1-tema. Ósiw hám rawajlaniwdiń uliwma nizamliqlari, Organizm hám qorshag`an ortaliq. Nerv sistemasi fiziologiyası hám joqarg`i nerv sistemasiniń jas ózgeshelikleri. Analizatorlar hám ishki sekretsiya bezleriniń jas ózgesheligi Tema rejesi

1-tema. Ósiw hám rawajlaniwdiń uliwma nizamliqlari, Organizm hám qorshag`an ortaliq. Nerv sistemasi fiziologiyası hám joqarg`i nerv sistemasiniń jas ózgeshelikleri.Analizatorlar hám ishki sekretsiya bezleriniń jas ózgesheligi
Tema rejesi:
1.Jas fiziologiyasi hám gigienasi pániniń áhmiyeti
2.Ósiw hám rawajlaniwdiń uliwma nizamliqlari.
3. Nerv orayı haqqında túsinik, fiziologik ózgeshelikleri
4. Shártli hám shártsiz refleksler.
5.Joqari nerv iskerligi tipleri.
6.Organizm iskerliginde seziw organlariniń roli.
7.Kóriw hám esitiw organlari gigiyenasi.
8.Ishki sekretsiya bezleri haqqinda túsinik.
O`sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Ta`lim jarayonida ratsional usullarni qo`llashda, har bir o`quvchiga individual yondoshishda pedagoglarning bola organizmining o`ziga xos o`sish va rivojlanish qonuniyatlari haqidagi bilimga ega bo`lishlari. Yoshlik davrlari va yoshga oid o`zgarishlari haqida tushuncha. Hujayraning umumiy tuzilishi. Irsiy kasalliklar va ularning turlari.


Tayanish tu`sinikler: Fiziologiya, gigiena, pedagog, sag`lam a`wlad, o`siw, rawajlaniw, geteroxroniya, akseleratsiya, jinis sistemasi, ortaliq, dominanta, retsessiv, xromosoma, gen, mutatsiya, jinisiy kesellikler.

O`zbekstan Respublikasi Oliy majlisinin` IX sessiyasinda Prezidentimiz Islam Karimov: «O`mirimizdin` sheshiwshi za`ru`r ma`seleleri qatarinda ta`lim ha`m ta`rbiya sistemasin tu`pten o`zgertiriw, oni jan`a zaman talabi da`rejesine ko`teriw ma`selesin qoydi. Sonin` ushin ma`mleketimizdin` g`arezsizlik jolindag`i birinshi qademlerinde-aq, ulli ma`na`wiyatimizdi tiklew ha`m ja`nede rawajlandiriw, milliy ta`lim-tarbiya sistemasin rawajlandiriw, onin` milliyligin bekkemlew, zaman talaplari menen saykeslestiriw tiykarinda ha`zirgi zaman da`rejesine shig`ariw maqsetinde u`lken a`hmiyet berip kelinbekte».

Zamanagoy bilim beriw ushin birinshi oqitiwshi o`sip, rawajlanip atirg`an a`wladtin` tu`rli da`wirdegi fiziologik o`zlestiriwlerdi jaqsi bilip alg`anda g`ana o`qiw-ta`rbiya protsessin tuwri sho`lkemlestire aladi. Sirtqi ortaliq jag`dayinin` bala organizmine ta`sirin gigienik a`hmiyetin u`yreniwi bolsa balalar salamatlig`in saqlaw ha`m bekkemlewde oqitiwshig`a ja`rdem beredi.
Jas fiziologiyanin` waziypasi o`siw ha`m rawajlaniw nizamliqlarin aship beriw, bir pu`tin organizm, onin` sistemalari, organlari, toqimalari ha`m kletkalarinin` jumis islew qasiyetlerin tu`rli jasqa baylanisli da`wirlerin aniqlaw. Jas fiziologiya organizmnin` individual rawajlaniw protsessinde funksiyalar evolyusiyasin ku`zetip baradi, fiziologik protsesslerdi o`z ara mu`nasibetleri ha`m olar ortasinda baylaniw sebeplerin aniqlap beredi. Sol menen birge joqari da`rejede du`zilgen materiya, yag`niy bas miy qabig`inin` organlar ha`m pu`tkil organizm iskerliginde jetekshi rol oynawin tu`sinip aliwg`a ja`rdem beredi.
