10-mavzu. Sotsial psixologiyaning tatbiqiy jabhasi

---

10-MAVZU.SOTSIAL PSIXOLOGIYANING TATBIQIY JABHASI 
REJA 
1. Muomala genezisi 
2. Fiziognomika to‘g‘risida tushuncha
3. SHaxs va o‘zaro ta’sir muammosi 
Ma’lumki, ijtimoiy hayotimizning o‘zi muomaladan boshla-nadi, bu turmush haqiqati. Jonsiz tabiatning 
jamiki tarkibla-ri o‘zaro reaksiya yoki “muomala” ga kirishish orqali mo‘‘jizakor ko‘rinish kasb etadi. 
Inson-tabiat muomalasi ham o‘ziga xos xu-susiyatga ega, ammo bu borada haqiqiy mo‘‘jiza “inson – 
inson” muomalasida namoyon bo‘ladi, xolos. 
Na jonsiz tabiat, na jonli tabiat vakillari o‘zaro ta’-sirsiz yoki muomalasiz yashay oladi. Jumladan, 
gallaktikada va butun koinotda aksariyat o‘lik sayyoralar, yulduzlar va ko‘pgina nomsiz yo‘ldoshlarning 
hammasi o‘zaro ta’sirlashuv yoxud muoma-la qilishdan qariyb to‘xtagan desak adashmagan bo‘lamiz. 
Parmalik Salimben qo‘lyozmalarida XIII asrdagi Pruss imperatori Fridrix II haqida rivoyatlar saqlanib 
qolgan. U nihoyatda insoniyatning dastlabki tili qanaqaligiga, uning ma’no-mohiyati bilan juda qiziqqan. 
Fridrix II, agar bolalar-ga yangi til (bizning nutqimiz) o‘rgatilmasa, ular insoniyatning eng qadimgi tilida 
gapirib yuboradilar, deb hisoblagan. Qirol o‘zining mazkur farazining tasdig‘ini tekshirish maqsadida 
saroy atrofidagi qishloqlarda tug‘ilgan barcha go‘daklarni o‘z inshootgohiga joylashtirgan. Bu bolalarda 
barcha narsa muhayyo edi: to‘yimli sut va oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, o‘sha davr uchun nihoyatda 
kamyob hisoblangan isitish sistemasi, xullas, yashash uchun ideal sharoitlar yaratilgan. Biroq ular faqat 
bir narsa-dan mahrum edilar: bu ham bo‘lsa muomaladan. Xizmatkorlarning bolalar bilan gaplashishi 
tamoman ta’qiqlangan. Go‘daklarga inson tovushini eshitishga imkon bermaslik uchun ularga saroy-ning 
eng tinch va odamlardan holi qanotidan makon berganlar. SHunday qilib, bolalar bir og‘iz so‘z ham, 
inson ovozini ham 
eshitishga, mehr ko‘rishga muvaffaq bo‘lmaganlar. Tajribada ishtirok etgan bolalarning hech qaysisi 4 
yildan ortiq umr ko‘rmagan, ularning barchasi halok bo‘lgan. Aslida esa bolalarga faqat bir narsa, ya’ni 
muomala etishmagan edi. 
asrning 80-yillarida Fransiyada kattalarda ekspe-riment o‘tkazilgan. Sinov talabiga binoan ko‘ngilli 
erkak-sinaluvchi bir necha oy davomida er ostida yashashi lozim edi. Uning uchun hamma sharoitlar 
yaratilgan: ovqati va o‘qishga ki-tobi bor edi, lekin radio eshitish, televizor tomosha qilishdan mahrum 
edi. Erkak eksperimentatorlarga iltimos bilan muro-jaat etishi mumkin, ammo ular sinaluvchining istagini 
ro‘yobga chiqarsalar ham u bilan muloqotda bo‘lishlari taqiqlangan. Olimlar er ustidan erkakning 
biologik ko‘rsatkichlari: yurak urishi, qon tarkibi va hokazolarni tadqiq etib turishgan. Eks-periment 6 
oyga mo‘ljallangan bo‘lsa-da, biroq sinaluvchi 3 oygina chiday olgan, xolos. Agar sinaluvchi uni 
eksperimentdan ozod qilishlarini so‘ramagan taqdirda ham, bu qarorga olim-larning o‘zlari kelgan 
bo‘lardilar. Buning sababi sinaluvchi organizmining biologik ko‘rsatkichlari tushib ketayotgan va bu 
tariqa davom etadigan bo‘lsa, uning vafot etishi muqarrarligi aniqlangan. 
Deprivatsiyaga bardosh berishlik ko‘pchiligimizning qo‘limizdan kelmaydi. To‘liq deprivatsiya holatida 
o‘sgan bolalar esa rostdan ham olimlarda nihoyatda katta qiziqish uyg‘otadi. Katta yoshli odamlarda 
Robinzon Kruzo kabi o‘z hayoti uchun za-rur bo‘lgan vositalarni topib, umrini ma’lum vaqtga cho‘zish 
imkoniyati mavjud. Biroq kichkina bolalar o‘zining biologik ehtiyojlarini qondirish uchun begonalar 
yordamiga muhtojroq sanaladi. Deprivatsiyaga uchrab yovvoyilashgan bola haqidagi dast-labki ilmiy 
ma’lumotlar “aveyron yovvoyi bolasi”ga tegishli-dir. U 1799 yili 12 yoshlik vaqtida ovchilar tomonidan 
Fransiya-ning janubidan, Aveyron yaqinidan tutib olingan. Taxminlarga ko‘ra, u yoki yo‘qolib qolgan, 
yoki o‘rmonga qochib ketgan edi. YOv-voyi hayvonga xos hayot tarziga ega bo‘lgan: daraxtdan daraxtga 
sakrab yurgan, o‘rmon ne’matlarini iste’mol qilgan, umuman, gapirmagan hamda hayvonlar xulqiga ega 
bo‘lgan. Kar-soqovlar ustozi va vrachi Jan Itar bolani qayta tarbiyalashga kirishadi. Ko‘p intilishlarga 
qaramay, arzimagan natijaga erishildi: bola hayvoniy xulq va ko‘rinishni yo‘qotgan bo‘lsa-da, ammo juda 
kam so‘zlarga o‘rgandi va intellektual jihatdan primitivligicha qolib ketdi. Aveyron yovvoyi bolasi 40 
yoshgacha umr ko‘rdi. O‘sha davrning buyuk fransuz psixiatri P.Pinel bolani idiot deb e’lon qildi, lekin 
bu tashxisga qarshi omillar talaygina: bola hayotini notanish, yovvoyi muhitlarda, o‘zgalarning 
yordamisiz saqlab qolish mumkin edi. 

---

Aniq dalillar bilan shu narsa isbotlanganki, bola uy hayvonlari tomonidan boqib olinishi mumkin ekan. 
1908 yilda Bryu ma’lum tadqiqotlar haqida xabar beradi, uLeypsigbolalar klinikasida norastaning 
yig‘isiga etib kelib, uni emizayotgan echki to‘g‘risida dalillar keltiradi. Bundan esa, emizakli bola yoki 
emaklovchi go‘daklar yovvoyi tabiatda hayvonlar ko‘magida yashab ketishi mumkin, degan xulosaga 
undaydi. Ko‘pincha, enaga yoxud tarbiyachilar sifatida bo‘rilar, ayiqlar, qoplonlar, yov-voyi cho‘chqalar 
va boshqalar odatda urg‘ochi hayvonlar nazarda tutiladi. 
Bu borada eng yaxshi hujjatlashtirilgan ma’lumotlar hind missioneri A. Sinxga tegishlidir. Uning 
ma’lumotla-ri 1940 yilda Gezell, 1942 yili R.M. Zing va so‘nggi bor CH. Mak-Leyn tomonidan tahlil 
qilingan. Godamuri qishlog‘ini ziyorat qilgan Sinx bo‘rilar bilan birga yuruvchi va hammani dahshatda 
tutib turuvchi inson ruhi haqida xabar topadi. Bu hodisani yaxshiroq kuzatishga harakat qilgan Sinx 3 ta 
kat-ta bo‘ri va 2 ta bo‘rivachchalar to‘dasida yana 2 ta mavjudotni ko‘rishga muvaffaq bo‘ladi. Maxsus 
ekspeditsiya natijasida 2 ta katta bo‘ri qochib ketadi, ona bo‘ri bolalarini himoya qilib halok bo‘ladi. 
Uyadan esa 2 ta bo‘rivachcha va 2 ta odam bolasi topiladi. Kichik qizcha Amala taxminan 18 oylik, katta 
qizcha Kamala esa 8 yoshda edi. Gezellning taxmin qilishicha, qizlar bo‘rilar hayotiga juda yaxshi 
moslashgan va 6 oylik davridan beri ularning qaramog‘ida yashasalar kerak. Kamala qo‘li va kaftlaridan 
harakatlanish organi sifatida foydalangan, ushlash, chang solish uchun og‘zidan foydalangan. Tizzasi, 
tirsa-gi, oyoq hamda qo‘llarida katta-katta qadoqlar to‘la edi. Kamala to‘rt oyoqlab, shu qadar tez 
chopardiki, ochiq erda uni tutish amri 
mahol ekan. 1920 yilning noyabrida Sinx qizlarni qayta tar-biyalash ishlarini olib borish uchun 
Mindnapur etimxonasiga olib ketdi. Bu erda u bajarilgan barcha ishlar haqida kunda-ligiga qayd qilib 
boradi. Bolalarni faqat och qoldiribgina, yangi muhitda oziqlanishga majbur qilish mumkin edi. Ularni 
odamlar dahshatga solardi, Kamala oldiga yaqinlashgan bolani tishlab tashlagan. Kunduzi ular biror 
burchakda bir-birining pinjiga kirib uxlashardi, kechasi esa jonlanib, hamma erni izg‘ib chiqardilar va 
doimiy ravishda 3 marotaba bo‘rilar kabi uvillashardi. Ammo qizlar chiqaradigan tovush na odamnikiga, 
na bo‘rinikiga o‘xshardi, ular boshqa tovush chiqarishni bilmas edilar ham. Ayrim vaqtlar ozuqa berish 
paytida birorta bola ularning yaqinida bo‘lsa, irillashar hamda tish g‘irchillatib qo‘rqitishlari ehtimol edi. 
Amalani qayta tarbiyalash ishla-rida muvaffaqiyat kuzatilsa-da, biroq oradan bir yil o‘tgach 
vafot etgan. Kamala tarbiyasi esa qiyin va sekin kechgan. Ikki yil o‘tgach, u birinchi so‘zini ayta olgan, 
yana ikki yildan so‘ng lug‘atida 6 ta so‘z paydo bo‘lgan, faqat sakkiz yil o‘tib, 
qisqa-qisqa iborali gaplarni so‘zlay olgan. Etimxonada 3 yillik umrida begonalar yordami bilan tik yura 
olgan, olti yillik tarbiya jarayoni natijasida o‘zi mustaqil ikki oyoqlab harakatlanishga o‘rgangan. Bu vaqt 
mobaynida u bolalar jamoa-siga asta-sekin qo‘shila boshlagan va buning natijasida emo-sional jihatdan 
tajribasi ancha boyigan. Kamala 17 yoshida uremiya (buyrak funksiyalarining surunkali yoki katta 
kamchi-liklari evaziga organizmning o‘z-o‘zini zaharlashi)dan vafot etgan. Gezell qilgan hisoblarga 
ko‘ra, Kamalaning intellek-tual rivojlanishi 35 yoshida 10-12 yoshli aqliy rivojlanishda to‘xtar ekan, 
Amala esa bu natijaga 17 yoshida etgan bo‘lar edi. 
Kundalik hayotdagi muomala jarayonidan noverbal jihatlar olib tashlansa, u qisqa,ters bo‘lib 
qoladi. Biz bir-birimizga qo‘pol, bag‘ritosh va e’tiborsiz bo‘lib tuyulamiz. Lekin nover-bal jihatlar bir-
birimizga etkazadigan ma’naviy zararlarni yumshatadi. 
Noverbal vositalarga quyidagilar: 
Vizual: kinestetika – qo‘l, oyoq, bosh, tana harakatlari; nazar solish va vizual kontakt; yuz 
ifodasi: pozalar, ayniqsa 
suhbatdagi matnga ko‘ra, ularning lokalizatsiyasi hamda o‘zgarishi kiradi. 
Teri reaksiyalari: qizarish, ter chiqish. 
Masofa yoki distansiyani aks ettiruvchi vositalar: suhbatdoshgacha bo‘lgan masofa, unga nisbatan 
joylashish burcha-gi, personal fazo (joy). 
Muomalaga qo‘shimcha vositalar, jumladan, tana tu-zilishining o‘ziga xos xususiyatlari (jinsiy, yosh) va 
ularni kuchliroq ifodalovchi vositalar (kiyim, kosmetika, ko‘zoynak, taqinchoqlar, tatuirovka, mo‘ylov, 
sigaret va hokazolar). 
Akustik: paralingvistik, ya’ni nutq bilan bog‘liq – in-tonatsiya, ovoz balandligi, tembri, toni, ritm, 
nutqiy pauzalar va ularning matnda joylashuvi. 

---

Ekstralingvistik, ya’ni nutq bilan bog‘liq bo‘lmagan – kulgu, yig‘i, yo‘tal, xo‘rsinib qo‘yish, 
tishning g‘irchillashi, bu-run tortish va boshqalar. 
Taktil-kinestetik: jismoniy ta’sirlar – ko‘r insonni boshlab borish, kontaktli raqs va hokazo, 
takesika – qo‘l siqish, elka qoqish. 
Olfaktor: atrof-muhitdagi yoqimli va yoqimsiz hidlar; insonning tabiiy va sun’iy ifori. 
Muomaladagi fazo hech kimga tegishli bo‘lmasa-da, lekin in-sonning o‘ziniki deb hisoblagan 
zonasi bor va u bu narsa bilan doimo birga bo‘ladi, go‘yo tanasining davomiga o‘xshaydi. SHakliga 
ko‘ra, bu fazo pufakka o‘xshaydi, qo‘limizni bo‘shroq ko‘tarib, o‘z tanamiz atrofida aylantirsak, u hosil 
bo‘ladi. Albatta, pufak-ning chegaralari ko‘rinmaydi, biroq agar kimdir bizning shax-siy fazomizga kirsa, 
biz biror narsani his qilamiz. Pufaklar-ning mavjudligini biz liftda yaxshi sezamiz. 3 ta odam liftda 
ko‘tariladigan bo‘lsa, hech kim bir-biriga halaqit bermaydi, tirsagi bilan turtmasa-da, negadir tabiiy 
ravishda hamma bir-biridan ma’lum masofada joylashadi. SHunga qaramay, begona insonlar uchun 
pozalardagi sun’iylik, noqulaylik kuzatila-di, kimdir qiziqarli ish bilan mashg‘ul: liftdagi “g‘aroyib”, 
uning ustiga “yangi” bo‘lgan tugmachalarni tomosha qiladi, mo‘ljal qilgan qavatiga etar-etmas 
cho‘ntagidagi kalitlarni o‘ynay bosh-laydi, chuqur o‘y-xayollarga beriladi. Hamma o‘z xulqi orqali 2 
narsani ma’lum qiladi: a) har bir inson uchun minimal kontakt ma’qulroq, b) shundoq ham majburiy 
bo‘lgan muomala jadalli-gini oshirmaslik uchun atrofdagilarga noqulayliklar etkaz-maslik. Bitta 
yo‘lovchining liftni tark etishi, qolganlarning o‘zini engilroq his etishiga olib keladi: beo‘xshov pozalarni 
o‘zgartirib, qulayroq turib oladilar, engilroq nafas ola bosh-laydilar, bir-birlaridan uzoqlashadilar – ya’ni 
psixologik komfort oshadi. Qo‘llarini qo‘ltig‘iga qistirganlar ularni tu-shiradilar: bu poza diskomfortni 
namoyon etuvchi (barqaror) bel-gidir. U ko‘pincha, iloji boricha kamroq joy egallash va hech nar-saga 
da’vo qilmaslik kabi timsoliy mazmun kasb etadi. 
Transportda yurish garchi u to‘la bo‘lmasa-da, faqat shovqin yoki silkitish tufayli emas, balki 
begona insonlarning majbu-riy yaqinlikda bo‘lishi bilan bizni toliqtiradi. Restoran, ku-tubxona, teatr kabi 
jamoat joylari to‘g‘ri loyihalashtirilgan bo‘lsa, odamlarning hududiy va fazoviy talablarini inobatga oladi. 
SHuni alohida qayd etish lozimki, har xil insonlarning pufaklari har xil bo‘ladi. Ammo bitta 
odamning ham shaxsiy, ham fazoviy kengligi sharoit, salomatlik va aniq sheriklari-ga qarab o‘zgarib 
turadi. Xotirjam va o‘ziga ishongan inson o‘z chegaralarining daxlsizligi haqida qayg‘urmaydi va katta 
au-ditoriyada bo‘sh stul, stol, zont, portfel va boshqa panaliklar sanalmish rekvizitlardan foydalanmaydi. 
Ekspansiyaga moyil-ligi bor yoki o‘z chegarasini kengaytirmoqchi shaxslar yoxud shunga o‘xshash 
narsani namoyish qilmoqchi odamlar, buni oyog‘ini uza-tish, kinozal yoki samolyotda qo‘shni o‘rindiqqa 
qo‘lini qo‘yish, atrofdagi buyumlarga tasodifan tegishda namoyon qiladi. 
Kim muomala qilayotgan sherigining mavqei, ahamiyatini yuqori baholasa, uning uchun, asosan 
katta shaxsiy fazo ajratadi. 
Xoll va undan keyin ko‘pchilik mualliflar muomala uchun 4 turdagi masofalarni ajratib 
ko‘rsatadi, ularning har biri insonlardagi yaqinlik va oraliqni bildiradi. O‘ta yaqin masofa bevosita 
jismoniy kontaktdan 40-45 sm gacha – yaqin munosabat-larni ifoda etadi. Intim (o‘ta yaqin) masofada 
sherik haqidagi taassurotlar nafaqat vizual, balki taktil va kinestetik bo‘lishi muqarrar. 
YAqin munosabatdagi odamlar bir-biriga tegib ketmaydi, degan fikr tug‘ilishi mumkin, biroq shaharda 
aholi zich yashashi tufayli transportda bunday hodisalar sodir bo‘lib turadi. Bun-da kechirim, tushuntirish 
orqali jismoniy kontaktni izohlash imkoniyati mavjud. O‘zaro yaxshi tanish insonlar o‘rtasidagi jismoniy 
kontakt ko‘proq: bu erda qo‘l siqish, tirsagidan ushlab turish va har xil yarim hazil qiliqlar bo‘ladi. 
Mazkur teginish-larning turliligi va tusidan qat’i nazar, ularning umumiy va-zifasi muloqotni, ayniqsa, 
uning emotsional, personal hamda manfaatdor iliq jihatlarini kuchaytirishdir. 
Inson mantiqiy emas, balki iltimos darajasida ishonar-li bo‘lishi uchun (sharoitni tushuntirish 
maqsadida) o‘z nutqiga qo‘shimcha ravishda suhbatdoshiga teginishni kiritadi. U asosan, suhbatdoshi 
qo‘li yoki engiga intonatsion urg‘u qo‘yayotganda tega-di, bu orqali esa sherik muloqotdosh qalbida 
muhim so‘zlarni muhrlaydi. Siz ko‘p odamlar ichidan bittasiga tegib murojaat qilsangiz, u o‘zini 
boshqalar orasidan tanlab olingandek his qiladi. Dj. Edinger va M. Patterson o‘zlarining qator tajriba-
larida bir qiz katta supermarketda keng omma orasida telefon – avtomat uchun tanga so‘ragan. U ba’zi bir 
odamlarga iltimosi-ni teginish bilan birga, boshqalarga esa tegmasdan murojaat et-gan. Salgina tegingan 
odamlarning 51%i, tegmaganlarning 29% kishi telefonga tanga taqdim etgan (bu erda yosh va jins xususi-
yatlarida katta tafovut kuzatilmagan). 
Notanish insonga to‘g‘ri teginishning asosiy sharti, ularning neytralligidir, ya’ni shilqimlik 
xususiyatiga ega bo‘lmasligidir. Inson qoldirayotgan taassurotning kuchi engil va kam seziluvchi 
teginishlarda kuchliroq bo‘ladi. Aynan shun-ga doir tajriba amerikalik tadqiqotchilar tomonidan kutub-
xonada o‘tkazilgan: kitob bilan hammani ta’minlovchi qiz “be-xosdan”, “beixtiyor” ayrim odamlarga 

---

teginishi va boshqalariga tegmasligi talab qilingan. Albatta, natijalarni qayta ish-lash vaqtida bu ikkala 
guruhning yoshi, jinsi, irqi, mavqei hamda qator mezonlar (qobiliyatlari, intellektual salohiyati, tashqi 
ko‘rinishi, xayrixohligi va boshqa xususiyat)lar bo‘yicha baholashlari darkor edi. “Tegilgan” odamlarga 
kutubxonachi qiz chiroyli va saxiy bo‘lib ko‘rinishi tabiiy hol, buni tushunish mumkin. Lekin nima 
sababdan qiz ularga juda ham aqlli hamda kasbiga yaroqli bo‘lib tuyulgan ekan? Bu tadqiqotdan olingan 
ikkinchi qiziqarli dalil shundan iboratki, “tasodi-fiy” teginishga bog‘liqliklarni asosan ayollar namoyish 
etgan. Uchinchi natijaga ko‘ra, qizning yaxshi aktyorlik mahorati o‘laroq tadqiqotdagi ko‘pchilik uning 
teginishlarini sezmaganlar, agar sezgan bo‘lsalar ham, tasodifiy deb qabul qilganlar. “Teginil-gan” va 
“teginilmagan” kishilarning ma’lumotlarini qayta ish-lashda baholashdagi xilma-xillik anglanilmagan 
tarzda kechgan, hayotda ham, asosan bu narsa shu zaylda kechadi. 
Agar sherik yoki muloqotdosh iltimos qilayotgan payt-da biroz bo‘rttirib yuborsa, ozgina qistov, 
siquv hissi paydo bo‘lsa, ya’ni qo‘lni manipulyasiya qilish, holatini o‘zgartirish maqsadida qo‘lni ushlash 
– teskari reaksiyani vujudga keltiri-shi ehtimol: Qanday shilqim odam ekan, nega menga yopishib oldi, 
qanday qilib undan tezroq qutilsam bo‘larkin? kabi fikrlar uyg‘onadi. 
Ko‘pchilikda teginishlar nihoyatda sergaklik, xushyorlik-ni paydo qildiradi – asosan bu narsa har 
qanday psixologik oraliqning, distansiyaning qisqarishi qiyinchilik tug‘diruvchi va bezovtalik bilan 
kechuvchi odamlarda kuzatiladi. Bular qiyin tanishadigan, “siz”dan “sen”ga o‘tishda undan ham ko‘p 
murakkab-liklarga duch keluvchi, nazar yoki tikilib qarashni ko‘tara ol-maydigan, kulguli bo‘lib 
ko‘rinishdan dahshatga tushuvchilarda uchraydi. Muomalada mahoratli kimsa intuitiv ravishda kimga 
tegish mumkin va kimga tegish shartligini, kimga tegish orqali psixologik tanglikni hosil qilib, o‘zidan 
uzoqlashtirib yubo-rish mumkinligini biladi. 
Ayniqsa, bu narsalarga suhbatdoshingiz sizdan yoshi kichikroq, sizga bog‘liq va yoqimsiz bo‘lsa-
da, teginishingizdan qocha olmasligi (rad eta olmasligi)ni bilsangiz, ehtiyot bo‘ling! YAqin do‘stlarimiz 
yoki qarindoshlarimizning voyaga etayotgan farzandlarida xuddi shu voqea sodir bo‘lishi ko‘pchilikka 
ayon. Bir kunmas-bir kun boshidan silab qo‘ysangiz yoki yuzidan o‘pib qo‘ysangiz bolakay o‘zini chetga 
olib, jahli chiqqan holda sizga ti-kila boshlaydi. Ota-onalarga bolalarning bunday mehrsizligi yoki biroz 
qo‘polligi juda yaxshi ma’lum, chunki farzandlar ularga go‘yoki “bolalardek muomala” qilayotganlaridan 
norozi bo‘ladilar. 
Ba’zi holatlarda teginish mavqe vazifasini o‘tashi mum-kin. Kim salomlashganda birinchi bo‘lib 
elka qoqsa, bu orqali yaqqol yoki yashirin dominantlikni bildiradi (rollar o‘sha inson tomonidan 
taqsimlanadi). 
SHaxsiy (personal) masofa 120 sm ga etishi mumkin, bunda jismoniy kontaktning bo‘lishi shart 
emas. Bu suhbat, so‘zlashuv uchun optimal masofa. Personal masofadagi mini-mal ko‘rsatkich 75 sm 
bo‘lsa-da, lekin turmushda bu masofa turli uzunliklarga ega. Muomalada masofaning o‘zi ko‘p narsalarni 
hal qiladi. ko‘chada biror voqeani kuzatayotgan yoki afishalar-ni tomosha qilayotganimizda tasodifan 
oldimizda bo‘lib qolgan notanish insonga qandaydir e’tiroz bilan murojaat etishimiz bunga yaqqol 
misoldir. Biz murojaat qilgan inson bizdan bir muncha uzoqroq masofada joylashgan edi, u bilan 
gaplashish maqsadi butunlay vujudga kelmasmidi? Ko‘chada vaqtni (soatni) so‘rayotganimizda ham 
personal masofani saqlaymiz va bu bilan iltimosimiz, aynan o‘sha kishiga mo‘ljallanganligini bildi-ramiz. 
Sotsial masofa 120 dan 260 sm gacha oraliqda joylashgan bo‘ladi va mazkur distansiya har 
qanday rasmiy muomala uchun nihoyatda qulay hisoblanadi. 
YUqorida keltirilgan tasnifni qat’iy va ishonchli bo‘lmasligiga daliliy misollar ko‘p. Birinchidan, 
suhbatdoshlar muomala jarayonida muloqotdoshga nisbatan joyini o‘zgartirishi mumkin, ammo bu narsa 
kontaktning kuchayishi yoki susayishining belgisi emas. Ikkinchidan, kishi muomalaga qiziqqanligini 
yoki undan bezganligini masofa orqali emas, balki boshqa vo-sitalar yordamida ayon qilishi ehtimol. 
SHunga qaramay, ayrim qonuniyatlar mavjud hamda ular e’tiborga olinishi shart. Jum-ladan, o‘zimizga 
yoqadigan, fikri va mulohazasi biz uchun qadrli hamda yordamidan umidvor insonlarga yaqinroq 
bo‘lishga intila-miz. 
Muomalada masofadan tashqari, suhbatdoshlarning o‘zaro fazoviy joylashuvi ham katta ahamiyat 
kasb etadi. SHuni ta’kid-lash joizki, bir-biriga mebel tufayli qarama-qarshi o‘tirib qolgan odamlar 
ixtiyorsiz tarzda konfrontatsiyaga (qarama-qarshilikka) boradilar. Muomala jarayonida kishilarning bi-ror 
ko‘rish burchagi, gradus ostida bir-biriga yo‘nalganligi ney-tral, xolis hisoblanadi. 
Insonning o‘z xonasini yoki kabinetidagi buyumlarni jihozlashi odam ruhiyati haqida so‘zlab 
berishi mumkin: biz axir ayni paytdagi suhbatdoshlarimiz uchun sharoit yarata-miz. Andre Morua 
o‘zining “Suhbat qurish san’ati” asarida quyidagilarni qayd qiladi: “Mebel uslubi ham muomala xu-
susiyatiga ta’sir qiladi. CHuqur ingliz kreslolari kamgaplik-ka moyillik tug‘diradi; suyanchig‘i qattiq 
stullar zukkolikka undaydi; butun tanasi bo‘shashiga imkon beruvchi divanlar dil izhorini engilroq 

---

aytishga sabab bo‘ladi. Odatda bunday divan-larda nigohlar to‘qnashmaydi, bu esa uyatchan insonlar 
uchun ayni muddaodir”. 
Har holda muomalada masofani belgilash tana harakatlariga qaraganda osonroq kechadi. Axir 
fazo hech kimniki emas va ayrim xatolar uchun odamlar bir-birini tez kechiradilar. Muomalada to‘g‘rilik, 
rostgo‘ylik nihoyatda qadrlanadi. Muomala uchun sharo-it yaratilar ekan, boshqa ishtirokchilar 
tomonidan bu sharoitlar qabul qilinishi ham lozim. Bir xil paytda suhbatdoshlarning yumshoq va qulay 
kresloda bo‘shashishining istamasligini kuza-tish mumkin: bunda kishilar qaddini rostlash, kresloning 
uchi-ga biror burchak ostida o‘tirishga harakat qiladilar. 
Boshqa insonlarda esa, albatta mebelning o‘rnini o‘zgartirish odati mavjud: bu narsa 
muloqotdoshgacha masofa bi-lan ham, jismoniy komfort bilan ham bog‘liq emasligi mum-kin, balki 
begona muhitda o‘zi uchun joy tayyorlashning timso-liy rasm-rusumi bo‘lishi ehtimol . SHu jumladan, 
mezbonning mehmonni o‘z qo‘llari bilan stulga o‘tqazishining asosiy xabari 
– “men siz uchun sharoitni o‘zim tashkil etaman”ligi psixologik jihatdan aniqlangan. 
SHaxsiy-fazoviy joy bizning ham, sayyoramiz jonivor-lari uchun ham muhim ko‘rsatkichimiz 
sanaladi. Hayvonlar joy-lashuvining zichligiga qarab, har bir jonivorning o‘z hududiy zonasi mavjud 
bo‘ladi. Afrika savannalarida katta bo‘lgan sher-ning shaxsiy hududi 31 milga etadi. Biroq, agar sher 
zoopark sharoitida voyaga etgan bo‘lsa, uning shaxsiy hududi bir necha metr-lar bilan chegaralanishi 
ehtimol. Faqat so‘nggi yillardagina hukumat va quruvchilar ko‘p qavatli yashash joylari insonni shax-siy 
hududidan mahrum qilayotgani tufayli insonlarga salbiy ta’siri haqida bosh qotira boshladilar. Buni 
Djems orolida (Merilend shtati yaqini) tarqalishi ko‘payib ketgan bug‘ular mi-solida ko‘rish mumkin. 
Lekin o‘sha vaqtda ozuqa va em-xashak etar-li, yirtqich hayvonlar yo‘q, hech qanday epidemiya 
aniqlanmagan bo‘lsa-da, bug‘ular juda katta miqdorda xalok bo‘la boshlagan. Xuddi shunga monand 
voqealar kalamush hamda quyonlar bilan so-dir bo‘lgan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bug‘ular ularning 
tarqalishi oshishi hisobiga shaxsiy hududning kamayishi sa-babli stress vujudga keltirgan buyrakusti 
bezining nihoyatda faolligi tufayli o‘lim topgan ekan. Buyrakusti bezlari esa or-ganizmning o‘sishi, nasl 
qoldirishi, kasalliklarga qarshiligi uchun javobgar. SHu tariqa bug‘ularning qirilishi ochlik, infek-siya 
yoki boshqa yirtqichlarning tajovuzi tufayli emas, balki tarqalishning kengayishi oqibatida yuzaga kelgan. 
YUqoridagi dalillarni e’tiborga olgan holda aholi juda zich yashaydigan joylarda jinoyat ko‘p bo‘lishini 
tushunish mumkin. 
2. Fiziognomika to‘g‘risida tushuncha 
Pantomimikadagi mima niqobidan foydalangan holdagi suratlar g‘alati taassurot qoldiradi, chunki 
yuzsiz inson juda yomon ko‘rinadi. Er yuzidagi eng qiziqarli yuzga nisbatan qiziqish va diqqat-e’tibor 
insoniyatning tarixiy yoshi bilan barobar. Asrlar mobaynida yuz qiyofasi (chizgilari) va ifoda-lari, uning 
xarakteri hamda taqdiri bilan bog‘liqligi o‘rganib kelingan . Dastlabki fiziognomik tizimlardan biri 
Qadimgi Xitoyda miloddan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan va haligacha rivojlanishda davom etmoqda. 
Xitoyliklar yuzni 3 ta gorizon-tal zonalarga bo‘ladilar, har bir zona ma’lum yoshlarda alohida ahamiyatga 
ega. YUzning tepa zonasi: sochidan qoshigacha qism in-sonning intellektual imkoniyatlari va bolalikda 
yashash sha-roitini ifodalaydi. O‘rta qism: qoshdan to burun uchigacha zona ruhimizning 
moslashuvchanligi, epchilligi, shaxsimizning ku-chini, o‘z-o‘zimizni nazorat qilishni bildiradi va u 35 
dan 50 yoshgacha davrda nihoyatda muhim hisoblanadi. YUzimizning eng pastki qismi bog‘liqliklar, 
hayotimizdagi muvaffaqiyatlarning ehtimolligini bildiradi hamda keksa odamlarda bu zona yaxshiroq 
o‘qiladi. Xitoyda fiziognomika borasida katta ishlar amalga oshirilgan, yuz qiyofasidagi organlarning 
joylashuviga qarab maxsus xaritalar yaratilgan, ularning soni 111 dan 130 tagacha. Ammo G.K. 
Lixtenberg Lafaterning mashhur fiziognomika-si to‘g‘risida quyidagilarni aytadi: “Menimcha, bu 
nazariya psi-xologiyada fizikada mavjud bir qiziq nazariyaga o‘xshaydi. Maz-kur nazariya shimoliy 
yog‘duni baliq tangachalarining yaltirashi bilan tushuntiradi”.
Fiziognomik stereotiplar maishiy hayotda tashqi ko‘rinishga oid ko‘plab interpretatsiyalarning 
paydo bo‘lishiga sababdir: labi katta bo‘lsa, ta’sirchan, sezgir; peshonasi keng bo‘lsa yoki ko‘zoynak 
taqsa intellekti baland va hokazolar. Bu narsaga jiddiy yondashish qiyin -ku, biroq hammaga ma’lumki, 
yuzda insonning ichki dunyosi aks etadi. Kundalik kuzatuvlar va xulosalar chiqarganimizda biz asosan 
yuzdagi a’zolarning anato-mik muvofiqligiga emas, balki biror vaziyatda insonning ichki holati yoki 
munosabatining uning mimikasida namoyon bo‘lishini nomutanosib talqin qilamiz. Sinchkov kuzatuvchi 
uchun inson yuzidagi tushunarli va aniq ifodadan tashqari, odamning ixtiyo-riy yuz ifodasining o‘zgarish 
izlari, ayrim qismlardagi tezkor (soniyaviy) reaksiyalar, yuzdagi alohida qismlarda nomutano-sibliklar 
ham ahamiyat kasb etadi. Insonning mimik chizig‘ida bir lahzalik reaksiyalar emas, balki kundan kunga 

---

inson yuzida o‘z izini chuqurroq qoldiruvchi ustun reaksiyalar o‘z aksini to-padi. Takrorlanuvchi mimik 
reaksiyalar o‘z muhrini qoldiradi, vaqt o‘tishi bilan ular moddiylashadi. SHuning uchun “Ajinlar 
o‘tmishdagi tabassum izlari” degan aforizmning mavjudligi ta-moman asossiz emasdir.
Tasavvur qilaylik, bir odam xulqida asosiy o‘rinni jahl chiqish, qahr, g‘azab namoyon qilishga 
nazorat, ulardan tiyinish egallaydi. Bu odamga quyidagi iboralar mos kelishi mumkin: 
“o‘zini qo‘lga olish”, “o‘ziga erk bermaslik”, “o‘zini tutib turish”, “tishini tishiga qo‘yish”, “o‘zini yig‘ib 
olish” va boshqalar. Ti-shini tishiga qo‘yish deganda, tana qo‘zg‘alishi, kuchsiz salbiy emotsiyalarning 
kishi ichki dunyosida qolishi tushuniladi. Maz-kur holatda tishlar ortida hali yorug‘ dunyo yuzini 
ko‘rmagan emo-siyalar, gaplar go‘yoki qulfga solinganga o‘xshaydi. Bu ko‘pincha “og‘ir dahan”ni 
vujudga keltiradi va “tumshug‘i osilgan”, ya’ni latent (yashirin) holatda kuzatish bilan qiyoslanadi. Agar 
biz yuqoridagi vaziyatga kontrast insonni tasavvur qilsak, u o‘z ta-jovuzini kesatiq gaplar orqali 
kuchaytirsa, tili achchiqqina bo‘lsa, biz uni jag‘i jag‘iga tegmaydigan (tishini tishiga qo‘yib), tilini tiya 
olmaydiganligini qayd qilamiz. 
Har birimiz o‘ylamay turib, beixtiyor o‘zimizning fizio-gnomik tizimimizdan foydalanamiz. 
Bizningcha, ayrim asosiy yoki bu belgilarni bir xil mazmunda ishlatish qaltisdir. Mi-mika nihoyatda 
murakkab bo‘lib, u tabassum – xush ko‘rish, qosh chimirish – ko‘ngli to‘lmaslik kabi ishonchli tavsiflar 
to‘plami emas. P.Ekman eksperimentlarda isbotlaganidek, turli irq va madaniyatga tegishli individlarning 
emotsiya ifodasi o‘xshash, lekin bu umumiy jihatga to‘g‘ri keladi. Real sharoitda bizning oldimizda 
yaqqol bitta emotsiya namoyon qilayotgan surat emas, bal-ki haqiqiy inson yuzi bilan bo‘lsa, “tarjima”ga 
oid qator muam-molar vujudga kelaveradi. 
Har birimiz boshqa insonlar mimikasi reaksiyalari-ning yaxshigina interpretatori (talqinchisi) 
sanalamiz va biz chiqargan xulosalar, ko‘p sonli sub’ektiv sabablarga bog‘liq odam o‘zini jarohatlovchi 
ma’lumotdan asrovchi psixologik himoya mexanizmi evaziga muloqotdosh yuzidagi ifodani uzoq 
vaqtgacha payqamasligi yoki sharoitning ustanovka va prognozla-riga mos tarzda tasdiqlovchi belgilarni 
topishi ehtimol. Bun-dan tashqari, o‘zi uchun xarakterli bo‘lgan emotsional reaksiya-larni ko‘rishi, o‘ziga 
umuman begona reaksiyalarni ko‘rmasligi mumkin. Hammamizning shaxsiy tajriba manbamiz, avvalo 
o‘z oilamiz hisoblanadi. Bolalik davrimizdanoq barchamiz xulq ekspressiv tarkiblari haqidagi tasavvurlar 
bilan boyitila-miz. Lekin bizni boyituvchi manba turfa xil bo‘lishi tabiiy hol. Bitta oilada bola vujudga 
kelayotgan xavfni onasining ifodasiz yuzidan payqab olsa, boshqasida u to‘liq belgilar maj-muasini qabul 
qiladi: labning taranglashuvi va shaklining o‘zgarishi, kichraygan ko‘zlar, tirishgan peshona gavdalanishi-
dan bilib oladi. Boshqa xonadonda bir-birini va bolalarni maqtash istehzoli, kesatiq aralash pichinglarda 
ifodalansa, yana birida har qanday bahona bilan affektiv hayratlanish etakchilik qiladi, uchinchisida esa 
hech kim hech kimni umuman maqtamaydi, hech kim hech kimdan xursand bo‘lmaydi. Ba’zi oila-larda 
o‘zgarguvchi yuz ifodasi uzoq vaqtli munosabatlar oydin-lashuviga olib kelsa, boshqalarida o‘z 
emotsional holatiga oila a’zolarining diqqatini jalb etish uchun sal kam o‘z joniga qasd qilish zarur 
bo‘ladi. 
Hayratlanarliki, barcha odamlarning mayda, konkret eks-pressiv belgilariga oid tasavvurlari 
qarama-qarshi bo‘lsa-da, lekin eng mo‘‘tadil deb o‘z shartli belgisining tizimi tan oli-nadi. O‘zining 
amaliy fiziognomik tasavvurlari nisbiy xa-rakterga egaligini faqat yuksak kommunikativ mahorat sohibi 
anglaydi, xolos. 
Azaldan muloqotdosh bilan aloqa o‘rnatish va axborot-ning nozik ma’naviy tusini etkazishda 
nigohga katta e’tibor berib kelingan. Vizual kontakt kanaliga oid ko‘plab savollar tug‘iladi: muomala 
paytida insonning ko‘ziga qarash kerakmi? Mantiqiy jihatdan javob ijobiy bo‘ladi. XVIII asrda yashagan 
graf CHesterfild o‘g‘lini diplomatik kareraga tayyorlayotganda quyidagi yozuvlarni qoldiradi: “Odamlar 
bilan muloqotda bo‘lar ekansan – ularning ko‘ziga boq, agar ko‘zingni olib qochsang, ular sen o‘zingni 
biror narsada aybdor deb hisoblaysan, deb o‘ylay boshlaydilar. Bundan tashqari, sen odamlar ko‘ziga 
qaramay ay-tayotgan so‘zlaring ularda qanday taassurot qoldirayotganligini bilolmaysan...”. Psixologik 
tadqiqotlarning natijalari ham yuqorida aytilgan fikrni tasdiqlaydi: vizual kontaktdan qochuvchi 
odamlarning yuzi salbiy baholanadi. 
Insonning ko‘ziga tik boqish har qanday muloqotni muloqotdoshimiz uchun yoqimsiz bo‘lishiga 
olib kelishi mumkin, bu go‘yoki psixologik oraliqning qisqarishiga o‘xshaydi. Agar biz bilan bir xil 
jinsdagi odamga uzoq vaqt o‘qrayadigan bo‘lsak, o‘zaro musobaqalashishga chorlovni anglatishimiz 
ehtimol. Garchi suhbatdoshimiz qarama-qarshi jins vakili bo‘lsa, bu yaqin aloqa taklifidek ro‘yobga 
chiqadi. 
Muomalalik, sheriklik teng munosabatda kechmasa, qolaversa tanqid va boshqa salbiy ta’sir 
unsurlariga ega bo‘lsa, doimiy ravishda ko‘zga tik qarash yoqimsiz kechinmalarni kuchaytiradi, unda 

---

keskin psixologik himoyani vujudga keltiradi hamda ishga yordami kam tegadi, shundoq ham og‘ir 
sharoitni yanada chigallash-tiradi. 
Qarama-qarshi joylashuv va yaqin masofa nigohlar to‘qna-shuvining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. 
Tadqiqotlarning ko‘rsa-tishicha, insonga begona odamning tik qarashi 3 sekunddan oshsa, diskomfortlik 
hissini yuzaga keltiradi. Albatta, bu vaqt o‘rtacha ko‘rsatkichdir: o‘ziga ishonmagan odam tanglik, 
taranglik va bezovtalanishni vaqtliroq his eta boshlaydi, agar buning ustiga noqulaylikni oshiruvchi 
boshqa vaziyatlar mavjud bo‘lsa (liftdagi kabi yopiq va tor fazo), gap lahzalar haqida ketishi ehtimol. 
Bizningcha, ko‘ziga tik qarash ko‘pincha tikilayotgan inson statusining yuqoriligiga bevosita 
bog‘liq. Bosim hissi va u bi-lan hamohang keluvchi bo‘ysunish yoki qarshilik ko‘rsatish muo-malaning 
dastlabki soniyalaridanoq unga noto‘g‘ri tus beradi: “yutayotgan” kishi nima sababdan muloqotdoshi 
bo‘sh kelmayotgan-ligini, yoxud aksincha ruhi tushib, muloqotni muloqotdosh mini-mallashtirayotganini 
va bora-bora o‘z qobig‘iga kirib olishini tushuna olmaydi yoki bilmaydi. 
Aynan muloqotdoshimizning qorachig‘iga nigohimiz ba’zan ixtiyoriy, ba’zan ixtiyorsiz tarzda 
tushishi uning xulqiga ta’-sir etuvchi kuchli vosita ekanligi ehtimol. 
Rostdan ham ichimizda bizga noma’lum bo‘lib qoluvchi baholashni o‘zida mujassam etgan tikilib 
qarashni bemalol ko‘tara oladigan insonlar ko‘pmi? Noma’lumlik bizni kuzatayot-gan kimsa, bizda 
nimani ko‘rib qolishi mumkin, u bizni qanday baholaydi degan har xil qo‘rquv, taxminlarni uyg‘otish 
bilan birga, ularning yanada kuchayishi uchun qulay zamin hozirlaydi. Bunday vaziyatlarda inson xulqida 
kuzatiluvchi beo‘xshov va be-ma’ni qiliqlar u boshidan kuchli bezovtalik hissini kechira-yotganidan 
hamda ularni kamaytirish uchun autokommunikativ harakatlardan foydalanayotganidan dalolat beradi: 
yuzini yoki sochini silash, ayollarda ziragini to‘g‘rilash , o‘z kiyimiga e’ti-bor bilan qarash va undagi 
ba’zi joylarni tartibga keltirish hammasi joyidaligiga ishonch hosil qilish xohishini aks etti-radi, 
shuningdek, bu voqelik ruhiy osoyishtalik va muvozanatni tiklashga xizmat qiladi. 
“YUzma-yuz” muloqotda, agar u ma’lum darajada taranglash-gan bo‘lsa, suhbatdoshga tikilib 
qarashni kanda qilmaslik esa uning bezovtaligini oshiradi, bu vaziyat suhbatni konstruk-tiv tuzishga 
monelik qiladi. Suhbatdosh unga yuzaki, yumshoq va to‘xtalishlar bilan qaraganda hamda har gal 
nigohini ko‘zga yo‘naltirmaganlarida o‘zini yaxshi his etadi. Bunda albatta, insonga o‘zi ham qarab 
olishga imkoniyat yaratishi darkor va u tashlayotgan har bir nigohida tutib olmaslik kerak, aks holda 
muloqotdoshni kuzatish va uni biror narsa ustida tutib olish xohishi mavjuddek taassurot qoldirishimiz 
mumkin. 
Notanish bola bilan muomalada bo‘lganda, ayniqsa, agar begonasirayotganda, aksariyat odamlar 
intuitiv tarzda bitta usuldan keng foydalanadi: avval bolachaga emas, balki uning o‘yinchog‘i, kitobi, 
rasmiga qarab, biror narsani gapiradilar. Vi-zual kontakt to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki ikkala suhbatdosh 
qarab chiqayotgan qandaydir buyum orqali o‘rnatiladi – bu vaqt mobay-nida bola yangi insonning ovozi, 
yuzi va nigohiga ko‘nikib bora-di va u odamning “qo‘rqinchli emasligi”ga ishonch hosil qiladi. Xuddi shu 
usulni o‘ziga ishonmagan, tang ahvoldagi katta yoshdagi insonga ham qo‘llash foydali. Mulohaza 
bildiradigan umumiy ob’ektni tanlab, so‘ng biz unga qaerga qarash kerakligini ayta-miz va bu bilan 
nigohini berkitishdan hamda noqulayliklarni his etishdan ozod qilamiz. 
Ko‘ziga qaramaslik vaqtini uzaytirib yuborish ham xavfli – muloqotdoshingizda unga nisbatan 
diqqat, qiziqish yo‘q degan taas-surot uyg‘otishingiz mumkin. Maishiy turmush tajribasida ko‘zga biror 
narsada ehtiyoji bor odam boqadi, hech narsa kerak bo‘lmagan odam esa tik boqsa ham, hech narsani 
payqamaydi, degan naql bor. 
Darhaqiqat, atayin vizual kontaktdan voz kechish sherikni manipulyasiya qilishning yaxshi 
usullaridan biridir. Qanshar yoki undan sal balandroqqa yo‘naltirilgan barqaror nigoh o‘zining qo‘pol 
dominantligi bilan ajralib turadi. Qosh o‘rtasiga yo‘naltirilgan harakatsiz qarash qarshimizdagi inson 
ikkinchi darajaligi yoki fonga qorishib ketganligini ko‘rsatadi: senda qaraydigan hech narsa yo‘q yoki 
umuman borligingni ilg‘ashim kat-ta gap. Lekin bu faqat boshlanishi suhbatdosh, bunday g‘alati va 
yoqimsiz mikrosharoit (qarayotgandek-ku, biroq qaramayapti ham hisob)ga tushib qolgach, unga ongsiz 
ravishda me’yorida ekanligi-ni o‘ziga uqtirishga urinadi, ya’ni qaerga yo‘naltirilgani noaniq nigohni 
tutishga harakat qiladi. Buning uchun bosh yordamida yoki gavdasi bilan sezilar-sezilmas moslashuv 
harakatlarini amal-ga oshiradi. Bu esa muloqotdosh xulqida hovliqmalik va yolvo-rishlikni oshiradi 
hamda sheriklar o‘rtasidagi tengsizlikni bo‘rttirib ko‘rsatadi. 
“Ko‘rmaydigan nigoh”ning boshqa turlari ham mavjud: ma-salan, u insonni teshib o‘tishi, 
sherikning yuzi oldida to‘xtab qolishi, ungacha etib bormasligi, asosan ko‘z suhbatdoshdan biroz 
chetroqqa joylashtirilgan tasavvurdagi obrazga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Har doim ham “ko‘rmas 
ko‘zlar” tajovuz yoki bosim quroli emas. SHunday hollar ham bo‘ladiki, nigoh – chet-lashtirish, ortiqcha 
diqqat va reaksiyalar talabiga qarshi himoya reaksiyasi tariqasida noiloj vujudga keladi. Ayniqsa, bu holat 

---

gavjum erlarda bilet tarqatadigan, sotadigan kishilarda (vokzal, teatr...) va pochta ekspeditorlarida uchrab 
turadi. Ular insonga qarab turib, uni ko‘rmasligi, yonginasida turib gapini eshitmasligi. 
Ko‘z orqali insonni “yutib yuborish”, “otib tashlash”, “mix-lab qo‘yish”, “iliqlik uyg‘otish”, 
“ko‘nglini sovutish” mumkin. Muomalada har bir narsa ahamiyatga ega. Vizual kontakt kanali orqali 
uzatilayotgan mazmunga ta’sir etuvchi vositalar: yorug‘lik, rakurs, hatto ko‘pchilik taqadigan ko‘zoynak 
ham. Ko‘zoynak orqali hamma narsani ko‘rish mumkin, ammo siz u tufayli to‘liq ko‘rinmaysiz. 
Nigohingizni payqash va tutish qiyin, chunki unga oynaning yarqirashi halaqit beradi, buning yordamida 
vaqtdan yutish osonroq kechadi. 
3.SHaxs va o‘zaro ta’sir muammosi 
Muomalada “o‘z ovoziga ega bo‘lmaslik” – “yuziga ega bo‘lmaslik” bilan barobardir. Paralingvistik 
tavsifga ovoz jadalligi, ton va tembr yuqoriligi, temporitmika va nutq in-tonatsiyasi kabilar kiradi. 
Jadallik yoki balandlik ovozning eng oddiy xususiya-ti bo‘lib, ma’lum kommunikativ sharoitda 
muomala fazosini boshqarishning individual xususiyatiga bog‘liq ovozga egalik, ma’lum xona uchun esa 
tinglovchilar miqdori va muomalaning qator vaziyatlarida intuitiv ravishda balandligini to‘g‘ri tan-lashni 
ham nazarda tutadi. Keragidan ham baland gapirishga odatlanib qolgan insonlar ma’lum etiket me’yorini 
buzadilar, ular kuch (bu erda ovoz kuchi) bilan eshitishga majbur qiladilar. Bu fazoni “bosib olish” 
ekspansiyasining yaqqol ko‘rinishidir, ya’ni boshqa insonlar o‘rin egallagan akustik muhitni o‘zi bi-lan 
to‘ldirishdir. Agar bu chiqish yoki ma’ruza bo‘lsa, jarangdor va baland ovozli inson tinglovchilarni uning 
ovozi adekvat bo‘lishi uchun kerak masofaga uni itaradi. Auditoriya yoki “dia-log” bo‘yicha 
muloqotdoshlarga bunday munosabat personallikni yo‘qotadi, muloqotdoshlar qancha bo‘lishidan qat’i 
nazar ular bi-lan ommadek munosabat o‘rnatiladi. 
Bunday xulqning sabablari har xil bo‘lishi ehtimol: ta-shabbusni o‘ziga olish va o‘z fikrini 
o‘tkazish xohishi; ichki zo‘riqishlarning tashqariga yo‘l topishi; o‘zi izohlayotgan gap-lariga sho‘ng‘ib 
ketishi tufayli kommunikatsiyada mo‘ljalni yo‘qotish. Baland ovoz salbiy qo‘zg‘algan, nizoli, tarang 
munosa-batlar mavjud muomalaga xos bo‘lib, bunda hech kim bir-birini eshitmayotganligidan dalolat 
beradi. 
Paraverbal muomalada ma’lum idrokning stereotipla-ri mavjud. Baland ovoz o‘ziga ishonganlik 
bilan identi-fikatsiya qilinadi: masalan, maktabda baland ovozda javob berish o‘qituvchilar tomonidan 
ijobiy baholanadi va qo‘llab-quvvatlanadi. Eksperimental sharoitda nutqini baland ovoz-da etkazadigan 
insonlar “dominant”, “malakali”, “o‘ziga hammaning diqqatini jalb etishdan qo‘rqmaydigan” deb idrok 
qilinadi. Past va tushunarsiz nutqqa qaraganda, ba’zi jamoa to‘plangan vaziyatlarda (kutubxona, kassa, 
konsert va teatr zalla-ridan tashqari joylarda) baland ovozda gapirayotgan “jazolan-maydi”. Hech kim 
ma’ruza qilayotgan inson yoki domlaga pastroq ovozda gapirishni talab qilmaydi. Ammo nutqning 
tushunarli va qulay idrok qilish ovozning intensivligi bilan emas, balki to‘g‘ri tanlangan temp, o‘rinli 
pauzalar, muvofiq artikulyasiya va “ovoz ko‘tarinkiligi” bilan belgilanadi. Bundan tashqari, ovoz 
intensivligining keskin oshishi nutqning boshqa nozik parametrlariniyo‘qolishigasababbo‘ladi, binobarin, 
nutqning intonativ manzarasi oddiylashib, monotonlikka o‘sib o‘tishga olib keladi. 
Nutqning ritmik manzarasini, asosan pauzalar shakllan-tiradi, ular nafaqat talaffuzning aniqligiga, 
balki bildiri-layotgan fikrning aniqligiga ta’sir qiladi. Birorta ham odam suhbat davomida pauzasiz 
so‘zlashuvni amalga oshirolmaydi. U nafaqat o‘z nutqining ifodali bo‘lishiga va mazmunni chuqurroq 
etkazishga, balki muloqotdoshimiz reaksiyasini baholash va suhbatda tashabbusni berish uchun zarur. 
Ko‘pchiligimizda kimningdir gapini tugatdimi yoki davom etayotganligini bilmasdan bo‘lib 
qo‘ysak, o‘zimizga noqulaylik tug‘iladi. Muomalani muloqotdoshimiz uchun qulay temporit-mik 
yo‘sinda olib borishimiz kichik ko‘ngilsizliklardan asray-di. Suhbatdoshni “gapirtirib yuborish” mumkin 
bo‘lgan inson-lar ularni oson va o‘zi sezmagan holda muomalaga kirishishini ta’minlaydigan 
muloqotning eng yutuqli tomonlarini taklif etadi. Bunda pauzalar engil nigoh, deyarli sezilmaydigan tana 
harakatlari bilan boyitiladi. 
SHunday qilib, pauzalardan foydalanish suhbatdoshimizni manipulyasiya qilishning samarali 
vositasiga aylanishi mumkin: tashabbusning to‘satdan taqdim etilishi insonni zo‘riqtirish va 
hovliqtirishiga olib keladi. 
Pauzalar va u bilan birga ovozning tempi, balandligi-ning o‘zgarishi, muhim jihatlarini 
intonatsiya orqali ajratib ko‘rsatmaslik diqqatni biror narsadan chalg‘itish uchun vosita bo‘ladi: bitta 
notada va nutqida “katta harf”, “abzats”, “tinish belgilari”siz gapiradigan monoton notiq eng tiyrak 
auditoriya-ni ham “uxlatib qo‘yishi” mumkin. Agar ma’ruzachining ko‘zlagan boshqa maqsadi bo‘lmasa, 
uning manerasini besamara, xulqini xato deb baholash kerak. Biroq bunday vaziyatda boshqa voqelik 

---

ham hukm surishi ehtimol: akademik (ilmiy) yoki rasmiy ifoda-sizlik orqali istalmagan reaksiyani 
vujudga keltirish orqali fikrlar osonlik bilan “xazm bo‘lishi”ni ta’minlaydi. Dialog-da bezovtalanayotgan 
inson, gap topolmay jimjitlikda qolib ke-tishdan qo‘rqayotgan yoki suhbatdagi keskin o‘zgarishlarni 
vujudga keltirishi mumkin bo‘lgan odamlar pauzalardan qochadilar: sev-gi izhor qilmoqchi bo‘lgan yoki 
rashk qilayotgan ayol iloji bori-cha suhbatdagi pauzalarga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Insonlar jim 
turganlarida qaror qabul qilish uchun vaqtlari etarli; uzoq vaqt cho‘zilib ketgan pauza suhbat tusini keskin 
o‘zgartirib yuborishi ehtimol (A.Morua “Suhbat qurish san’ati”). 
Templar va nutqdagi tempning muvofiqligi ham kommu-nikativ ahamiyat kasb etadi. Nutq tezligi 
temperament bilan bog‘liqligidan tashqari, gapirayotgan shaxsning nozik funksio-nal holatlari haqida 
xabar beradi. Qo‘zg‘algan, jahli chiqqan in-son tezroq gapiradi, ba’zi so‘zlarni “yutib yuboradi”, uning 
into-natsion manerasi “chirsillash”ga o‘xshaydi. Tushkunlikka tushgan, charchagan va befarq 
odamlarning tempi o‘zgacha bo‘ladi, lanj va sustkash inson biror narsaga qiziqib qolsa, unda nutq 
tezlashi-shini kuzatish mumkin. Tempni to‘g‘ri interpretatsiya qilish ovoz tarangligini doimo e’tiborga 
olish demakdir. Oldimizdagi in-sonning sustkashligi og‘ir xo‘rsinish bilan bog‘liqmi yoki unda affektmi, 
shoshilmasligi “gapi chaynalayotganligi” bilanmi, tanlab-tanlab mos so‘zlarni gapirayaptimi va 
boshqalar... 
Muomaladagi muloqotdoshlarning nutq sur’atida tafo-vutlar mavjud bo‘lsa, eng katta muammolar 
yuzaga chiqadi. Bu o‘zgarishlar, albatta xarakterologik xususiyatlar yoki holatlarga emas, balki situativ-
rolli hodisalarga bog‘liq. YUqori sur’atda gapirayotgan odam suhbatdoshiga shoshilayotganini 
bildirayotgan bo‘lishi hamda unga moslashib, nutq sur’atiga bo‘ysunishni tak-lif qilishi ehtimol. Agar 
suhbatdosh bu shartga ko‘nmay, savol-larga sekin va erinib javob qaytarsa, bu o‘ziga xos kurashni vu-
judga keltiradi – suhbatning davomiyligini ikkala insondan ham kim belgilashi ustida munosabatlarga 
oydinlik kiritadi. Aksincha, suhbatdosh taklif etayotgan muloqot tempini qabul qilish, unga “muvofiq 
kelish”ga harakat qilish muloqotdoshimiz tushib qolgan vaziyat (vaqt ziqligi) va uning odatlarini hurmat 
qilish yaxshi natijalar beradi. Muloqotdagi kishiga “zo‘rlab” noqulay suhbat tempini berish o‘ziga xos 
nayrang yoki tuzoq bo‘lishi ehtimol, chunki shoshib javob qaytarishga uringan in-son gapidan adashib 
ketadi, fikrlarni yaqqol izohlay olmaydi, natijada noqulay, yoqimsiz holatga tushib qoladi. 
YAxshi dialogik kontakt o‘rnatishda ikkala ishtirokchi ham “bir-biriga qarab intiladi”, o‘zi sezmagan 
holda sherik hisobiga paraverbal xulqini o‘zgartirib boradi. Bu sezilmas va simvolik o‘zgarishlarning o‘zi 
korrektlik va sabrlilik muhitini yaratadi 
– muammoni o‘zaro qoniqtiruvchi echimini topishga imkoniyatlar ortadi. 
Temporitm va ovoz balandligini tahlil qilish uncha mu-rakkab emas: ularni bir amallab o‘lchash, 
shkalalarga muvofiq joylashtirish imkoniyati mavjud (tez-sekin, past-baland). Ovoz albatta, yuqoridagi 
xarakteristikalar bilan bio qatorda tu-shuntirish, tasvirlab berish murakkab xususiyatlarga ham ega. Ularni 
tasvirlash maqsadida odamlar asosan boshqa modal-liklardagi sezgilarga xos taassurotlardan 
foydalanadilar: ovozni “sovuq”, “yumshoq”, “nozik”, “engil”, “qo‘pol”... deyisha-di; musiqa asboblari 
hayvonlar (“hangradi”, “chiyillayapti”, “to‘ng‘illadi”, “qichqiryapti”, “ming‘illadi” ...)ga qiyoslanadi. 
Ovoz jarangdorligining o‘ziga xosligi boshqa insonning nafaqat faol holatini, balki hozirda 
tovushda aks etayotgan o‘tmishdan qolgan muammolarni tushunishga yordam beradi. Bo-lalikda vujudga 
kelgan aksariyat muammolar yuqori nafas yo‘llarining qisilishida, yuzaki nafas olish: yo‘tal yoki ast-ma 
kasalligi bilan birga uchraydi. Mazkur voqeliklar aksa-riyat hollarda ota-onasidan birortasiga baqirish 
xohishini so‘ndirish natijasi hisoblanadi. Jazolanishdan qo‘rqish esa baqirishga to‘sqinlik qiladi va ovoz 
o‘ziga xos tarzda pasayib boradi va zo‘rakillashib qoladi. 
Louenning aniqlashicha, bo‘g‘iq ovozning eshitilishi va kelib chiqishi bo‘yicha turlari ko‘p. 
Ulardan eng ko‘p tarqalgan “tug‘ilmagan” ovoz rostdan ham “past” va “zo‘raki”, shu bilan bir-ga, rangsiz 
(xira) va ichki tanglikka ega. Bunday ovoz agressiyani 
namoyon qilishning samarali usuli bo‘lishi tayin va darhaqiqat ayrim paytlarda g‘azabli ochiq qichqiriqqa 
qaraganda, ko‘proq qo‘rqitadi. Ota-onalar qo‘ygan taqiqning mohiyati “achchiqlanish mumkin 
emasligi”da emas, balki hech narsani va hech qachon im-pulsiv tarzda “ovoz orqali” amalga oshirib 
bo‘lmasligidir. Haqiqatda real nizoli vaziyatda bunday bo‘g‘iq ovoz agressiyani namoyon qilishning 
mujassamligidir: men qo‘zg‘alganman, ammo ko‘ryapsizmi o‘zimni tutib turibman. Men benuqsonman, 
ovozim-ni baland ko‘tarmayapman ham. Meni hech kim, hatto siz ham o‘z xulq-atvoringiz bilan ham 
baqirishga majbur qilolmaysiz. Bu inson o‘z ovozini “qaerga” yo‘naltirganligini yanada yaxshiroq 
tushunish uchun, ya’ni u o‘zida qaysi emotsional reaksiyalardan tiyingan va ularni ozod qilishga 

---

muhtojligi aniqlanadi. Agar bu kishi muammolari bilan amalda ishlamoqchi bo‘lsak, diqqatimizni boshqa 
kuchli sub’ektiv hissiyotlar – kulish, ovoz chiqarib yig‘lash kabilarni o‘ziga ruxsat beradimi va ularni qay 
yo‘sinda amalga oshirishiga e’tibor qaratishimiz lozim. Bo‘g‘iq ovozning boshqa turini e’tiborsiz 
tinglansa, u har qanday tang-likdan xoli bo‘lib tuyuladi – ovoz pastroq, biroz tushunarsiz ming‘illagan va 
sayoz (yuzaki)roq. Ovozdagi taranglik, asosan bu-rundan chiqayotgan tovushga qattiq urg‘u berishda 
seziladi. Bun-day ovoz sohiblari ularni ixtiyoriy vaqtda bo‘lib qo‘yishlari mumkinligini sezadilar va 
buning uchun sharoit ham yaratadi-lar. Lekin paradoksal ravishda mana shunday tushunarsiz ovoz egalari 
gapirishni juda yoqtiradilar hamda ularni osonlik bi-lan to‘xtatib bo‘lmaydi. Ularning ovozi go‘yoki 
quyidagilarni aytadi: men hech kimni eshitsin deb zo‘rlamayman, hattoki o‘zim hayronman nega meni 
tinglashyaptiykin? SHunday ekan, endi hech kim qarshi bo‘lmasa, men yana gapimda davom etsam... 
Mazkur ovozning shakllanishi asosida yana bolalikda qondirilmagan diqqatga nisbatan ehtiyoj yotadi. 
Bola o‘ziga faol ravishda tu-shunarli so‘zlar bilan kattalar diqqatini jalb eta olmagan. Sababi keskin 
“aralashma, seni ishing bo‘lmasin” zaylidagi rad etilishga uchrashi ehtimoldir. Ovoz bu erda kompromiss 
to-padi – u ham bor, ham yo‘qdek (burnim tagida ming‘illashimni, balki eshitib qolishar, lekin jahlligi 
chiqmaydi, men axir hech kimga halaqit bermayapman-ku). 
Andre Morua o‘z asarida malgash xalqining maqolini kel-tiradi, unga ko‘ra, etim qanchalik aqlli 
gaplarni aytmasin, uni hech kim eshitmaydi. CHunki unda ota-ona mehr-muhabbati singuv-chi o‘ziga 
ishonch hissi yo‘q. 
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro‘yxati: 
Godfrua J. CHto takoe psixologiya: V 2-x t. T.1. Per. s frans. M.,Mir, 1992. -496 s.
Karimova V.M., Akramova F.A. Psixologiya. T.: 2000, 185 b. 
Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. T.: 1999, 94 b. 
E.G‘oziev.Sotsial psixologiya.Toshkent .2012y. 
Drujinina V. “Psixologiya “. Uchebnik. “Piter”, 2004. 
Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchebnik dlya vuzov.- 
M.Aspekt Press, 2002 – 383 s. 
Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznanie sebya: Vliyanie nalyudey: 
Posobie dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003.