1. X-XI asrgacha bo`lgan davrdagi musiqa madaniuat. "Avesto" va uning yaratilishi. O`zbek xalqining qahramonlik dostonlari


Download 25.33 Kb.
Sana11.11.2020
Hajmi25.33 Kb.
#143629
Bog'liq
O'rta osiyo qadimiy Musiqa madaniyati


Mavzu: O’rta osiyoning qadimiy musiqa madaniyati
Reja:

1. X-XI asrgacha bo`lgan davrdagi musiqa madaniuat.

2. "Avesto" va uning yaratilishi.

3. O`zbek xalqining qahramonlik dostonlari

O`rta Osiyo xalqlari qadimgi ajdodlarining musiqali poetik ijodi. O`zbek xalqining musiqa madaniyati ko`p asrlik tarixga ega, ko`pgina sozanda va xonandalar avlodining faoliyatida qaror topgan xalq hamda og`zaki an’anadagi professional musiqa san’ati bu haqda guvohlik beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarining tasdiqlashicha, bugungi O`zbekiston territoriyasida O`rta Osiyo xalqlari ajdodlari yaratgan qadimgi sivilizatsiya mavjud bo`lgan. Arxeologiya ma’lumotlari, tasviriy san’at asarlari (sharq poetik ijodiyoti asarlarida tasvirlangan miniatyuralar), sharqshunoslarining yangi tadqiqotlari va, nihoyat o`rta asrdagi O`rta Osiyo olimlarining musiqiy risolalari tarjimasi o`zbek xalqi musiqa madaniyati taraqqiyotining tarixiy jarayonini tasavvur qilishimizga yordam beradi.

O`zbek xalqi ajdodlariiing musiqa sarchashmalari O`rta Osiyo territoriyasida yashagan qardosh xalqlar, birinchi navbatda tojik xalqi ijodi bilan mustahkam bog`langan. Bu musiqa asarlarning X-XI asrgacha (ya’ni bu xalqlar aktiv chegaralangunlarigacha) o`zida bir butunlikni ifoda etdi, keyinchalik u o`zbek va tojik musiqa madaniyatlarining shakllanishi uchun umumiy asos bo`lib xizmat qildi.

O`rta Osiyo xalqlari hayotida tarixiy chegaralanish bosqichi taxminan bizning eramizgacha bo`lgan birinchi ming yillikdan boshlanadi. Bular o`troq dehqonlar (sug`diylar, baqtriyaliklar, xorazmiylar) hamda ko`chmanchi (saklar, massagetlar va boshqa) qabilalar edi. Ular haqidagi ma’lumotlar Avestado ham uchraydi. Xalq poetik va musiqa san’atining boshlanishi o’sha davrlarga borib taqaladi. Xalq poetik va musiqa san’ati dastlab sinkretik holatda bo’lgani to’qrisida Avesto kitobi va boshqa qadimgi yozma yodgorliklar, turmushi, ularning urf-odatlari, to`y-tomoshalarining elementlaridan guvoqlik beradi,.yuksak salohiyati yunon, rim va xitoy manbalarida ham yakdillik bilan e’tirof etilgan. Ayrim ilmiy qarashlarga ko`ra, Xorazm ko`hna zardo`shtiylik dinining muqaddas kitobi bo`lmish "Avesto"ning vatani hisoblanadi. Tadqiqotlarning dalolat berishicha, "Aryanim Veyjo" deb ataluvchi Avesto makoni o`zining qahraton sovuqi, jazirama issiqiga ega bo`lgan hamda yerlari tars yoriladigan va ilonlari ko`p o`lka, deb ta’riflanadi. Darhaqiqat, Orol fojeasidan oldingi davrlarda, yuqorida aytilgan keskin kontinental iqlimni, taqir yerlarning xuddi qovun to`riga o`xshab yorilishini, ilonlar uy hayvonlaridek tomu omborlarda yashab yurishini butun mintaqa bo`yicha ko`proq Xorazmda kuzatish mumkin edi. Zardo`shtlik urf-odatlarining qiyofasi biroz o`zgargan holda Xorazm vohasining bugungi hayot tarzida ham ko`plab kuzatiladi. Ularning hammasi qo`shimcha dalil sifatida ko`zlayotgan fikrimizning isbotiga xizmat etishi mumkin.