O`sip rawajlanip atirg`an bala organizminin` tu`rli da`wirlerde, ha`r qiyli organ ha`m sistemalardin` iskerligi bir qatar o`zine ta`n qasiyetleri menen xarakterlenedi.O`qitiwshi balalar ha`m o`spirimlerdin` anatomo - fiziologik qasiyetlerin u`yrengen eken, ayirim sistema ha`m organlardin` (su`yek – bulshiq et, dem aliw organlari, qan aylaniwi, nerv sistemasi, sezgi organlari, asqazan ishek trakti, ishki sekretsiya bezleri, teri, ayiriw organlari) du`zilis qa`siyetlerin, ha`mde olardin` iskerliklerin ha`m gigienasi menen tanisadi. Uyqi ha`m aqliy miynetti maqsetke muwapiq sho`lkemlestiriw ushin nerv sistemasinin` islew nizamliqlarin biliw a`sirese za`ru`r bolip tabiladi.
Gigiena – bala organizmin sirtqi ortaliq ta`sirine o`z ara tiyisliligin u`yrenetug`in pa`n bo`lip, pedagogika ha`m psixologiya panleri menen baylanisli.
O`sip ha`m rawajlanip atirg`an balalar anatomiyasi ha`m fiziologiyasin bilmey turip, balalar jeke gigienasi, mektepten tisqari jumislar gigienasi ha`m oqiw ta`rbiyaliq isleri gigienasi ma`selesin sheship bolmaydi.
Gigiena predmeti bir qatar waziypalardi o`z ishine aladi: sol menen qatar, sirtqi ortaliq sharayatinin` bala organizmine ta`siri (ta`biyiy, sotsial - ekonomikaliq), fizikaliq rawajlaniw, salamatlig`i ha`m anotomik - fiziologik qasiyetleri, o`qitiwshi gigienik sha`rayatlari, o`qiwshilardin` miynet ha`m dem aliw ta`rtibi, o`qiwshilar keselliklerdin` aldin aliw ha`m basqa waziypalardi o`z aldina maqset qilip qoyadi.
Organizmdegi ha`r bir sistemanin` gigienasi aniq basqariwdi, ma`selen: su`yek – bulshiq et sistemasinin` gigienasi-ha`reket rejimin, partada tuwri otiriw, islew protsessinde gewdeni tuwri tutuw, jazip atirg`anda qol pa`njelerinin` isletiliwin normag`a saliw ha`m basqalardi talap etedi. Buni jolg`a qoyiw, olarg`a boysiniw, o`sip rawajlanip kiyatirg`an balalardin` salamatlig`in bekkemlewge, oni qorg`awg`a ha`m tu`rli keselliklardin` aldin aliwg`a imQan beredi.
Zamanagoy biologiyanin` tiykarg`i mashqalalardan biri organizmnin` rawajlaniwin basqariw jollarin bilip aliwdir. Jinis sistemasi organizmlardin` o`z belgi ha`m qa`siyetlerin na`silden-na`silge o`tkeriw bolip esaplanadi.Jinis sistemasi sebepli organizmnin` belgi – qa`siyetleri na`silden-na`silge o`zgermegen halda o`tedi.
Organizm belgi – qa`siyetlerinin` bir qansha a`wla`dta saqlanip keliwi jinis sistemasinin` bir ta`repi bolip, ekinshi ta`repi organizmlerdin` ontogenezinde belgili zatlar almasiwinin` rawajlaniw tipin ta`miynleydi. Bulardin` ha`mmesi jinis arqali aniqlanadi. Na`sillik na`silden-na`silge qalay o`tiwin biliw ushin kletka haqqinda mag`liwmatqa iye boliw kerek. Ba`rshe tiri organizm kletkalardan quralg`an.
1665 jilda R.Guk ta`repinen a`piwayi mikroskoptin` oylap tabiliwi kletka ta`liymatinin` payda boliwina alip keldi. Ol o`simlik qabig`inan juqa kesindi tayarlap, mikroskop astinda ku`zetkende mayda ketekshelerdi ko`rdi ha`m olarg`a kletka dep at berdi. Elektron mikroskop oylap tabiliwi menen kletkalardin` qurami ha`m kletkalardag`i zatlar almasiwi u`yrenile baslandi. Kletkalar shar siyaqli, prizma siyaqli formalarda boladi. Ha`r bir kletka tsitoplazmaliq membrana,tsitoplazma, yadro ha`m kletka organoidlardan quralg`an.
