10 – Amaliy mashg’ulot Mavzu : G’ildirakli tezlik o’lchagichlar. Nazariy qism

10 – Amaliy mashg’ulot
Mavzu : G’ildirakli tezlik o’lchagichlar .


Nazariy qism
Turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda tezlikni o’lchash asboblari keng qo’llanilmoqda, bu jarayonlarda mashina va mexanizmlar qismlarining aylanishlar sonini o’lchash hamda nazorat yoki boshqarish tizimiga berilgan qiymatdagi aylanishlarga yetganda buyruq berish talab qilinadi. Burchak tezlikni o’lchovchi asboblar — taxometrlar ishlash prinsipiga ko‘ra mexanik, stroboskopik, magnitoinduksion, elektrik va elektronli bo’ladi. Taxometrlar ko‘rsatishlarni (malumotlarni) masofaga uzatuvchi va malumotlarni bevosita joyda ko‘rsatuvchi turlarda ishlab chiqariladi. Asboblar o’lchash obyektiga ulash usuliga ko‘ra turli xil tuzilishda yasaladi. Mexanik va stroboskopik taxometrlar avtomatlashtirish tizimlarida cheklangan tarzda qo’llaniladi, shu munosabat bilan mazkur darslikda ular qarab chiqilmaydi.
Magnitoinduksion taxometrlar texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlaridagi mexanizmlar va mashinalar qismlarining aylanishlar sonini ham, mahalliy o ‘lchash uchun ham masofadan o‘lchash uchun keng qo’llaniladi. Masofadan turib o’lchaydigan magnitoinduksion taxometrlarning ishlash prinsipi obyekt valining aylanish chastotasini birlamchi o‘zgartkich tomonidan valning aylanish chastotasiga mutanosib chastotali elektr yurituvchi kuchga aylantirishga hamda uch fazali toklar tizimining aylanuvchi magnit maydonini vujudga keltirish xossasiga asoslangan. Tuzilishi jihatidan o‘zgartkich o‘zgarmas magnitli, uch fazali, o‘zgaruvchan tok generatoridan iborat. Kuchlanish generatordan ko‘rsatuvchi asbobga keladi, unda esa qabul qilgich (priyomnik) sifatida doimiy magnitlarni aylantiruvchi sinxron dvigatel qo’llanilgan. Aylanish chastotasining strelkaning burchak siljishiga o‘zgartirish magnitoinduksion o’lchov uzeli (bo‘g‘ini) vositasida amalga oshiriladi, bo‘g‘inning ishlashi esa aylanuvchi doimiy magnitlar magnit maydonning shu maydonning metall diskka yo‘naltirgan induksion toklar bilan o‘zaro ta’siriga asoslangan. Bunday o‘zaro ta ’sir natijasida strelka bilan bog’liq diskning aylanish momenti yuzaga keladi, bu moment magnitlarning aylanish chastotasiga mutanosibdir, disk qarshi ta ’sir ko‘rsatuvchi prujina yordamida muvozanatga keltirib turiladi. Uzoq masofaga uzatmaydigan taxometrlarda mexanizm valining aylanishi doimiy magnitlar o‘rnatilgan asbob valiga bevosita uzatiladi.
Magnitoinduksion taxometrlar aylanish tezligini o’lchashning ishchi oralig’i doirasida 1% gacha aniqlikda o’lchashga imkon beradi, shkalaning qolgan qismida esa o’lchashning yuqori chegarasidan ko‘pi bilan 1,5% aniqlikda o’lchashga imkon beradi.
Elektr taxometrlar mexanizm va mashinalar vallarining aylanish chastotasini masofadan turib o’lchash imkonini beradi. Taxometrlarda datchik sifatida o‘zgaruvchan va o ‘zgarmas tok generatorlaridan foydalaniladi, ko‘rsatuvchi asboblar sifatida esa shkalasi tegishlicha graduslarga ajratilgan strelkali elektr o’chov asboblaridan foydalaniladi. Taxometrlar val mexanizmlari bilan bikir ulanadi yoki turli xil tuzilishdagi ulash muftalari orqali ulanadi. Yo’l qo‘yiladigan xato olchamining yuqori chegarasidan 1,5% bo’ladi. Taxometr atrofidagi havoning harorati 10-60°C bo’lganda va nisbiy namlik 80% gacha bo’lganda ishlashga mo’ljallangan. Texnologik mashinalarning aylanish (burchak) tezliklarini
o’lchash uchun kichik quwatli o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok mashinalari
— taxogeneratorlardan foydalaniladi (7.6-rasm). Taxogeneratorning
vali texnologik mashinalar valiga mexanik bog’langan bo’lib , undan chiqadigan signal — elektr yurituvchi (EYK) texnologik mashina va mexanizmlarning
aylanish tezligi p ga mutanosib bo’ladi. 0 ‘zgarmas tok taxogeneratorining sxemasi 7.6-rasm, a da ko‘rsatilgan.
Undan olinadigan elektr yurituvchi kuch (EYK):


formula orqali hisoblanadi .