. "Avesto"ning o`zi aslida ijro vositasida og`zaki tarqalib, faqat keyinchalik kitob shakliga keltirilgan arkonlar majmuasidir. Uning oyatlari va, ayniqsa, madhiyalar qismini tashkil etuvchi - xatlar (bunda so`z oxiridagi "t" harfi juda yumshoq talaffuz etilib, so`nggi davrlarda "goh" shakliga aylanganligi ham ehtimoldan xoli emas: - yakgoh, dugoh, segoh va h.k.) maxsus kuy tizimini tashkil etuvchi ohanglarda yoqimli ovoz bilan tarannum etilgan, deb topilmoqda.

"Avesto"da "sruna" deb ataluvchi "sirli eshitish" tushunchasi bo`lgan ekan. Tinglash, quloq orqali vujudga ozuqa olishni zardo`shtiylar muqaddas tuyqu qisoblaganlar. Dini islomda esa eshituvchilik (same’) hissi Allohning sifatlaridan biri!

Qizig`i shundaki, zardo`shtiylar faqat unli tovushlar go`zalligidan emas, balki olov hovri (kuyi), hattoki jimlikni eshitib lazzatlanishga odatlangan ekanlar. Musiqa badiyat, san’at sifatida tom ma’noda ijro etish va uni eshitishdan boshlanadi. Sozanda kuyning yaratuvchisi bo`lsa, eshituvchi uning qabul qiluvchisidir. Xalqimizda "sozandaga chinakam baho beruvchi, uning ustozi va talabgori - eshituvchi" degan gap bor. Bunda tushunib eshituvchi - xos shinavanda ko`zda tutiladi, albatta.

Mumtoz musiqamizning "zamzama", "tarona" (eski shakli "taronik" – “taronacha”, "buxorcha", "farqonacha"ga o`xshagan uslub tushunchasi), "suvora" ("asp ros") kabi iboralarining ildizlari ham "Avesto" davrining urf-odatlariga borib taqaladi Zikr etilgan eski musiqiy belgilar, keyingi davrlar mafkurasiga binoan yangicha ma’no va mazmunlar bilan to`ldirilgan, albatta. qanday bo`lmasin bu ramzlar zamonlar osha bizgacha moziydan yetib kelgan sadolarga aloqador so`zlardir.

Buni arxeologiya,etnografiya va boshqa fanlar bergan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Sinfsiz jamiyat sharoitida O`rta Osiyoda musiqa asboblarining asosiy - ya’ni urib chalinadigan, puflab chalinadigan va torli sozlar turlari vujudga kelgan edi.

Urug`chilik jamiyatining yemirilishi va sinfiy jamiyatga o`tish, Baqtriya, Sug`diyona va Xorazmda davlatlarning paydo bo`lishi, axmoniylarning harbiy-ma’muriy jihatdan birlashuvlari, Aleksandr Makedonskiy davlati, Grek-baqtriya podsholigiving vujudga kelishi eramizdan oldingi VII asrdan to eramizning IV asrigacha bo`lgan juda katta tarixiy davrni o`z ichiga oladi. Bu davr epik xarakterli mifologik qahramonlik ustun bo`lgan qadimgi og`zaki musiqali poetik ijodning yuzaga kelishi bilan mashhurdir. Qahramonlik afsonalari, epik qo`shiqlar O`rta Osiyo xalqlarining o`z mustaqilliklari uchun olib borgan mardonavor kurashlarining bo`yoqdor tasvirlari bilan to`la. O`z xalqining ozodligi yo`lida jonini qurbon qilgan cho`pon Shiroqning mislsiz jasorati, vatanga bo`lgan muhabbati to`g`risida hikoya qiluvchi Sak afsonalaridan parchalar bizning kunlarimizgacha saqlanib kelgan.

