Shabanov pechat

Sana01.01.1970
Hajmi
#103209
Bog'liq
Shabanov pechat


узок вакт куйaгaн, кейин Корижауглон бунлай куйлай олмас эди, дустим, деган. Унинг Хасануглони йук эди, дейди. Вейсалии анъана олиб келди. Лньапапинг сoглом илдизидв Веiсал унди, бе замонавий шоир булиб стишди, тулаконли дунедя яшади.
Биз Вeйсалга у бизга ахамият берганчалик ахамият бери дЕ олмадик. Вейсалнинг Слгонсиз шеъридаги бутун тасдиклар, и калблар жункинлик билан кийматлар, халк ссвгилар, бирлашинтинг тасдигидир, Бу бирлашиш мамлакатга, унииг Б бошкарунига бу йуллаги буюк дастак эди, Ошик Вейсал жумхурият даврида замонасинииг халк бахшиси эди. Бу ливрда канча-капча кадрли бахшилар орамиздан утли. й Лекин хеч бирига буидай хурмат курсатилмади. Ҳатто, вафотидан кейни хам ЯхE Камол каби турк алабиётининг энг буюк поирига бу каби хурмат курсатилмади. Халк бахшиларини куйиб туришг, мустакиллик даврида канча-капча буюк ипсонлар келиб кетди. Хеч кайси бири умумий хотираланмади, жамоатчилик фикрида бу n. акс этмади, Ошик Вейсал хакикатаи хам машхур булди. Ошик Bейсалнинг сaiньати йуналипи галирилмаятти. Факатгина хаиаскорлар Изишмокда. Газеталарда, ва хусусида деярли журналларда киска маълумотлар берилмокда. Уни утан Еки хозирда яшаб турган бахшилар билан таккослашмаятти. Аммо хар бир сузи кадрланаятти. Бундай шухратта Вейсал кандай эришди? Хақикатан хам Вейсал бундай машхурликка лойнк бир бахшимиди? Нихоят,
26
Эди, Бизнингча, бундай саволларга жавоб бериш вакти келди. алии Вейсалнинг шухрат козонишига сабаб бўлган бир қанча омиллар нди, бор. Биринчи ўринда унинг кўзлари ожизлигидир. Ичимизда ажиб бир ачиниш туйгуси ила карардик ушга. Бундай туйғy бизни бера дарров яхши хукм чикаришга ундарди. Иккинчи сабаб, роса кирк piáp, йил кўлида сози билан бутун мамлакатни айланиб чикканидир. лан Катта йигилишларда катнашди, мактабларда концертлар берди... Инг Богчадан то университетгача Энди-энди куртак оча бошлаган сал кўнгилларда, ҳаёлларда Вейсал кадрли бўлиб жойлашади, кичиклар улғаяди;B Вейсал болалик хотираси сифатида роса қирк ди. йил яшади.
Лугат
acimak- ачиниш
bagomsızlık - мустакиллик
doga - табиат
kader - тақдир
neşeli - завкли, шавкли, кувнок, хурсанд
Örnek - мисол
Тест
7. Опик Вейсалнинг шеъриятдаги устозлари кимлар?
A) Пир Султон Абдал, Юнус Эмре, Кул Ҳиммат
Б) Кутси Тежер, Сабахаттин Эгабӱгли, Орхан Вели
B) Дадалӯғли, Бокий, Фузулий
Г) Нодим, Румий, Хожи Бектош Вали
Саволлар
Нима учун Ошик Вейсални исёнкор дейдилар?
2. Ошик Вейсал ургана олган, севиб ўрганган халк шоири ким эди?

27

3. Ошик Веitcaлнинг халк томонидан севги ва Хурматга сазовор булишининг асосий сабаби нимада?


4. Коражаўглоннинг халка танилишида Ошик Вейсал кандай роль уйнаган?
Toпшириклар
1. Ошик Вейсалнинг "Гузаллигинг бир пулга киммат" номли шеърида акс эттирилган фалсафий маъноларни тахлил қилинг.
2. Ошик Вейсалнинг исёнкорлигини ёзма тарзда изохланг.
28

Вейсалнинг икки дунёси


Ошик Вейсалнинг икки дунёси: ички дунёси ва ташки дунёси бор эди. Ташки дунёси ботиний дунё эди. Тупроги, дарахти, тошлари, суви, нони билан. У Туркиянинг киркка якин номли Елинг. вилоятини айланиб чикди. Лекин Сивриалан кишлоги Вейсалнинг ботиний дунёсидир. Бесерек тоFи-10, Гулдедеси хамда Коратоши булган Сивриалан. Яйловларида кўйларнинг кўзилар билан кўшилиши, тогларда сиёхранг бинафша очилипи, пичанзорларда пиёз наъматаклар, бустонида саримсок Очган гулларини битадиган Сивриалан. Мухтож булмаслик, беш-ўн танга топиш гона юртларда юрган. Хотини учун Вейсал гурбатда, Гулизорни, бола-чакасини ватанида колдирди. Ез келган пайт, яйловда ишлар кайнаган замон. Худди уша пайт Сивриаландан хотинидан хат келади.
Yeni mektup aldım gül yüzlü yârdan;
Gözletme yolları gel deyi yazmış.
Sivrialan koyйnden bizim diyardan,
Dağlar mor menevşe gül diye yazmış.
Beserekde lâle sümbül yürüdü,
Gildedeyi ҫayr ҫimen biridi,
Karataşda kar kalmadı eridi,
Akar gözüm yaşi sel deyi yazmış.

29

gurbette yayla zamanı,


Mevlâyı seversen ağlatma beni,
Benek benek mektupdadır nişanı.
Gözyaşım mektupda pul deyi yazmış.
Kokuyor burnuma Sivralan köyü,
Serindir dağları, soğuktur suyu.
Yâr mendil göndermiş yadigâr deyi.
Gözünün yaşını sil deyi yazmış.
Veysel bu gurbetlik kâr etti cana,
Karıştır göçünü ulu kervana,
Gün geçirip firsat verme zamana,
Sakın uzamasın yol deyi yazmış.