Shunday qilib, har bir avtoulovchi spidometr va odometr nima uchun ekanligini bilishi kerak. Bu qurilmalar orasidagi farq, albatta, mavjud. Avval odometrni ko'rib chiqing. U asboblar panelida qanday rol o'ynaydi? Odometr - bu avtomobil harakatlanayotganda g'ildirakning aylanish sonini o'lchash uchun mo'ljallangan mexanizm. Boshqacha qilib aytganda, bu bizga avtomobil bosib o'tgan masofani kilometrlarda aniqlash imkoniyatini beradigan tugundir. Odometr ko'rsatkichini mashina panelidagi maxsus qurilmadan o'qish mumkin. Odometr ham kunlik, ham umumiy kilometrni ko'rsatadi. Ushbu ikkita tarozi ko'pincha spidometrning o'zida joylashgan.
Zamonaviy avtomobilning asboblar panelini, albatta, samolyotning asboblar paneli bilan taqqoslab bo'lmaydi, ammo bu tajribasiz haydovchini chalkashtirib yuborishi mumkin. Spidometr, taxometr, odometr va boshqa asboblar va ko'rsatkichlar, albatta, zarur va muhim, ammo ular hali ham ularning vazifalari va maqsadlarini tushuntirishni talab qiladi. Ushbu maqolada biz avtomobil odometri nima, ular nima haqida gapiramiz, shuningdek, ushbu qurilmalarning ko'rsatkichlari qanday va nima uchun buzilganligi haqida bir necha so'z aytamiz. Elektron odometr yoqilgan asboblar paneli. Pastki qismida umumiy kilometr, tepada kunlik kilometr, o'ngda kunlik kilometrni tiklash tugmasi.
Agar spidometr u harakatlanayotgan tezlikni o'lchasa bu daqiqa avtomobil, odometr avtomobil bosib o'tgan kilometrlar sonini ko'rsatadi. Yunon tilidan tarjima qilingan odo mos ravishda yo'l va metr, o'lchash degan ma'noni anglatadi. Shunday qilib, oxirida biz shunday "narx o'lchagich" ni olamiz.
Odometr g'ildirak aylanish sonini hisoblash asosida bosib o'tgan kilometrlarni hisoblaydi. Odatda bu qurilma ikki turdagi o'qishga ega. Avtomobilning umumiy yurishi, bu erda avtomobil yig'ish liniyasidan chiqqan paytdan boshlab bosib o'tgan har bir kilometr, shuningdek, kunlik yurish deb ataladi. U shartli ravishda kunlik deb ataladi. Haqiqatan ham, siz tugmani bosasiz, ushbu o'lchovni nolga qaytarasiz, shundan so'ng siz istalgan vaqtda bosib o'tgan yo'lning istalgan qismining kilometrini ko'rishingiz mumkin. Xo'sh, bu ko'rsatkich odatda taksi haydovchilari tomonidan har kuni chaqiriladi va bu nom ulardan kelgan.
Mexanik odometr asboblar panelida qanday ko'rinishga ega
Odometrlarning faqat uchta turi mavjud:

• 
  mexanik;
  
• 
  elektron-mexanik;
  
• 
  elektron;
  