Masalan, Rustam va uning janglari, malika Taxminaga bo`lgan muhabbati, tanimagan otasi qo`lida qatl qilingan o`g`li Suxrobning o`limi to`g`risida hikoya qiluvchi qo`shiqlar mustaqil marosim tomoshalariga aylanib ketgan. Keyinchalik bu qo`shiqlar tojik xalqining ajoyib eposi - «Shohnoma»da o`z aksini topdi. Rustam, Siyovush va boshqa bahodirlar to`g`risida afsonalar sikli yaratildi. Xudolarga sig`inish bilan bog`liq bo`lgan turli xil marosimlarda ham qo`shiq aytilgan. Bu haqda Avestoda bayon qilingan. Avesto gimnlari (yashtlar)ning o`zi rechitativ tarzida ijro etilgan. Gimnlar xor bo`lib aytish mumkin bo`lgan band va takrorlanuvchi naqoratli yarim nasriy, yarim vaznli rivoyatlardan iborat bo`lgan. Xudolarga sig`inish bilan bog`liq bo`lgan marosimlarda muqaddas olov atrofida qo`shiq aytilgan, raqs tushilgan. Xalqning bayram marosimlari, masalan: bahorda kun va tunning baravarlashuvi-Navro`z keng tarqalgan edi. O`rta asr yozuvchilari musiqaning mehnat marosimlaridagi roli, insonning musiqani olam tuzilishi bila " tabiatdagi o`lish va tirilish haqidagi miflar bilan bog`lashga bo`lgan intilishlarini ham ko`rsatib o`tganlar. O`rta Osiyoning yirik davlatlari territoriyasida vujudga kelgan zo`ravonlikning mustahkamlanishi ularni atrofdagi davlatlar bilan yanada yaqinlashtirdi:

O`rta Osiyo(eramizdan oldingi IV asrdan eramizning III asrigacha) Aleksandr Makedonskiy davlati tarkibiga, keyinchalik esa Grek-baqtriya pod sholigi tarkibiga kirgan edi. O`rta Osiyo tarixida antik deb nomlangan bu davr madaniyatda aks ettirilgan. Grek musiqa asboblarining tasviri saqlanib qolgan. Masalan, Ayritom frizida qo`sh avlosni uchratish mumkin.

Qadimgi O`rta Osiyodagi antik madaniyatning ko`pgina musiqa asboblarida (nay, ud, doira) sof mahalliy xususiyatlar mavjudligini ko`rsatib berdilar. Mahalliy traditsiyalarning yunon, hind va boshqa traditsiyalar bilan chatishib ketishi sozlarda ham aks etgani o`sha davr madaniyatining o`ziga xos xarakterda bo`lganini nazarda tutadi. Garchi Gretsiyaning O`rta Osiyo musiqa madamiyatiga ta’siriii o`rta asrdagi O`rta Osiyolik olimlarning musiqaga oid risolalarida uchratish mumkin bo`lsa ham, vaqtlar o`tishi bilan bu ta’sir yo`qola bordi.

Kichik terrakotiv haykaltaroshlik O`rta Osiyo antik madaniyatining yorqin yodgorligi hisoblanadi. Afrosiyob (qadimgi Samarqand shahrining o`rni)dan topilgan ko`pgina haykalchalarda aksariyat nay, ud, doira chalayotgan sozandalar tasvirlangan. Ko`plab topilgan haykalchalar musiqaning sug`dlar va ularning poytaxti bo`lgan Samarqand hayotidagi ahamiyati to`g’risida guvohlik beradi.



2-Mavzu: Ilk O’rta asr san’ati (IV-IX)

 

R E J A

 

            - O’rta asrning badiiy – madaniy  yuksalishi.



            - Boshqa mamlakatlar bilan musiqiy aloqa.

            - Borbad to’g’risida ma’lumot.

            - Ansambl ijrochiligi.

 

            Tayanch iboralar: Avesto kitobi. SHiroq qo’zg’oloni. Navro’z bayramlari. Musiqiy asboblar.