Яна мактуб олдим гул юзли ёрдан,


Иўлларга термулма, кел, деб ёзибди,
Сивриалан кўйидан, бизнинг диёрдан,
Тогларда бинафша, гул, деб ёзибди.
Бесеракда қир-адирлар гул тақди,
Гулдадад алола, гулханлар ёқди,
Қоратошда корлар, эриди, оқди
Окар кўзим ёши, сел, деб ёзибди.
30

Колмагин гурбатда яйлов замони,


Аллоҳни севсанг, йизлатма мени,
Согинч мактубларим бўлинг нишони,
Куз ёшим мактубда пул, деб ёзибди.
Ҳамон димогимда Сивриалан буйи,
Салкиндир тоглари, совуқдир суви,
Ер рӯмол юбормиш, эсдалик дея,
Кўзинг ёшларин сил, деб ёзибди.
Вейсал, бу гурбатлик кор этди жонга,
Emиштир кўчингни улкан карвонга,
Кун ўтказиб фурсат берма замонга,
Асло узаймасин йўл, деб ёзибди.

Асло узаимасин иул, деб ёзибди. Вейсалнинr mеърларида гуллар, қизил, яшил, сарик ва сиёх ранглар раксга тушган қизлар каби акс этади, киши бир ранглар жӱнбуши ичида сузгандай. Холбуки, етти ёшида кўзларини йўкотган бахшининг хотирасида факатгина иккита ранг колган. Бири қизил. Отаси туғилганлик хакидаги гувохномасини олиб келиб берганди. Шунинг муковасидаги кизил ранг кичик Вейсалнинг диккатини тортган эди. Кейингиси кора. Бу рангни у кўмирдан хотирлайди. Қолган барча рангларни йиллар ўтиб унутган.


31

Иккинчи дунёси зохирий зулмат дунёсидир. Бу дунёда; «Кўз билан кўриб булмайдиган, эшитиладиган товушлар .. Шаклсиз, соясиз жонлар, нафаслар». Бу коронгулик бахшининг саньатида, инсонийлигида катта урин тутмади. Бир ёндан Бектоши маданияти таъсири, бир ёндан кўзларининг кўрмаслиги уни илохиятта, тасаввуфга олиб борди:


Her nereye baksam onu görüyorum;
Aynaya bakarsam beni görüyorum;
Yayılmış damarda kanı görüyorum;
Yerleşmiş cesette gizli sır bende.
***
Ҳар қаён қарасам уни кўраман,
Ойнага қарасим мени кўраман,
Томирда окаётган қонни кўраман,
Менинг жасадимда яширилган бир сир.
Вейсал бу икки дунё орасида бориб келмокдадир. «Кетаяпман кеча-кундуз» шеърида икки дунё бир жойга келган:
Dünyaya geldiğim anda,
Yürüdüm aynı zamanda,
İki kapılı bir handa,
Gidiyorum gündüz gece.
***
32

Дунёга келганим онда,


Юриб кетдим шул замонда,
Икки эшикли хонадонда
Кетаяпман кеча-кундуз.
Вейсал коронғулик дунёсидан мамнундир. Бу дунёни алмаштиришни хохламайди. Хусусан, Кӱз Банки курилганда унинг рахбарлари Ошикнивг кўзларини операция йули билан очишни таклиф килишган, аммо Вейсал бу таклифни кабул этмаган. Бу вокеадан таъсирланиб, хаттоки бир шеьр ёзган:
Bir küçük dünyam var içimde benim;
Mihnetim, ziyпetim bana kafidir.
Gorenler dar gӧrir, genislur bana;
Sohbetim, ülfetim bana kâfidır.
Бир кичик дунём бор ичимда менинг,
Мехнатим, зийнатим менга кифоя,
Курганлар тор кўрар, кенгдир менга,
Сухбатим, улфатим менга кифоя.
Ошик Вейсалнинг уз дунёси торми вки кенгми? Халк шеъриятининг хажвиячи усталаридан Толиби Жошкун, бир кун Ошик Вейсални якиндан таниган журналист Эрдоган Алканга: «Вейсалнинг кўзларининг кўрмаслиги катта нуксондир. Шунинг
33

учун у тасаввуфга берилганди. Аraрда дунёнинг гӱзалликларидан бахра ола олганида эди, шеьрларини ўзгача бир шаклда ёзар эди» ва деганди. Вейсал коронгулик дунёсидан карздорлигини, кўзлари кўрганда эди, хозирги каби Ошик Вейсал була олмаслигини э; тушунади. Коронғулик дунёси, гаройиботлари билаи бир каторда, бахшини яккаликка, ёлғизликка етаклаган. Ҳаётда ёлғизлиги шоир д шеърларининг асосий мазмунидир. Биринчи хотинининг кочиши, б аскарликка олинмаслиги, Ватан согинчи, полизини сув босиши. пулининг ўғирланиши, ўрмончилар болтасини олиб куйиши каби вокеалар асосида шеърлар битилган.


