odatda ishchi kuchi resurslari tarkibiga 16 yoshdan 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar, 16
yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan ayollar kiritiladi. Lekin ijtimoiy ishlab chiqarish va
boshqa cohalarda band boʻlgan nafaqaxoʻrlar ham ishlashi mumkin. Ishchi kuchi
resurslarining faol va potensial qismi farqlanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda band
boʻlgan shaxslar ishchi kuchi resurslarining faol qismi hisoblansa, ishlab chiqarishdan
ajralgan holda oʻqiyotganlar va vaqtinchalik uy xoʻjaligida band boʻlganlar potensial
qismi hisoblanadi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish insonning jismoniy kuchlari va aqliy qobiliyatlarini
uzluksiz qayta tiklab va taʼminlab turish, ularning mehnat malakasini muttasil
yangilab va oshirib borish, umumiy bilim va kasbiy darajasi oʻsishini taʼminlash
demakdir. Ishchi kuchini takror yaratish xodimlarni ishlab chiqarishga jalb etishni,
tarmoqlar, korxonalar, mintaqalar oʻrtasida ishchi kuchi resurslarini taqsimlash va
qayta taqsimlashni, ularning xodimlarga boʻlgan ehtiyojlari qondirilishini va ayni
paytda mavjud ishchi kuchining ish bilan toʻla va samarali band boʻlishini
taʼminlaydigan ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmini yaratishni ham oʻz ichiga oladi. Ishchi
kuchini takror hosil qilish nisbatan mustaqil iqtisodiy va ijtimoiy muammo boʻlib, bu
muammoning ayrim tomonlari aholining tabiiy harakatlari shaklida namoyon boʻladi.
Shu sababli ishchi kuchini takror hosil qilishning asosi aholining tabiiy koʻpayishi
hisoblanadi.
Ishchi kuchi insonning mehnatga boʻlgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yigʻindisi
boʻlganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni ham emas,
balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi, uning boshqa tovarlar kabi qiymati va
nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori boʻladi. Shuning uchun hozirgi kunda
keng qoʻllanilayotgan mehnat bozori tushunchasi oʻrniga ishchi kuchi bozori, mehnat
resurslari oʻrniga ishchi kuchi resurslari deyiladi.
Ishchi kuchi resurslarining soni va sifati mamlakat aholisining soni hamda jinsi va
yoshi jihatidan tarkibi bilan belgilanadi. Bular esa oʻz navbatida aholining tabiiy
harakatlanishiga bogʻliq boʻladi