            O’sha davrdan boshlab O’rta Osiyoda Davlatlat yuzaga kela boshlaydi. (Bizning eramizgacha bo’lgan VII asr, bizning asrimizning VI-chlari). Bizning eramizgacha bo’lgan VII asrda Baqtriya, Sug’diya va Xorazm davlatlari IV-VI bizning asrimizda Oxamoniylar davrida A.Makidonskiy davlati, I-III asrlargacha Yunon — Baqtriyaliklar va O’rta Osiyoda Kushanlar davlatlarining paydo bo’lishi bizga misol bo’la oladi. SHu vaqt davomida qadimiy shaharlar bo’lmish Balx, Samarqand, Marv yuzaga keladi. Olimlarning fikricha O’rat Osiyoda quldorlik jamiyati bizning asrimizgacha paydo bo’lgan. O’sha vaqt davomida O’rta Osiyo hududida birqancha erlar zuravonlik tarzida ham qo’shib olingan. SHu bilan birga O’rta Osiyoda birqancha bosqinchilik urushlari bo’lib o’tgan. Oxamoniylar podshohligi davrida Yunon lashkarboshilari va har xil ko’chmanchi qabilalar bu erni talaganlar.

            Bizninig eramizgacha bo’lgan 529 yilda O’rat Osiyoni Kir nomli forslar shohining o’g’li Kanbis qo’lga oladi. Kanbisdan keyin Doro- I  hududni ancha kengaytirib olgan. Lekin baribir O’rta Osiyo xalqlari o’zlarining ozidliklari uchun, Vatanlarini himoya qilish uchun birnecha marotaba qo’zg’olonlar ko’tarib kurashadilar va bu kurashlar xalq ijodiyotida, dostonlarida aytilgan. Masalan: SHiroq qo’zg’olani.

            Dostonlar bilan bir qatorda xalq qo’shiqlari ham ijro etilar edikim, bu qo’shiqlarda xalq ozodlik, erkinlik to’g’risidagi g’oyalarni olg’a surardi. O’sha davrning ko’zga ko’ringan dostonlaridan biri bu Rustam haqidagi doston bo’lib bu botir kishi qiyofasida biz qahramon pahlavon qurqmas insonni ko’ramiz.

            Musiqa kuylari ham o’sha davrdagi har xil xalq marosimlarida faol ishlatilardi. Bu kuylar qadimiy Hindiston (Regvedi) kitobidagi aytishuvlarga o’xshab ketardi. SHu kuylardan biri Yasht nomi bilan qadimiy ”Avesto”da alohida tilga olinar edi. Bu kuy va qo’shiqda (gimnda) baxt haqida kuylanardi. Har xil marosimlarda ijro etiladigan kuy va qo’shiqlar raqslar bilan boyitilardi.

            Sosoniylar sulolasi davridagi (III asr 226 yillaridan boshlab) qadimiy idishlarga xudo Anaxitga bag’ishlangan marosimlarni o’tkazish suratlari chizilgan. Bu suratlarda Anaxit atrofida har xil badbashara maxluqlar uralib o’zlarining muqaddas raqs vositalari bilan sig’inishlari aks ettirilgan. SHu xildagi diniy marosimlar Anaxit, Mitra hukumdorligidan qadimiy O’zbekiston hududidan boshlab to Zardushtiylar davrigacha rivojlanib kelgan.

            Xulosa qilib aytganda biz ”Avesto” kitobidan o’tmishdagi ertaklar, sig’inishlar va gimnlarni fidoiylar (jretsi) tomonidan ”muqaddas” olov atrofida ijro etilib bu qo’shiqlar muqaddas qo’shiqlargacha aylanganlar. ”Muqaddas” olovlar atrofidagi marosimlar, suvlar atrofida o’tkaziladigan sig’inishlar bularning hammasi albatta musiqa jo’rligida o’tkazilar edi. Bu marosimlar bizgacha etib kelgan. Masalan: Kelin bilan-kuyovni gulxan atrofida uch marotaba aylantirish yoki gulxan atrofidagi o’yinlar va hokozo.

            Bu marosimlarni o’tkazishda o’sha davrlarda asosiy musiqa asboblari hisoblanmish urg’u asboblari: dapp, doira va nog’oralar; torli asboblardan chang va qonun; puflab cholinadigan asboblardan nay, surnay, yovvoiy nay hisoblangan. O’sha yillar davridagi sharoitlarni aks ettiradigan har xil hikoyolar va ertaklar Sug’id bozorlarida o’tkaziladigan marosimlarida chang va qonun asboblarini ko’proq ishlatilishi ta’kidlab o’tilgan. CHang asboblari bilan bir qatorda puflab cholinadigan asboblar to’g’risida ham so’z yuritilgan.