Mexanik odometrlar oddiy emas. Vites qutisining chiqish miliga ulangan simi mavjud, bir nechta, qoida tariqasida, beshta tamburli mexanik hisoblagich mavjud bo'lib, unga kabelning aylanishi maxsus mexanizm orqali uzatiladi. Barabanlar raqamlar bilan belgilanadi, ulardan odometr ko'rsatkichlari qo'shiladi. Elektron-mexanik odometrlarda kabelning aylanishi elektron hisoblagich yordamida qayd etiladi. Xo'sh, sof elektron odometrlarda umuman kabel yo'q. Buning o'rniga masofani hisoblash uchun Hall sensorlari yoki boshqa elektron komponentlar ishlatiladi. Shu bilan birga, elektron odometr bo'lsa, ko'rsatkichlar avtomobilning bort kompyuteri tomonidan qayd etiladi. Bunday tizimlar eng to'g'ri va ishonchli hisoblanadi, ammo ular hatto besh foizgacha o'lchash xatosiga yo'l qo'yadilar. Elektron odometr asboblar panelida qanday ko'rinishga ega odometr ko'rsatkichlarining buzilishining sabablari boshqacha bo'lishi mumkin. Misol uchun, bu ular aylanayotganda g'ildirakning sirpanishi, lekin mashina harakatsiz, va bunday daqiqalar kichik bir qismini tashkil qilsa ham umumiy ish avto, yuqori kilometr bilan ular odometr ko'rsatkichlarining buzilishiga hissa qo'shishi mumkin. Bunday qurilmalarni o'qishdagi noaniqliklarning yana bir sababi - odometr ishlab chiqilganidan farqli radiusli shinalar.
Mashinaning odometrining eng qiziqarli jihatlaridan biri bu asboblar paneliga ma'lumotlarning qanday etkazib berilishi. Mexanik sensorga signal uzatuvchi kabelning o'rniga, masofani bosib o'tish haqidagi raqamli ma'lumotlar (boshqa ma'lumotlar bilan birga) asboblar paneliga dvigatel boshqaruv blokining aloqa simlari orqali yuboriladi. Avtomobil mahalliy tarmoq bo'lib, unga turli xil qurilmalar ulanadi. Quyida biz mashinaning kompyuteriga ulangan ba'zi qurilmalar ro'yxatini taqdim etamiz:

• 
  Dvigatelni boshqarish bloki
  
• 
  Iqlimni nazorat qilish tizimi
  
• 
  Boshqaruv paneli
  
• 
  Quvvat boshqaruvi
  
• 
  Radio
  
• 
  Qulflashga qarshi tormoz tizimi
  
• 
  Havo yostig'ini boshqarish bloki
  
• 
  Boshqaruv bloki (ichki yoritish bilan ishlaydi va boshqalar)
  
• 
  Transmissiya boshqaruv bloki
  

Asosan, elektron shundaki tezlik o'lchagichning elektromexanik tezlik o'lchagichidan farqi, u raqamli displeyli to'liq elektron odometrga ega. Qolgan tezlik o'lchagichlari bir xil. Hozirgi vaqtda elektron tezlik o'lchagichlari qabul qilingan eng keng tarqalgan, ular ham yengil avtomobillarga, ham o'rnatilgan yuk mashinalari va boshqa uskunalar.
Ushbu turdagi tezlik o'lchagichlarining bunday mashhurligi ularning ishonchliligi va xavfsizligi bilan oson tushuntirilishi mumkin. Gap shundaki, har bir haydovchi odatdagi mexanik yoki elektromexanik tezlik o'lchagichga o'rnatilgan odometr ko'rsatkichlarini osongina "burib", o'qishni o'zgartirishi mumkin. elektron odometr faqat maxsus uskunalar yordamida mumkin. Shuning uchun, bugungi kunda, hatto eski mashinalarda ham, takograf (avtomobil tezligi va bosib o'tgan masofani qayd etuvchi qurilma) yoki transport vositasini boshqarish tizimini o'rnatishda, tashqi aralashuvdan himoyalangan, yangi elektron tezlik o'lchagichlarini o'rnatish tavsiya etiladi.
Ta'kidlash joizki, bugungi kunda an'anaviy raqamli o'lchagichli elektron tezlik o'lchagichlari eng keng tarqalgan bo'lib, raqamli o'qishga ega qurilmalar kamdan -kam uchraydi. Nega bunday? Gap bizning idrokimizning o'ziga xos xususiyatlarida: o'qning holati, hatto o'zgarib tursa ham, raqamli tezlik ko'rsatkichidan ko'ra osonroq va tezroq seziladi. Biz mashinaning tezligini o'zgarishi mumkin bo'lgan o'q bilan osongina baholay olamiz, lekin tez -tez o'zgarib turadigan ikki yoki uchta raqam bilan ifodalangan tezlikni darhol anglay olmaymiz. Shuning uchun, o'qlari bo'lgan sensorlar hech qachon o'z ahamiyatini yo'qotmaydi.