Du`zilisi, kelip shig`iwi, funksiyasi bir-birine uqsas bolg`an kletkalar toplami toqima dep ataladi .Organizmdegi ha`mme toqimalar 4 toparg`a: epiteliy (qaplawshi), biriktiriwshi (tayanish - trafik), bulshiq et (muskul) ha`m nerv toqimalarina bo`linedi. Epiteliy toqimasi bir ha`m ko`p qabatli bolip, juqa plastinka formasindag`i kletkalardan quralg`an. Biriktiriwshii toqima tiykarinan organizmnin` ishki bo`limin payda etip, qan ha`m limfa toqimasi, shemirshek ha`m su`yek toqimasi, tegis bulshiq et toqimasina bo`linedi.
Bulshiq et toqimasi. Bul toqima qisqariw qa`siyetine iye bolg`an miofibrillar boladi. Sol menen ol basqa toqimalardan pariq qiladi. Organizmde tegis ha`m kese jolaq bulshiq et toqimalari bar.
Nerv toqimasi sirtqi ortaliq ta`sirinde ishki organlarda bolatug`in protsesslerdi yag`niy nerv impulslardi o`tkeriw funktsiyasin orinlaydi. Nerv toqimasi neyron ha`m neyrogliyadan du`zilgen. Organizm na`sillik belgilerin u`yrenbey turip, na`silden – na`silge o`tiwshi keselliklerdin` aldin aliw ha`m emlew mu`mkin emes.
Meditsinada 1500 den artiq jinisiy kesellik tu`rleri bar. Na`sil kesellikleri xromosomalardin` anomal jiyindisi, jinisiy kletkalardin` o`zgeriwi ya`ki motatsiya ta`sirinde payda boladi.
Sirtqi faktordin` unamsiz ta`siri na`tiyjesinde haqiyqiy kesellik ju`zege shig`adi (geren`lik, nurlaniw - qan raki).
Sonday qilip, qa`dimde adamlarg`a jumbaq bolg`an, jinis penen baylanisli kesellikler ha`m belgilerdin` na`silden-na`silge o`tiwi xromosoma tabiyatin puxta u`yreniw tiykarinda sheshildi.
Na`silden-na`silge o`tetug`in keselliklardi rawajlandirmaw ushin balalardi fizikaliq sag`lamlastiriw, awqat sipatin jaqsilaw, shiniqtiriw, juqpali keselliklerden saqlaw, nerv keselliklarinin` aldin aliw ma`selelerine u`lken itibar beriw kerek. Genetika pa`ninin` rawajlaniwi na`tiyjesinde na`silden – na`silge o`tetug`in keselliklerdi waqtinda aniqlaw ha`m aldin aliw mu`mkin boldi. Ha`zirshe meditsinada anomal gen ha`m xromosomani emlew usullari joq. Jinisiy kesellikler organizmde ha`r tu`rli keselliklerdi payda qiladi. Olar tiykarinan kliniko - genetik usillar arqali u`yreniledi. Jinisiy belgiler sirtqi ortaliq ta`sirine ju`da shidamli bolip tabiladi.
Xosh, adam o`zine neni miyras qilip aladi? Adam o`zinin` pu`tkil "biofondin" miyras qilip aladi, yag`niy pu`tkil organizmin ko`z, shashinin` ren`i, organlar formasin, nerv sistemasin, sezgi organlarin ha`m basqa miyras qilip aladi, biraq, bala tuwilg`aninan baslap ol sotsial ortaliq sha`rt — sha`ra`yatlarinda o`sip, rawajlanip baradi, biologik ha`m sotsial faktorlardin` o`z ara ta`siri na`tiyjesinde, o`zine ta`n bolg`an jeke qa`siyetlerge iye bolg`an organizm formalanadi. Olar fenotipin belgilep beredi. Demek, na`sillik sirtqi ortaliq ta`sirinde o`zgeredi, lekin joq bolip ketpeydi.