Дунёда Ошик Вейсалнинг шеърларини тӱлдириб турувчи ранг хам, шакл хам мавжуд эмас. Вейсал учун инсон бушликдан келаёттан бир товушдир.
Göz ile görülmez duyulan sesler
Şekilsiz, gölgesiz canlar, nefesler.
***
Куз билан кўрилмас тингланган саслар
Шаклсиз, соясиз жонлар, нафаслар.
Шоир бу сузларни айтар экан, аслида англатаётгани, биз яшаётган асл дунёнинг ожиз бир инсондаги карзидан бўлак нарса Г эмас. Ожизлик туфайли, биз учун муайян бўлган нарсалар у учун мавхум, тасаввуфий ва ғаройиб нарсаларга айланади. Шy аснода
34
Сивриаланнинг бир дехкони тасаввуф шеъриятининг сунгги вакили булиб каршимизда. Вейсал «Мен кўр булмасам эди, Сивриаланда чупон булур, эдим. Кўр бўлдим, Вейсал булдим» дейди. Ошик билан булган сухбатларнинг кўпи «пишали» х шоир дастурхон атрофида кечарди. Бундай зиёфатлар инсонга халоват дчиШи, бахшида этар, уларни янада якинлаштирар, ўзларини мустакил ОСИШИ, хис килиб, рохатбахш бир сухбат курардилар. Ана шундай Ошикнинг вафотидан сунг и кабя бирида кимдир кечаларнинг кўмилажак ери хакида гапирарди. Ошик Вейсал тугилган ери -рувчи Айипинар тупрогига кўмишлари истагини билдирар экан, «Жасадимнинг устига тош кўйманглар, илтимос кқиламан, тош гиёхлар, гуллар уссин, куй-кӱзилар еб, бахра кўйманглар, олишсин» деганди. Шунда Вейсалнинг ўгли Бахри гапни бўлиб: «Дада, олма богига кўмайлик сизни. Сиз айтган жой эса узок, келиб-кетувчилар бўлмайди, уларни чарчатмайлик. Олма боги ундан яхши, сиз хам бу боғни ёктирасиз» деди. Инсоннинг кўзи очиклигида кўмилажак ери хусусидаги бу баҳс-мунозара, Бахрининг кқистови Ошик Вейсалнинг жахлини чикаради ва у «Кўмилажак еримни мен танлайманми ё сенми? Бекорчи , биз raпларингни йиғиштир» дея мавзуга нукта қўяди. Ошик Вейсал бошкаларнинг кўп сахифалар, бутун чарса китоблар оркали айтмокчи бӱлганларини, бир жумла ичида чакиб, Ууи хулосасини чикариб бера оларди. Мисол тарикасида, қадрдон нод дусти саналмиш Сабоҳаттин Эюбуглунинг «Сенингча севги
35

нима?» саволига: «Севган ёрингга етиша олмасанг севги булади» - дея берган жавобини келтиришимиз мумкин.


"Ез кунларининг бирида, кун ботаётган бир паллада, таба Эрдакдаги сохил буйида хурсандчиликка берилиб, сайр килаёттан Бир тарафда хурсандчиликка хурсандчилик қўшаётганлардан бири, бошка тарафида хамкишлоғи ва тенгдоши мух. Вели тога. Кўчалар, соҳил кахвахоналари одамлар билан лик тӳла, ундаги купчилик ярим-ялангоч холдаги кишилар эди. Вели тоға қарг хар икки гапнинг бирида хайронлигини, порозилигини англатувчи «чик-чик»лари билан бошини кимирлатиб турарди. Бирдан Вейсал чидай олмай: «Нималар булаяпти, Вели? Нега томоғига тош тикилган каби чик-чиклаяпсан?» деб суради. Вели тога ютиниб, каршилик кӯрсатмайди. Манажар бу тортишувга нукта кўйиш кераклигини тушуниб: «Всли кўчада сайр тоrа қилганларни ва кахвахонадагиларни кўриб хайрон колятти. Ички кўйлакка ўхшaгaн бир нарсаларда сайр килиб орибдилар. Шубхасиз, бу жуда хунук кўринаятти» деди. Ошик Вейсал бирпасдан сунг «Бу ерда шундай юрадиларми?» деб сурайди. «Албатта, бу ер ёзлик хисобланади. Бу ерда дам олинади, куешда тобланилади». Вейсал Вели тогага караб: «Менга қара, Вели,
хунуги йук, ўринсизи бор. Шундай экан. чик-чиклашни бас кил. деди. Бундан кўриниб турибдики, Ошик Вейсал келиб чикиши ва яшаш тарзи ила соглом ва баракатли инсон булган. Қишлогини Б) инсони. хайвони, тоғи, улови, ут-ўлани, гуллари ва суви билан Г севган Яшаркан уларни инсон. ташлаб кўймаган.
36
Табақаланишга бошка табакаларнинг Бахтни pохатдан, саодатилан изламайди. У ўз тугилган срига, уз табакасига содик колади. Топганини олдин кишлогига улашади. ада, тан Унумсиз бир чӱл булган қишлоғини олмазорга айлантиради, лик ободошлаштиради. Узок вакт Ошик Вейсал билан бирга булган Оши мухбир Эрдоган Алкан, унинг кишлоFидаги яшаш тарзини ула, Ўрганган ва камида йигирма йил Вейсални якиндан билган. «Хей "ora кария Кужа Вейсел, Ҳей!...» репортажлар сериясини ёзган.
Лугат
ağlatma- йиглатма
geniş- кенг
gözletme- куттирма
kafi- кифоя
kapi - эшик
Özlemek - coгиимок
pul- марка
Тестлар
8. Fypбатта юрган Ошик Вейсал хотинидан нима олади?
А) совга
Б) хат, мактуб
B) эсдалик
Г) таклифнома
9 Oшик Вейсал кайси рангларни биларди?
A) cарик, яшил
Б) кук, ок
B) кизил, кора
Г) сарик. кизи ва
37

10. "Хей кария Кужа Вейсал, Хей.." асарини ким ёзган ?


A) Сабоҳаттин Эюбуғли
Б) Эрдоған Алкан
В) Вели тога
Г) Гулизор хоним
Саволлар
1. Ошик Вейсалнинг кандай ички дунёси бор эди?
2. Ошик Вейсалнинг "Яна мактуб олдим гул юзли ёрдан" шеърининг ёзилишига нима сабаб бўлган?
3. Ошик Вейсал кабрининг каерда бўлишини хохлаган?
4. Ошик Вейсал "хунуги йўк, ўринсизи бор" жумласида нима демокчи?
Топшириклар
1. Ошик Всйсалнинг "Яна мактуб олдим." номли шеърини ёд олинг.
2. Нима учун BВейсал "Кузим очик бўлса, чӱпон бўлар эдим" деб ёзади. Езма тарзда изохланг.
38
Халкдан берилгандир Вейсалдаги кобилият
«Халкдан берилгандир биздаги бу кобилият. Шоирлик бу имтиёзи- мустаснодур» дейди Ризо Товфик. Бахшилик бир ўзгачаликдир, аммо мисралар осмондан тушмас. Ожизлиги сабабли узок йиллар мобайнида Сивриалан ва унинг атрофидаги кишлоклардан нарига утмаган Ошик Вейсалдек, Ошик Содик, Ердан" Ошик Вели, Ошик Хусейнлар хам Сивриалан атрофида етишган бахшилардир. Шубхасиз, Вейсал ўз кўшикларидан ташкари, Ошик Нима Вели, Ошик Хусейн, хусусан, Ошик Содикларнинг кӱшикларидан хам куйлаган. Ошикнинг Туркияни айланиши танилишидан кейинги йилларга тӳғри келади. Сивас ва унинг ёнбағирларида куйланган Чампихи халк ни ёд кўшиклари Чамшихи лахжасида айтилган. Ошик Вейсалнинг " деб сози кўп халк кўшикларига, устози булгrан Али Оганинг лахжаларга таъсир курсатган. Ошик Вейсал шеърлари ва кўшикларига тўхтасак, улар хали куп йиллар тадкикотлар мавзуси булади. Улар устида узок ишлаш керак. Сивриалан ва унинг атрофларини кезиб, ўрганиш керак. Сивас ёнбағирлари соз шонрларига бойдир. Етти ёшдан ёшгача соз чалишади десангиз янглишмайсиз. У етмиш жойлардаги болаларнинг чизган расмларида куллар, окар ларёларни курасиз. Мовий, яшил ранглар жилоси, чашмадан сув ичаётган болаларнинг расмини кўрасиз. Ўкитувчилардан «Нима учун факат бу мавзуни чизишган ?» деб сўрасангиз, шундай жавоб
39
беришарди: «Чунки улар табиатнинг яшиллигига, мовийлигига, сукга опикдирлар». Бу расмларида согинчларини тасвирлашади. Халк шоирлари хам Онадулу кишлокларига булган согинчларини куйлашади. Инсонларнинг овунчоги булишади. Вейсалиинг Лнкарада, Истанбулда, Измирда, юртипинг кўп жойларида суюкли дустлари булган. Уларни шу шахарларга келиши билан кидирган, сураган. Лекин Вейсални танимаган одам йук. Вейсал бу хакда шундай дерди: «Бир кун тулки кишлокка келибди». Бир кишлоклик: «Вой, кара, тулки» дебди, бошкаси «Кара, тулки», биттаси «Тулки кара, тулки» деб яна такрорлабди... Тулки гапираётганларга караб: «Вой, уларнинг хаммаси мени танир экан, лекин мен биттасини хам танимайман» дебди. «Биз хам шундай бўлдик, танишларимиз куп». Вейсални кЎрганлар, эшигганлар Вейсал "танишган. «менинг кулогимда колган садо билан уларни эслайман. Мен гаплашган инсонлар мени унутмасалар, шунинг ўзи менга кифоя» дейди. Мен кӱп санъаткорлар билап учрашдим: Урхон Вели, Саит Фаик, Бедри Рахми, Ахмет Қутси, Бахчет Кемал, Нейзан Товфик билан танишдим. Лекин хозир эслай олмаяпман хаммасининг исмини. Менинг танилишимда, айникса, Ахмет Кутсининг мухим Ўрни бор. Вейсал мамлакатни кадам-бақадам кезиб чикади. Исми хурмат уйғотган, дунёни севги билан титратган, ссвган ва севилган Вейсал бутун Туркияда танилган. Радиода узининг майин мусикаси ва соз техникаси, самимий, оташ калби каъридан
40
чиккан овози билан, энг аст табакадан буюк табакагача булган ади. инсонларни ўзига жалб киилган. Вейсал ўзи согинган гӯзалликни ини кидирган, хар бир санъаткор гузалликни кидиргандек, у хам тинимсиз излайди, ахтаради:
Konyanın güzel buğdası,
Sivas ta Çorum'da hası,
Ayıntab'ın çiğ köftesi.
Кунянинг гўза бугдоси
Сивасда, Чурумда хоси,
Ойиптобнинг хом кўфтаси, (котлети)
. Халк тили билан халкиинг севган нарсаларини, борган п жойларида энг кўп стиштирилган нарсаларни санаб беради. «Костомӱнининг аркони", "Бурсанинг ипак даструмоли" пишлоги" дейди бахши. «Истанбул, т "Эдирнанинг ёкимли к - Нима истасангиз уларда бор» дейди. Яна Анкарача бор айтардики, «Аданада пахта битади, Кезиб-кезиб жуда чарчадик». Аслида, энг буюк завк юрт кезищдир. Мамлакатни таниш, ўз овозини танитиш, овозини эшитмаган тингловчилар ҳамда мухлислари билан танишиб, унутилмас сухбатга шунғиш энг буюк завкдир. . Кел, кўр Вейсалнинг дардли холини:
41
Talih, çile, kader sözü bir etmiş,
Her nereye gitsem gezer, peşimde..
Толеъ, азоб, тақдир сўзи бир бўлмиш,
Каён борсам, кетимдан қолмас...
Мактубларга чеккан имзосида хам шоирнинг дардини хис этиш мумкин:
Al kâtip kalemi yaz bu selämı
Mektup yâre selâmımı ulaştır
Bir yâr için terkeyledim sılamı
Mеktup, yâre selâmimı ulaştır.
Şarkışla kazamdır, Sivrialan köyüm,
Geçti ömrüm gurbet elde neyleyim
Gel diyorsa bu illerde durmayım,
Mektup, yâre selâmimı ulaştır.
Ол, котиб каламни, ёз бу саломни.
Мактуб, ёрга етказ саломимни.
Бир ёр учун тарк айладим гурбатни,
Мактуб, ёрга етказ саломимни.
Шаркишла маконим, кишловим Сивриалан,
Утдн умрим гурбат элда не килай.
42
Ер кел дерса ёр ёнига мен борай,
Мактуб, ёрга етказ саломимни.
Мактуб ёрга етадими-стмайдими, буни хеч ким билмайди. Вейсал хам билмайди. «Лекин чакирувчи бор дейди. Ғурбатда уйку келмас экан. Юрт кўнгиллардан узоклашмас» деб айтади. Бир шошкалоклик калбига чўкади, куш бўлиб юртга боришни хохлайди:
Sinemi yakıyor sılanın aşkı
Deli gönül harımadan yetişek
Mor gicekli yaylalarn ҫagidir
Güller solup kurumadan yetişek.
Сийнамни ёкмоқда юртимнинг ишқи,
Оишк кўнгил, чарчамасдан етишсак.
Яйловлар ол гулларга бурканга,
Гуллар сулиб, қуримасдан етисак.
«Етишсак» дегани хам ишк.
«- Ишк каерда?»
«- Маълум эмас. Қаернинг гурбатини тортишимиз хам аник эмас. Жумбок бу».
Санъат дунёсида, сузи ва сози билан камол топган, яшаган, яшаётган қанча халк бахшиси бор. Лекин эшитганини, ўйлаганини ва айтмокчи булган сўзларици энг содда, энг очик, калбдан
43
тасвирловчи ва халк кўшиклари билан айтиши мумкин булган буюк бир халк бахшиси эди Опик Вейсал. Ватанига, халкига ва бутун санъат дунёсига факат овози, сузи ҳамда кўшиклари колди Вейсалдан Ошик Вейсални, ўз-ўзиии юксалтирган даҳо десак, муболага булмайди. Халк саньатини яратган бир дахо. Шундай бир табиат даҳоки, илмлариши, ичидаги кечинмаларини атрофидан, ватанидан, инсонларидан хамда яшащ тарзидан илхомланадиган ва туйгуларини кўшиклари оркали ифода этган яратувчидир. Кўрган-кечирганларини, ўзидан ўтказрган холда санъати оркали такроран тапқарига акс эттирган танхо халк бахшиси эди Ошик Вейсал. У яратувчи кучини кўзлари оркали эмас, балки кӱнгли ила кечирган коронгу дунё ичидан камраб олинган мухитга ёруглик ёйди. Лугат
Çiçek - гул
çile - азоб, укубат
geçti - ўтди
il- вилоят
ilçe- туман
kaza - кўрғон (посёлка)
koy- кишлок
sıla- rypбат
ulastur- етказ
Тестлар
11.Ошик Веййсалнинг танилишида мухим ўрни бўлган шахс ким?
A) Ўрхон Вели
Б) Саит Фаик
B) Ахмет Кутси
Г) Бедри Рахми
44
Ошик Вейсалнинг халк адабиётидаги ўрни
Ошик Вейсал шеърларида ифодаланган ишк, юрт ва ўз ватанига севгиси ғайритабиий хиссиёт билан қаламга олинади. Кўзларининг ташки дунёни кура олмаганлиги, унинг ички оламининг маьнавий гузалликка бой булишига сабаб булади. Унинг сезгилари жуда бакувват. Рухсатий, Эмра, ички Коражаўғлон каби хакикий бахшиларнинг аньанаси яшаган даврда, Ошиқ Вейсалда хакикатларнинr ўз мисраларида янада яшашини давом эттирган кудрат мавжуд. Тингловчи, уйловчи, тадкикотчи хусусиятлари билан бир каторда жуда хам севимли бир садоси бор. Турк халк адабиётида «Ошик Тарзи» номи билан аталган окимнинг узун бир тарихи бор. Негизи ислом маданиятига кадар борувчи «Ошик Тарзи», профсссор Купрулунинг фикрича, «катта ва ўрта шахарларнинг кичик буржуазия деб номланувчи ўрта синфи орасида» ривожланиш билан бир қаторда «кишлокларга ва кабилаларга кадар ёйилган» бир адабиёт кўринишидир дейди Хилми Явуз. Бошланишида «урта даврдаги Усмонли эснаф ташкилоти ичида хусусий бир синф ташкил килинган ва ўзига хос гоявий-адабий анъаналарини саклаган «Бахшилар шажараси XVI асрдан бошланиб, бир томондан тасаввуф билан боғлик диний бир кўринишда давом этиб келаётган, иккинчи томондан эса, айникса, яничарлар орасидан стишиб чиккан дунёвий халк бахшилари билан икки алохида йулдан ривожланиб келган. Усмонли
46
жамиятининг ўз бошидан ўтказган туб узгаришлардан сўнгра, айникса, шахарларда учрайдиган халк дунёвий бахшиларининг девон шоирларининг таьсири остида колганлигини курамиз. Ошик Вейсал XIX асрларда кузатила бопланган «хам дарвеш, хам бахши» анъанасини давом этгирган буюк халк бахшиси сифатида Бир маълум. racаввуф адабиётининг томондан текке мафкурасини, иккинчи томондан эса дунёвий халк шеърияти анъанасининг бой манбаларини бирлаштириб, Ошик Вейсал уз билан турк халк шеъриятини мукаммал mеърлари ҳолга келтирган. Дастлабки ёзган шеъри Жумхуриятнинг 10 йиллик юбилей байрами билан боғлик. Ошик Вейсал турк халк шеъриятида инкилобчи, Отатуркчи шоирларнинг биринчи каторидан ўрин эгаллайди. Вейсални халкка танитган шеър Отатуркни куйловчи «Туркияни кайта тиклаган Хазрат Гози» мисралари билан бошланган. 1933 йилга кадар кишлогидан четга чикмаган Ошик Вейсал, кейинчалик бутун мамлакатни айланиб, хамма жойда катта таъссурот ва унутилмас из колдирган. Бир оз вакт Кишлок институтларида мусикадан хам дарс берган Ошик Вейсалнинг 1952 йилда юбилейи нишонланган. Bейсал турк халк шеъриятининг Отатуркчи, инкилобчи бахшиларидандир. Отатуркка бағишлаган «йиги»лар, мактовлар, кўзи билан кўра олмай факатгина овозини эшитиб, ундан Опик Вейсалдан кейин турк халк таъсирланиб езилган. шеъриятида миллатчилик хисси, хҳақиқатпарвар инсон севгиси,
47