            ”Navro’z” bayramini nishonlash (bahor faslini kirib kelishi) Xorazm va Sug’d davlatlarida odatga kirib qolgan edi. Bu bayramlarni o’tkazishda qo’shiq, raqs va musiqa kuylari alohida o’rinni egallagan. ”Navro’z” bayramlarida musiqa sadolari ostida ko’pkarilar, har xil o’yinlar, kamon otish musobaqalari o’tkazilar edi. Pomir tog’i bag’ridagi xalqlar ”Navro’z” bayramida setor, rubob, nay, dapp yoki doira asboblarini ishlatardilar. Umuman ”Navro’z” bayrami yil fasillarining manzaralarini, dehqonlarning mehnatini, orzu-umidlarga etishlarini, kecha va kunduzning tengligi to’g’risidagi xalq marosimi hisoblanadi.

            Qahramonlarni e’zozlaydigan qo’shiqlar eng qadimiy xalq musiqa merosiga kiradi. Masalan: xalq qahramonlariRustam, Siyovush to’g’risidagi dostonlat so’zimiz isboti bo’la oladi. Bahodir Rustam to’g’risidagi xalq dostonida Rustamning shoh qizi Taxminaga bo’lgan muxabbati, So’hrob ismli o’z o’g’li bilan uchrashmagani, xalq, Vatan manfaatlarini ko’zlab dushmanlarga bergan zarbalari shu dostonlarda kuylanadi. Bu dostondagi kuy va qo’shiqning hammasi Firdavsiyning ”SHohnoma”sida yozilgan. Xalq musiqa asboblaridan eng qadimiysi karnay, rubob, chang va rud asboblari ”SHohnoma”da bir necha marotaba tilga olingan.

            XVI asrning mashhur musiqashunos olimi Darvesh Ali CHangiyning yozilishi rud asbobi bu kamon bilan cholinadigan asbob bo’lib yuz tomonining ikki tarafida teri tortilgan.

            O’zbekxalq dostonlari boshqa xalqlar dostonlariga o’xshab qadimiy tarixga egadir. Dostonlarda ijro etiladigan kuy va qo’shiqlar har xil usullarga (ritmalarga) boydir. Asosiy zarb berib turadigan asbob bu doiradir. Doira bilan bir qatorda nog’ara ham muhum ahamiyatga ega.

            SHunday qilib O’rta Osiyo xalqlari qadimiy zamonlardan boshlab (shu jumladan O’zbekiston hududlari ham) boy madaniyatli musiqa san’ati, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan xalq hayoti bilan birga yashar edi. Anashu zamonlardan boshlab xalq musiqa san’ati o’zining ma’lum yo’nalishlariga ega bo’la boshladi va bu yo’nalishlarni biz maqom yo’nalishlarining boshlanishi deb hisoblaymiz. Milliy musiqa asboblari ham qadimiy zamonlardan o’zbek xalqlari hayotida alohida o’rinni egallab kelmoqda.



2-Mavzu: Ilk O’rta asr san’ati (IV-IX)
R E J A

 

            - O’rta asrning badiiy – madaniy  yuksalishi.



            - Boshqa mamlakatlar bilan musiqiy aloqa.

            - Borbad to’g’risida ma’lumot.

            - Ansambl ijrochiligi.

O’sha davrdan boshlab O’rta Osiyoda Davlatlat yuzaga kela boshlaydi. (Bizning eramizgacha bo’lgan VII asr, bizning asrimizning VI-chlari). Bizning eramizgacha bo’lgan VII asrda Baqtriya, Sug’diya va Xorazm davlatlari IV-VI bizning asrimizda Oxamoniylar davrida A.Makidonskiy davlati, I-III asrlargacha Yunon — Baqtriyaliklar va O’rta Osiyoda Kushanlar davlatlarining paydo bo’lishi bizga misol bo’la oladi. SHu vaqt davomida qadimiy shaharlar bo’lmish Balx, Samarqand, Marv yuzaga keladi. Olimlarning fikricha O’rat Osiyoda quldorlik jamiyati bizning asrimizgacha paydo bo’lgan. O’sha vaqt davomida O’rta Osiyo hududida birqancha erlar zuravonlik tarzida ham qo’shib olingan. SHu bilan birga O’rta Osiyoda birqancha bosqinchilik urushlari bo’lib o’tgan. Oxamoniylar podshohligi davrida Yunon lashkarboshilari va har xil ko’chmanchi qabilalar bu erni talaganlar

. "Avesto"ning o`zi aslida ijro vositasida og`zaki tarqalib, faqat keyinchalik kitob shakliga keltirilgan arkonlar majmuasidir. Uning oyatlari va, ayniqsa, madhiyalar qismini tashkil etuvchi - xatlar (bunda so`z oxiridagi "t" harfi juda yumshoq talaffuz etilib, so`nggi davrlarda "goh" shakliga aylanganligi ham ehtimoldan xoli emas: - yakgoh, dugoh, segoh va h.k.) maxsus kuy tizimini tashkil etuvchi ohanglarda yoqimli ovoz bilan tarannum etilgan, deb topilmoqda.

"Avesto"da "sruna" deb ataluvchi "sirli eshitish" tushunchasi bo`lgan ekan. Tinglash, quloq orqali vujudga ozuqa olishni zardo`shtiylar muqaddas tuyqu qisoblaganlar. Dini islomda esa eshituvchilik (same’) hissi Allohning sifatlaridan biri!

Qizig`i shundaki, zardo`shtiylar faqat unli tovushlar go`zalligidan emas, balki olov hovri (kuyi), hattoki jimlikni eshitib lazzatlanishga odatlangan ekanlar. Musiqa badiyat, san’at sifatida tom ma’noda ijro etish va uni eshitishdan boshlanadi. Sozanda kuyning yaratuvchisi bo`lsa, eshituvchi uning qabul qiluvchisidir. Xalqimizda "sozandaga chinakam baho beruvchi, uning ustozi va talabgori - eshituvchi" degan gap bor. Bunda tushunib eshituvchi - xos shinavanda ko`zda tutiladi, albatta.

Mumtoz musiqamizning "zamzama", "tarona" (eski shakli "taronik" – “taronacha”, "buxorcha", "farqonacha"ga o`xshagan uslub tushunchasi), "suvora" ("asp ros") kabi iboralarining ildizlari ham "Avesto" davrining urf-odatlariga borib taqaladi Zikr etilgan eski musiqiy belgilar, keyingi davrlar mafkurasiga binoan yangicha ma’no va mazmunlar bilan to`ldirilgan, albatta. qanday bo`lmasin bu ramzlar zamonlar osha bizgacha moziydan yetib kelgan sadolarga aloqador so`zlardir.



Buni arxeologiya,etnografiya va boshqa fanlar bergan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Sinfsiz jamiyat sharoitida O`rta Osiyoda musiqa asboblarining asosiy - ya’ni urib chalinadigan, puflab chalinadigan va torli sozlar turlari vujudga kelgan edi.

            ”Navro’z” bayramini nishonlash (bahor faslini kirib kelishi) Xorazm va Sug’d davlatlarida odatga kirib qolgan edi. Bu bayramlarni o’tkazishda qo’shiq, raqs va musiqa kuylari alohida o’rinni egallagan. ”Navro’z” bayramlarida musiqa sadolari ostida ko’pkarilar, har xil o’yinlar, kamon otish musobaqalari o’tkazilar edi. Pomir tog’i bag’ridagi xalqlar ”Navro’z” bayramida setor, rubob, nay, dapp yoki doira asboblarini ishlatardilar. Umuman ”Navro’z” bayrami yil fasillarining manzaralarini, dehqonlarning mehnatini, orzu-umidlarga etishlarini, kecha va kunduzning tengligi to’g’risidagi xalq marosimi hisoblanadi.
Download 25.33 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling