мантиқ қонунлари ва тушунча мавзусига

Тафаккур қонуни деб, фикрлар ўртасидаги зарурий, муҳим боғланишларга айтилади. Бу қонунлар фикрлашнинг тўғри амалга ошишини таъминлайди. Тафаккур қонунларига амал қилиш тўғри, тушунарли, аниқ, изчил, зиддиятсиз, асосланган фикр юритиш демакдир. Мантиқда тўртта формал-мантиқий қонун ўрганилади. Айният қонуни, Нозидлик қонуни, Учинчиси истисно қонуни, Етарли асос қонуни. Бу қонунларнинг талабларига риоя қилиш фикр юритишнинг аниқ, изчил, асосли бўлишини таъминлайди ва хато фикрлар ҳосил қилишдан сақлайди. Тафаккур шакллари ва қонунлари объектив характерга эга. Улар объектив олам инъикоси, предметлар ўртасидаги алоқадорликнинг инсон онгида акс этиш формаларидир.
Айният қонунини қуйидагича ифодалаш мумкин: маълум бир предмет ва ҳодиса ҳақида айтилган айни бир фикр айни бир муҳокама доирасида айни бир вақтда ўз-ўзига тенгдир. У «А-Адир” формуласи орқали берилади.
Зиддият қонунини қуйидагича ифодалаш мумкин: айни бир предмет ёки ҳодиса ҳақида айтилган икки зид фикр бир вақтда бир нисбатда чин бўлиши мумкин эмас. Бу қонун “А ҳам В, ҳам В эмас бўла олмайди” формуласи орқали берилади.
Учинчиси истисно қонунини қуйидагича ифодалаш мумкин: айни бир предмет ёки ҳодиса ҳақида бир-бирини инкор қилувчи икки зид фикр айни бир муҳокама доирасида айни бир вақтда , айни бир нисбатда хато бўлиши мумкин эмас, уларнинг бири албатта чин , иккинчиси албатта хато бўлади, учинчи ҳолатнинг бўлиши истисно. Учинчиси истисно қонуни “А В ёки В эмасдир” формуласи орқали берилади.
Етарли асос қонунини қуйидагича ифодалаш мумкин: Ҳар бир предмет ва ҳодисанинг реал асоси бўлгани каби, уларнинг инъикоси бўлган фикримиз ҳам асосланган бўлиши керак. Бу қонуннинг талабига биноан ҳар қандай предмет ва ҳодиса ҳақида айтилган фикр асосланган бўлиши керак. Етарли асос қонуни «Агар В мавжуд бўлса, унинг асоси сифатида А ҳам мавжуд” формуласи орқали берилади.


ТУШУНЧА

1.Тушунчанинг умумий мантиқий тавсифи

2.Тушунчанинг мазмуни ва ҳажми
3.Тушунчалар ўртасидаги муносабатлар

Биринчи саволни ўрганишни тушунчанинг таърифини таҳлил этишдан бошлаш лозим. Тушунча деб, предмет ва ҳодисаларнинг умумий ва муҳим белгиларини ифода этувчи тафаккур шаклига айтилади. Шу таърифни таҳлил қилсак. Белги деб, предметларнинг ўхшаш ва фарқ қилувчи томонлари, жиҳатларига айтилади. Предметларнинг умумий ва якка белгилари мавжуд.(1-расм) Якка белги деб, айни шу предметнинг фақат ўзига тегишли белгига айтилади. Масалан, криминалистикада шахсни индентификация қилиш жараёнида фойдаланиладиган бармоқ излари фақат бир кишига тааллуқли бўлиб, жиноятчининг шахсини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. Умумий белги деб, икки ва ундан ортиқ предметларга хос бўлган белгиларга айтилади. Масалан, “давлат” тушунчасида барча давлатларга хос белгилар назарда тутилади.

Тушунчанинг тилдаги ифодаси сўз ҳисобланади. Тушунча сўз ва сўз бирикмалари орқали ифода этилади. Тилдаги омоним ва синоним сўзларнинг қандай тушунчаларни ифодалашига эътибор бериш лозим. Омоним сўзлар шакли бир хил бўлса-да, турли тушунчаларни ифода этади. Синоним сўзлар шакли ҳар хил бўлса-да, бир хил тушунчаларни ифода этади.