жамиятга хурмат ифодаси бошланади. Н.Хикмат, Урхон Вели. Дагларжаларнинг турк шеьриятида колдирган изларини Ошик Всйсал хам ўз шеъриятида босиб утишга муваффак була одди. Унинг бу хусусиятлари халк шеъриятида бир боскич олдинга, келажакка интилишдир. Бугунги кундаги бахшиларга яхшилаб эътибор беринг-чи, кайси бирлари Вейсал сингари она кортини, Отатуркни, халкини, кишлогини севиб эъзозлаган. шеърларида куйлаган! Кайси бир бахши кишлок хакикатларига у каби ишонган, уз кӱзи билан кӱра олмайдиган дунёни, инсонлар мохиятини у сингари англаган, юрагинииг туб-тубидан хис килган! Бу курук мактов эмас, балки Вейсалнинг шеьрларидан олган таассуротлардир. Бошка бахшилар Отатуркни, янгпликни, инсонларни, унингдек сева олмасди. Вейсалнинт эса ташки олами корошгулик оди. У инсонларни, рангларни, гулу лолаларни кўришдан махрум эди. У слгиз калби билан эшитар, оламни кўзи очик кишилардан кўра яхширок туяр эди. Паскал тушунчасидаги «калб кузи» упда яккол мужассам эди. Вейсал калби билан кузатиб, калби билан кўрарди. Сухбат чогида унинг сўзлари кулокларингизга бамисоли шаршарадек эшитиларди. «Тун, соат икки. Улар машинала ёнимда ўтирар эди. Ункапани кўпригига етиб келганимизда, «Ункапанига келдик»- дедилар, лекин уларга хали хеч ким кўприкка етиб келганимизни айтмаган эди. Яна бир окшом хам Бедри Рахмининг ишхонасида Веiйсал созини чалиб, шеър куйлаётган эди. Бирдан Ўртага сокинлик чукди. Bейсал
48
улли кўраётгандек бошини ўгириб «Буюк Раис келди» деди. Изкарига кирган Сабохаттин Эюбуғлу эди. Уни Вейсал «Буюк ранс» дея чакирарди. Хаммамиз хайратда колдик. Вейсалнинг мана шунаканги чукур, инсоннинг ичидан, харакатларидан, кадамларидан, юришидан танийдиган, ҳис кила оладиган сезги кобилияти бор эди. Бу унинг шеърларида хам очик ойдин кўриниб туради. Уни бахши этан хам ана шу эди. Вейсал хамма шеърларида камбағалларни, Эзилган халкни, уларнинг кайғуларини, кишлок хаётининг упирилаётганини тилга олади». Исмат Зеки Эюобуғли. (Анкара, Утку нашриёти 1944 й.) Унинг зиёлилар сингари, инкилобчи сифатида халк томонидан кўллаб-кувватланиши, севилиши хам бежиз эмас эди. Атрофдагилар у ўз даврининг бахписи яхши Эди. ЭНГ мияда ўрнашиб колган тушунадиган ўлчовда, аньаналарга, бесамар фикрларга, утмишда колган acоссиз тушунчаларга бўлган нуктаи назари, эскилари билан боғлик томони йўк эди. улгаяётган муҳитдаги шеър Ягона боғлик эса томони тушунчасини янги ўлчов хамда замонавий хакикатларга таяниб илгари суришида эди. Шу туфайли унга эскича фикр юритувчи бахши сифатида карашни хато деб уйлаймиз.
Лугат
esnaf- ҳунарманд, савдогарлар
tarz - бу ерда: услуб
tekke- хонакох
49
Саволлар 1.
"Ошик тарзи" тушунчаси нимани англатади?
2. Ошик Вейcал ва Отатуркчилик нимани англатади?
3. Ошик Вейсал "калб кузи" билан кўрарди тушунчасини нималар билан исботлайсиз?
Топшириклар
1. Ошик Вейсалнинг халк адабиётидаги тутган урнини кискача сўзлаб беринг.
2. Ошик Вейсалнинг Отатуркга булган муносабати хакида гапириб беринг.
50
Бахшилик-"ошиклик усули"" ва замонямиз бахшиларининг бахшиси
Уни «Ошик Вейсать деб хотирлашнинг бир канча cабаблари бор. Турк адабиётида «Бахшилик Оппок Усули» деб номлангая жанрнинг узок утмиши бор. Профессор Купрулу бу мавзуда куйидаги хулосага «Жумхурият даврининг йирик икилобларидан кейни, бу янги хаёт шартлари ичида Ўрта аср келган: дапрининг ёдгорлиги булган Ошик Усули деб аталга-маълум кондаларга ва тушунчаларга богланган шеър турлари ичида классик мохиятга эга турининг бупдай tеър паклда ривожланишига имкон йук эди». Ошик Вейсал (Шотирӯглу) бахшичилик апаналарининг охирги вакиллари ичида нг илгорларидан эди. Вейсалнинг шеърларида Оик Усулининг жамият курилишидаги тадрижий такомилини кидириш мумкии. Яна бир карра Вейсалиинг шеърлари XVII асрда Ошик Умар ва Гавхари билан бошлантан, классик девон шеърияти таьеирига очик бир бакшилик одатига жавобан катъиятлик хусусиятини кўрсатади. Ошик Усули хакикий халк адабисти булган. XVII acрдан оддин девон адабиёти ва достончилик орасида сикилиб колrан бир давр эди. Хушёрлик ўрнига аста-секин cохталик хукм сура бошлади. «Факатгина Сейрани ва Дардли каби узгалардан фарк киладиган хусусиятга эга булган икки катта
51
кишлок (кўргон) шоири ва ёт таъсирлардан узокда булган Дадалугли каби ашират шоири достончилиги санъат дунёсида бир дунё булиб яшашда давом этдилар». Жумхуриятдан сўнг эса, acoсан, халк куйлари устида тадкикотлар олиб борадиган ва халкка тӱғри йўл кўрсатадиган бир маданиятнинг негизи юзага келди. Бу гал достончилик адабнёти-ишк адабиётига халк адабиёти катта таъсир кўрсатди. Веeйсал XVI ва XIX аср қарши aхлоксизликлари туфайли достончилик анъанасига бўлганларга нисбатан Юнус, Коражаўглон ва асосан Дардли, каби бахшиларнинг номларини ёдra олади:
Neyim ne olacak elde neyim var
Кагасаоglan, Dertli, Yunus soyum var.
Кимман, ким бўламан, кўлимда не бор,
Коражаўглон, Дардли, Юнус бобом бор.
Бу сатрлар унинг хакиқий бахпи эканлигидан далолат беради. Шунинг учун хам Вейсал достончилик аньанаси оркали кутубхона адабиётларидаги ахлоксизликка сapой ва йул кўймасдан, унга тӳсик бўлган мустакил окимини ривожлантирган бир бахши сифатида тан олиниши керак. Тадкикотлар натижасида халк шеърлари, халк санъатлари, халк урф-одатларини билиб Бу баъзи бировлар оламиз. ўйлаганидек оркага чекиниш ёки «олтин давр»ни кўмсаш эмас. Бу ривожланган халк адабиётига бўлган якинликдир. Бу адабиёт, ҳамма нарсадан аввал, томирлари хаёт билан чамбарчас богланган
52
бир давриинг хакикатларга тенглашишидир. Мана шу тадкикотлар олиб борилган 20 йил ичила, хаёт билан богаик булган хар кандай ифода яхши будиб туолди, Надим, Фузулий ва яна бошка куплаб Девон шоирлари игидан кашф этилди. Х шеърияти, халк адабиёти эса усти епнк бир хайкал каби синган- парчаланган, фольклор холатига тушиб колган холидан. янгидан кутарилиб, жойига куйнлиб усти очилли. Ва ана шу тикланга холатила турк халкининг хакикати топилди. Шунинт учун хам адабиетининг халк Коражаўтлон, Далалугли, Курӯгли, Юнус Эмрелир короигиликлан ёрукликка ссвикли намоёндалари. икишди. Бy эски ошнклар халкка уларнинг опиклари туфайли, улирнинг тадкикотчилари туфайли стиб келдилар. Шунинг учун уша буюк ошикларга ошик булгандарни, яъни бихга буюкларни стказганларни хам севамиз, ардоклаймиз. Ошик Вейсал ана шу Ошикларнинг биридир. Хаы сози билан, хам суи бидан уларнинг набираси, знг «ошиги» ва севимлиси, ардоклисидир. Ошик Вейсал «Танзимоть чилардан, урф-одатаар орасидан чикиб келувчи саси, овозн билан фарк килади. Ошик Вейсал Шотир углининг айтишувлари хам алохида бир тадкикот мавзусидир. Бударнинг қиймати замонамиз кадр- билан тенгангидадир. Хар бирида миллат, халк киммати бутуплиги хамда ватан-тупрок бутунлиги туйгуси хоким. Унинг тили эса буларни куйловчи бир изланувчидир.
53
Ошик Вейсал сози билан:
"Меспun'um Leyla'mi gordunm,
Bir kerrece baktı geçti."
"Мажнунман Лайломни кўрдим,
Бир пазар ташлаб утди..." деб бошланувчи машхур туркуси (кўшиги)да калбларни титратувчи бир куйни куйлар экан, унда халк адабиёти анъанасининг хакикий давомини кўрамиз:
"Yigitler silkinip ata binende
Derelerde boz kurtlara ün olur... "
"Йигитлар силкиниб отга минганда,
Дараларда бузкуртлерга ном бўлур..."- деб, Курӯғлини тирилтирар экан, у худди бир маёк каби анъанани жонлантиради. Эски ошиклардан акс-садо булади.
Факат:
"Uzun, ince bir yoldayım,
Gidiyorum gündüz gece"
"Узун нозик бир йўлдаман,
Юраяпман кеча кундуз. " деганида эса у яна Ошик Вейсал Шотир ўғлига айланади. Вейсал одамларнинг орасида энг ва кўзга кўринганларидан эди. У вакти-вакти билан шундай аскиялар севимли aiйтардики, улар инсон калбидан жой олмаслиги мумкин эмас эди.
54
Вейсал одамнинг ичида нима борлитини кура олар эди. Факат буни кандай уддалаш мумкин? Хайрон колмасликнинг нложи йук. Bейсалнинг охирги уч-беш йилда ёзган шеърларида - олдинги уч-беш шеьрларида тилга олинган мавзу, мисол учун «Тупрок», «Йўл» каби шеърларида уз дунёсига кириб кетиш, мистик ва яширин гаплар аччик янада ортган, хаётнинг Хакикатлари янада аник ва мавхум шаклда ёзилган. Фикримизча, Вейсал шеърларининг ўзига хослиги хам ана шундадир. Балки табнатнинг кийнашидан ёки булмасам болалигидан атрофидаги кадимги халк шеър усталаридан эшитиб ўрганганларининг таъсири натижасида у истар-истамас бу йулни танлагандир. Аммо шуни айтиб утиш керакки, Эмра, Рухсатий ёки Коражаўғлон каби халк шоирларининг Вейсалга фойдали бир таъсирини топиш мушкул. Факат таникли шоирларнинг умумий холда анъанавий тарзлари Вейсалнинг хам баъзи мисраларига таъсир курсатмай колмади дейиш мумкин. Бу таьсирдан бутунлай кугулган шоирни халк шоири деб аташ тӳғри бӱлармикан, билмадим? Вейсалнинг кўлида соз булар эди, одати буйича Вейсал бу созни хар доим ўзи билан бирга олиб юрар эди. У созсиз юрадиган шоирни тасаввур кила олмас эди. «Хозирги кунда Ошик Вейсал. керак булса шеърлари билан ёки будмасам сози билан бошдан оёк- эски ва янги турк шсърлари ичида турли усуллар билан тахлил килиниши керак булган ва укиш китобларимизда ундан кўпрок мисоллар бериб
55
танитилиши лозим булган уста бахшидир. У энг гӱзал кўшик хам уша даврда куйлаган. У жуда хушсухбат, олийжаноб инсон эди, биз хам ундан жуда куп нарсалар (турку)ларини ўргандик... Вейсал билан танишишимиз жуда кизик бўлган... Менимча, 1941 йнл эди. Анкарада Ахмет Кутси Тежернинг уйида эдик. Жеват Дурсунуғлу, Тахсин Бангуўғлу, Бедреттин Тунжел на Музаффар Сарзисузенлар хам у ерда эдилар. Вейсал Анкарага келгани сабабли шунака йиғилиш бўлишини эшитиб, мен хам у екка йул олдим. Туғриси мен хам ашула (турку) куйлаганим учун, шундай бир устанинг каршисида ўзимни синамокчи булдим. Мен қўшик куйлаш орзуим борлигини айтганимдан сунг«жуда яхши Рухи Су, кел, сен хам кўшик куйла» дедилар. Созсиз, яъни куйсиз кўшик куйладим. Куйлаб булганимдан сӳнг «Нима деб уйлайсан, Вейсал?» деб кимдир суради. Вейсал озгина уйлагандан кейин шундай деди: «тоFдаги бир гулни шахарга олиб келиб, уни гузал гултувак ва яхши тупрокда ўстириб катта киламиз. Балки илгаригидан хам гӯзал гул бўлар, лекин унинг эски ҳидини балки хеч качон кайтара олмасмиз». Мен бу гаплардан бир оз хафа хам бўлдим, лекин ўзим учун керакли дарс олдим. Лекин хато иш килмаганимни билардим. Менинг ўрганган мусикий маданиятим ва ўрганган нарсаларимда асосий вазифам юкорида айтилган «бошка гул»ни, ўша катта булган «бошка гул»ни топиш эди.» Рухи Су хотираларидан.
56
Лугат
araştırma - тадкикот
baktı - қаради
deyişme- айтишув
koku - хид
kurt - бури
Üzülmek- хафа булмок
ince- нозик, ингичка, нафис
neyim - 1. кимман, 2. нимаман
Тест
13. Рухи Сунинг асосий вазифаси кайси гулни топиш эди,
А) Атиргулни
Б) "Бошка гулни"
В) Чинни гулни
Г) Хуроз гулни
Саволлар
1. Тадкикотлар натижасида турк адабиётида кимлар кайтадан кашф килинди?
2. Фуад Купрули "Ошик усули" хакида нима дейди?
3. Нима учун Ошик Вейсал айтишувлари алохида тадкикот мавзуси бўла олади?
4. Нима учун турк мактабларида Опик Вейсал ижодидан кӳп мисоллар келтиришади?
Топшириклар
1 "Uzun ince yol" деганда нимани тушунилади. Қискача ёзинг.
2. Рухи Су Ошик Вейсал хакидаги хотирасида ундан кандай дарс олганлигини ёзади. Бу дарснинг аҳамияти нимада?
57
Ошик Вейсал шеъриятидаги 12 йуналиш
Ошик Вейсал Туркия Жумхуриятининг 10 iйиллигига багишлаб ёзилган шеърининг нашр этилиши (1933), Анкара ва до Истамбул радиоларида укиган шеърлари, ўзига хос ширин онози ва сози билан шон-шухрат козонди, элга танилди. Кушикларининг ие кўпи Шеърий зилди. магнит ленталари, пластинкаларга китоблари нашр этилди. Жумладан, Халк шеърлари (айтишувлар) (в: (1944); «Созимдан саслар» (1950); «Ошик Вейсал хаёти ва шеърлари» (1963);B «Дустлар мени эслаб турсин» (1970) каби он китоблари босиб чикарилди. «Дустлар мени эслаб турсин»-Вейсалнинг хамма II шеърларидан иборат булган бу китоби 12 булимдан иборат. Улар куйидагилар:
1-«Сенинг йўлингда йўлингда.» ( тангрига бағишланган шеърлари),
2-«Ўзлигимга коришиб тупрок булгунча...» (бойликка- йўкчиликка доир шеърлари),
3-«Такдир менга нелар килд.» (такдир, толе, кўнгилга доир шеърлари),
4-«Ўзлик (сенлик-менлик нима дегани бирок)..» (бирлик, тӱғрилик, яхщшиликка доир шеърлари),
5-«Дунё кенг эди, энди торайди». (дунё, давру даврон суришга доир шеърлари),
58
6-<<Гузаллигишг бир пулrа киммат, гар мендаги ишк булмаса». (севги ва гузалликка лоир шеърлари).
7-«Мактуб, ёрга саломимни етказ», (айрилик, гурбатта ава доир шеърлари).
8-<Менинг содик ёрим кора тупрокдир.» (табиатга доир нг шеърлари).
9-«Ватан бизники, улка бизники, халк (ха) бизннки.» (ватан, миллат, Отатурк хакилаги шеърлари).
10-«Дунёнинг энг бой аклини кўрдим» (турли мавтуларга би оид шеърлари).
11--Нозик ва узун бир iiудламан.. (узи хакидаги ла шеърлари),
12- «Созимга ва икки янги шеър».
Beйсал бу шеърларида опиклик шеърларининг хамма ан турлёридан упумли фойдаланганлиги кўриниб турибли. «Йнллар Bейсал буйи Sл узимни», изладим «Паришонхотир одамни томоша килдим» каби коннотта ва бораакка донр шеърлари оркали уз максадларини тила олиб, га китрбхонга стказишга уринган. «Парншонхотнр одамни томоща кидим» деган шеърида Вейсал фалсафий тамондан пантеистик ндеа зизмни куллайди. Аммо Вейсалнинг идеализмини инсон ва жамиятдан ажралган бир «зодид» маъносида тушуниш нотугри. Аксича, Вейcалиинг баъзн кайгуришлари тушкунликка бориб такааса хам, у инсон салохиятига, аклига булган ишончи, мелнатига булган хурматини тараннум этган маънавиятчидир.
59
Қискаси, Ошик Вейсал адабиётда халк дардини куйлаган бахши ҳисобланади. Ошик Вейсал шеъриятга яна бир бор туғилган каби акс- садо олиб келди. Аслида шуни айтиш керакки, Ошикнинг илк бор туғилиши созини кулига олган кун бӱлди. 1933 йилда Сивасдан Анкарага 3 ой юриб, миллий байрамда шеърларини айтиб, иккинчи маротаба тугилди. Кейинги ишларини у узидан кейинги ўзидан олдинги Юнусни, кўшикларида У ша халк бахшиларига колдирди. Курӯғлуни, Дадалӱғлуни туркуларида, ине йи жонлантирди:
Deli gonil degme ҫaydan bulanmaz
Coşarsa dalgası kendinden olur
Dertsiz âşık diyar diyar dolanmaz
Gezdirir kavgası kendinden olur
Yüce daglar ova gibi dizlenmez
Veysel muhannetten kerem gözlenmez
Tilki gölgesine aslan gizlenmez
Yiğidin gölgesi kendinden olur.
Телба кўнгил тошкин сувдан булганмас,
Тулқини жўшса гар ўзидан бўлар.
Дардсиз ошик диёр-диёр айланмас,
Калбидаги кураши ўзидан бўлар.
60
Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling