Сайпиддинов С Эпиграфика

ФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

Тарих факультети

Тарих йўналиши

16.38 гурух талабаси С.Сайпиддиновнинг Эпиграфика фанидан Ўрхун-Енисей ёдгорликларида ижтимоий-сиёсий воқеаларнинг акс этиши мавзусида.

Мустақил иши

Қабул қилди Алохунов А

Фарғона 2020

Мавзу: Ўрхун-Енисей ёдгорликларида ижтимоий-сиёсий воқеаларнинг акс этиши
Режа:

1. 
   Ўрхун-Енисей ёдгорликлари
   
2. 
   Ўрхун-Енисей ёдгорликларининг ўрганилиш тарихи
   
3. 
   Фойдаланилган адабиётлар
   

Қадимги Туркий битигтошларнинг Ўрхун ёзувида битилган йирик намуналари қуйидагилардир. Култегин битиги, Билга ҳоқон битигтоши, Кулчур битигтоши, Тўнюқуқ битигтоши, Маюн чур битигтоши.

Култегин битигтоши Билга ҳоқон битигтоши билан бир вақтда пайдо бўлган. Радлов бу битигни немис тилига таржима қилган. Бу битигтош мармарга қўйилган, қалинлиги 41 см, баландлиги 3 метр 15 см, туб қисмининг қалинлиги 1 м. 24.см. Мармар тош ўртасида бош бурчакли қалқон бор. Унга баландлиги 64 см, кенглиги 40 см. бўлган лавҳа ўйилган. Лавҳада архар сурати нақшланган. У ҳоқонлик тамғаси ҳисобланган. Орқа томонга битигтошнинг ўрнатилиш тарихи, ҳаттот ёзувида битилган. Унинг олд томонига 40 сатр, ўнг ва чап томонига 13 сатрдан ёзув битилган. Баъзи жойларида ёзув ўчиб кетган. Бу мармартошга ёзиш ишини Йўллиғ Тигин исмли киш бажарган.
Бу битигтош Кул тигиннинг акаси Билга ҳоқон кўрсатмаси билан амалга оширилган. Битигда асосан халққа мурожаат қилинган. Битиг 732 йили Кул тигин харитаси учун Билга ҳоқон тарафидан битилгандир. Култигин 731 йили тўққиз-ўғизлар билан бўлган жангда ҳалок бўлган бўлган эди. Қадим замонларда Хунн, Кўктурк, Уйғур ва бошқа давлатларнинг марказлари Ўрхун теграсида жойлашганлиги сабабли Мўғулистон туркларнинг она юрти ҳисобланар эди. Тўнюқуқ битигида ва бошқа битигларида ҳам Мўғулистондаги жой номлари тез-тез тилга олинадики, бу ҳикоя қилинган ҳарбу-зарбларнинг аксарияти ўша ҳудудда кечганлигига асло шубҳа уйғотмайди. Ўша давр ойномаси вазифасини яна бир ёдгорлик – турк ҳоқони элтаришнинг кичик ўғли Култегин қабрига қўйилган битигтош ўтайди. У 731 йил 47 ёшида вафот этган. Култегин битигидаги барча воқеалар унинг акаси Билга ҳоқон (асли исм Мўғулиён) тилидан ҳикоя қилинади. Битигни Култегиннинг жияни Йўллуғтегин ёзган.
Мазкур номада Билга ҳоқоннинг оға-иниларига, қариндош-уруғларига, халққа мурожаат қилиниб, уларнинг эътиборсизлиги ва соддаллиги натижасида туркларга кўп фалокатлар келганлиги уқтирилади ҳамда бўлиб ўтган воқеалардан хулоса чиқаришга, миллат манфаатлари учун курашга даъват этилади.
“.... Эй турк халқи, тўкис ишонувчансан. Самимий, носамимийни ажратмайсан, ким қаттиқ гапирса, самимийни ҳам танимайсан. Ўшандайлигинг учун ҳоқоннинг сўзини олмай ҳар қайерга кетдинг, у йерларда бутунлай ғойиб бўлдинг. Ўша йерда қолганинг ҳар йерда ўлиб тирилиб, зўрға юрган эдинг.... Ҳоқон йўқ бўлиб қашшоқ халқни оёққа турғиздим. Қашшоқ халқни бой қилдим. Турк халқини тўплаб давлат тутишингизни тошга ўйиб ёздирдим. Адашиб айрилганингни ҳам бу йерда ёздим. Унга қараб билинг, туркнинг эндиги халқи, беклари. Уй, дунёгагина қарайдиган, кўзига фақат мол-мулк кўринадиган беклар, сизлар гумроҳсизлар. Мен мангу тошга ҳаммасини ёздим”.
Миллатчилик ва давлатчилик тарихида муҳим аҳамиятга молик ушбу манбада юрт бошлиғининг кўнгил фарёди ўзининг амалий ифодасини топган. Мазкур битигни миллат манфаатлари йўлида курашган, ғалаба ва мағлубият аламларини тотган, келажак тақдири учун қайғура олишга қодир шахсгина ёзиши мумкин.
“Тепада осмон босмаган бўлса, кўрлигининг, тақдиринг учун, тарбият қилган доно ҳоқонингга, емирилган, қўлдан кетган давлатингга. Ўзинг адашдинг, орага ёмонни киргиздинг. Қуролли қайердан келиб тарқатиб юборди, найзали қайдин келиб суриб кетди? Борган йерда яхшилик шу бўлди? Қонинг сувдай оқди, суягинг тоғдай уюлиб ётди, бек бўладиган ўғил боланг қул бўлди, сулув қиз боланг чўри бўлди”.
Мазкур битигда қўшни табғачларнинг ҳийлакорлиги, босқинчилиги натижасида халқ бошига тушган кулфатлар афсус-надоматларла ҳикоя қилинади. Номада халқ руҳиятидаги қарашлар шунчалик аниқ ва ҳаққонийлик билан айтиладики, бу фикрларни биз яқин ўтмишимиздаги тарихимизга ҳам тадбиқ қилишимиз мумкин. Тошларга битилган аччиқ сабоқлар, эзгу фикрлар ғалаёни, оташин чақириқ руҳи асрлар тўфонларига дош берди, ўзининг долзарблигини сақлаб қолди.
Кўктуркларга тегишли Ўрхун ёзувлари бошдан-оёқ миллий шуур, демократик руҳ, миллийлик туйғуси ва марказлашган ҳокимият ғояси билан тўла бўлиб, тафаккур тарихида мисли кўрилмаган асардир.
Билга Ҳоқон (716-734) турк миллатининг миллий шуур, сиёсий тушунчалари орасида илғор демократик қарашларни илгари суради. У кўктурклар давлатининг биринчи бор бунёд этилиши ва юксалишидан туйган ифтихорини ҳамда эллик йил давом этган Чин асоратининг аччиқ хотираларини эслатгандан кейин миллатнинг қудратига бўлган ишончини рақам этади. Ҳоқон ушбу хитоби орқали йер ва кўк йиқилмагунча ҳеч бир миллат турк кучига, давлатига хавф сололмаслигини таъкидлаб, эллик йиллик асорат ўз нуқсонлари бўлганлигидан огоҳлантиради. Билга ҳоқон ўз хитобида кўпроқ бек ва амалдорлардан шикоят қилади.
У қуллик даврининг фожеаларини сўзлар экан, халққа чинликларнинг ширин сўзига, юмшоқ ипакларига учмасликни, йўқса, яна қулликка бўлажакларини уқтиради:
“Чинликларнинг сўзлари тотли, ипак матолари юмшоқдир.Ширин сўз билан, юмшоқ ипак мато билан алдаб, ўзларидан узоқ бўлган миллатни ўзларига яқинлаштирарлар. Сўнгра унин ичига кириб жамики ёмонликларини амалга оширарлар. Чинликлар ўзларидан бўлмаган машҳур кишиларни, баҳодирларни (алплар) яшатмаслар. Янглишиб уларга ишонганлар, ўз уруғларига, энг яқинларига ва миллатига фойдали бўлишдан маҳрум Буларлар. Чинликларнинг ширин сўзларига, юмшоқ ипкларига алданган кўп, жуда кўп Турк йўқ бўлди.”
Билга ҳоқон 734 йил 25 ноябр куни хитойликларга сотилган бир сарой зобити тарафидан ўлдирилган. Бу тош битиг 735 йилда ўғли Билга Қутлуқ ҳоқон тарфидан Култегин ёдгорлигидан бир километр узоқликда ўрнатилган. Ёдгорлик устидаги сўз тизимлари Билга ҳоқонга оиддир. Ёдгорлик Йўллиғ Тигин томонидан ёзилгандир.

Ўрхун битигларида турк миллатининг буюклиги миллий ахлоқ ва анъаналарнинг устунлиги билан ўлчаниши қайд этилади. Ўз тили ва эътиқодидан, урф-одатларидан уларни ҳеч қандай куч айиролмаслиги таъкидланади. “Турк беклари туркча отини ташлади, Табғач бекларининг табғачча номларини қабул қилиб, Табғач ҳоқонига қарам бўлди... Шунча меҳнатини, сарф қилаётган кучини андиша қилмай, табғач ҳоқони турк халқни ўлдирайин, уруғини уруғини қурутайин, дер экан ва уни йўқотиб бораётган экан. Аммо юқорида турк осмони, туркнинг муқаддас ери, суви шундай дебди: “Турк халқи йўқ бўлмасин”, деб отам элтариш ҳоқонни, онам элбилга хотунни тангри ўз мартабасида тутиб, юқори кўтарган экан”.

Унинг ўғли Ичан ҳоқон 735 йили отасининг хотираси учун Култигин битигидан 1 км узоқликда битилади. Бу ёзувни ҳам Билга ҳоқоннинг амакиси Йўллиғтигин ёзгандир. Битигтош ағдарилиб 3 бўлакка бўлинган, шунинг учун ҳам ёзувларнинг маъноси унчалик тушунарли эмас. Битигтош Билга ҳоқоннинг тахтга ўтиришидан бошланади. Битигтошда Билга ҳоқоннинг ҳоқонлик йиллари, давлатни адолатли бошқарганлиги айтилади. Битигтошнинг сўнгги мисраларида Билга ҳоқоннинг ўз халқига қилган насиҳатлари акс этган: халқ ҳоқонидан, ер-сувидан (яъни ватанидан) айрилмаса, эзгулик кўради, бахтли, беташвиш яшайди. Билга ҳоқон битигтошини ҳам Хитой усталари ўрнатган. Битигтош охирида эса унинг муаллифи Йўллиғ тигиннинг исми келтирилади:
«Турк Билга ҳоқоннинг сўзларини бу тош устига мен ёздим «Ҳоқоннинг жияни мен Йўллиғ тигин. Бир ой 4 кун ўтириб ёздим…»
Бунга ҳоқоннинг вафоти санаси битиктошда қуйидагича кўрсатилган:
«Отам ҳоқон ит йили учинчи ойнинг йигирма олтисида вафот этди. Тўнғиз йили бешинчи ойнинг йигирма йеттисида дафн маросимини қилдирдим.» Бу ит йили 734 йилнинг учинчи ойи, йигирма олтиси ноябрнинг йигирма бешинчисига тўғри келади.
Тўнюқук битигтоши 2-турк ҳоқонлигига асос солган элтариш ҳоқонининг маслаҳатчиси ва саркардаси Тўнюқуққа бағишланиб, 712 – 716 йиллари ёзилган. Тўнюқуқ бу битигни ўзи ҳаётлигида ёздирган. Битигтош Улан – Батордан 66 км. жанубий шарқидаги Баин Сокто деган жойдан топилган. Битигтошни Йелизавета Клеменс 1897 йили шимолий Мўғилистон сафарига борганда топган.
Тунюқуқ битигтоши Култигин ва Билга ҳоқон битигтошидан мазмунан фарқ қилади. Битигтошда туркийларнинг душман қабилаларига қарши кураши, Тўнюқуқнинг халқ олдидаги хизматлари ҳикоя қилинади.
Мўғулистоннинг Баин Сокто манзилидан топилган Тўнюқуқ битиги VIII асрга мансуб. Буюк турк ҳоқони элтариш ҳоқоннинг саркардаси Тўнюқуққа бағишланган бўлиб, 712-716 йилларда битилган. Унда лашкарбошининг фаолияти, юрт мудофааси ва бошқарувига доир тадбирлари ҳикоя қилинади. Мард саркарданинг хизматлари юқори баҳоланади, тадбиркорлиги ва жасорати кўп ғалабаларнинг гарови сифатида таъкидланади.
“Турк халқи ўзининг хони билан бўлмай Табғач ҳоқонлиғига қўшилди. Тангри шундай деган экан: Хон бердим. Хонингни қўйиб, таслим бўлдинг. Табғачга таслим бўлгани учун тангри ўл деган шекилли”.
Битигда Тўнюқуқнинг таржимаи ҳоли ҳам аён бўлади: “Мен ҳоқон Тўнюқуқ Чинда дунёга клдим. Чунки у пайтда турк миллати Чинга тобе эди. ... Турк миллати паришон бўлди ва бирлашган турк юртида жамоа ҳолидаги халқ қолмаганди. ... Дастлаб Шод (Қутлуғ) ёнида йетти юз киши тўпланди. Мен ҳам улар билан бирга эдим. Тангри менга сезги берганлиги сабабли унинг ҳоқон бўлиши учун ҳаракат қилдим ва ўзини ҳам қистадим. У: “Тўнюқуқ мен билан бирга бўлганда мен элтариш (миллатни тўплаган) ҳоқон бўлайин” дейди. Хитой ва Чинликларнинг бу тоза кучни йўқ қилиш пайига тушганини билишми ҳамон кундўз ўтирмай, кеча ухламай ҳоқонга арз қилдим, душманлар бирлашмасдан устига юрайлик, дедим. Тангрининг ёрдами билан ёғийни даф этдик. Ҳоқон ва турк миллати Ўтуканга жойлашиши билан Жануб ва Шимол, Шарқ ва Ғарбдаги барча уруғлар келиб, бизга қўшилди”.
Тўнюқуқ битиги юксак савияда ёзилганлиги, ҳокимиятни сақлаб қолишга ва ижтимоий фикр жараёнига кучли таъсир кўрсатганлиги билан аҳамиятлидир. У сиёсий-ижтимоий шарҳлар, давлат арбобининг фаолияти, салтанатни бошқариш тажрибалари тўғрисидаги мулоҳазалари сифатида эътиборлидир.
Улуғ ноиб ўз фаолиятини баён этар экан, яна шундай дейди: “Қопағон хон йигирма йетти ёшида тахтга чиқди, кундўз ўтирмади, кеча ухламади. Мен ҳам қизил қонимни тўкиб, қора теримни оқизиб, унинг хизматида бўлдим. Элтариш ҳоқон ҳиммат қилмаса ёки ишламаса эди ва мен ҳам ишламасайдим, биолашган турк юрти эгасиз қоларди. Улар билан бирга бўлганим боис турк миллати бирликка эришди. Бугун Билга ҳоқон ана шу хизматларнинг шарофати билан турк ва Ўғўз миллатини идора этмоқда”. Мазкур ифодалар турк хон ва бекликлари қай даражада миллий қаҳрамон бўлганлигини кўрсатади.
Чин манбалари юз минг кишилик Қопағон ҳоқоннинг суворийлари Чинни истило қилиб, сургундаги турк халқини қутқазгани, император ҳоқонга уч юз минг килограмм ғалла, эллик минг тўп ипак, уч минг зироат қуроли, олти вилоятни бериб, сулҳ тўзганини хабар қилади. Битиглар ўз шахсий манфаатлари юзасидан чинликлар билан тил бириктириб, давлатни парчалаб ташлаган, халқни миллий маданият ва низомдан узоқлаштирган айрим бекларни қаттиқ қоралайди, уларга лаънат ёғдиради.
Турклар ибтидодан уруғ беклари идорасидаги қабила бирлигига, феодал асосларга суянган сиёсий ташкилотга ҳамда давлат тушунчасига эга эдилар. Шунинг учун баъзан бошқа уруғ ва давлатлар ҳолида ўзаро урушмоқдан ҳам йироқ эмасдилар. Лекин бу бўлинишлардан қатъий назар, уларда миллий шуур мафкураси ҳукмрон эдики, буҳол Тўнюқуқ битигларида ҳам ўз ифодасига эга.
Тўнюқуқ Турк ҳоқонлиги Хитойга бўйсундирилган вақтда (630 – 680 йиллар) Хитойга кўчиб кетган Турк оиласида туғилган. Фақат қайси туркий уруғга мансублиги аниқланмаган. Кейинчалик турклар хитойликлардан мустақилликка эришган пайтда элтариш Кутлуғ ҳоқон томонига ўтиб, Билге ҳоқон даврида ҳам Турк ҳоқонлигида биринчи вазир ва харбий қўмондон вазифаларида қолгандир. Бу Тўнюқуқ Тош ёдгорлиги Тула дарёсининг юқори оқимидан, Кул тигин ва Билге ҳоқон ёдгорликлари атрофидан топилгандир. Фақат ёдгорликнинг кайси йили ўрнатилганлиги аниқланмаган.
Хитой императорига вақтинча қарам бўлиб қолган Ишпара хоннинг унга йўллаган қуйидаги сўзлари эътиборни ортади: “Ўғлимни саройнигизга юбораяпман. У ҳар йили сизга келиб чиқиши самовий бўлган отлар тақдим этажак. Эртаю кеч амрингизга тайёрман. Аммо кийимингизни олдини очишга, ўрилган сочларимизни ёзишга, тилимизни ўзгартиришга ва сизнинг қонунларингизни қабул қилишга келсак, бизнинг урф-одатларимиз жуда қадимий бўлганлиги туфайли уларни бўзишга жасоратим етмайди. Бутун миллатимизнинг қалби бирдир”. Кўриниб турибдики, ҳатто тобеликка ва солиқлар тўлашга рози бўлган ҳукмдор ҳам миллатининг маънавий қадриятларини, миллий шахсиятини ва низомини ўзгартиришга асло йўл қўймаётир.
Туркларнинг эътиқоди, Кўк тангрига муносабатидан шу нарса англашилдики, турклар ислом динига қадар ҳам ягона тангрига иймон келтиришган, энг оғир паллаларда ундан мадад кутишган. Бу хусусда Ўрхун тошбитигларида анча теран мулоҳазаларга дуч келамиз. "Тангри шундай деган экан", "ъДунёни тангри ясайди" каби ибораларга тез-тез учраймизки, булар қадимги туркийлар ягона тангрига эътиқод қўйганликларини исботлайди. Шу боис бўлса керак, ўша замонда кенг ёйилган шомоний, насроний, будда динларидан кўра ислом динининг тарқалишига маълум маънода қулайликлар мавжуд эди. Шу билан бир қаторда турк қўшинидаги жанговарлик исломдаги жиҳодга яқинлиги ва уйғунлиги билан ислом дини кенг тарқалишига замин ҳозирлаган эди.
VIII асрнинг солномасига айланган яна бир ёдгорлик Билга хоқон битигидир. У элтариш хоқоннинг катта ўғли Култегиннинг отаси Билга хоқон шарафига 735 йилда ўрнатилган. Билга хоқонни 734 йилда ўз яқинларидан бири заҳарлаб ўлдиради. Бу битиг ҳам Йўллуғтегин томонидан ёзилган, лекин замонлар ўтиши билан ағдарилиб, ёзувлари анча зарарланган.
Битигда Билга хоқон давлатни адолатли бошқарганлиги, кўпгина турк қавмларини бирлаштиргани, мамлакатнинг иқтисодий-сиёсий мавқеини юксалтиргани Йўллуғтегин томонидан маҳорат билан баён этилади.
Йўллуғтегин Билга хоқон тилида давлатнинг дахлсизлиги ҳақида фикр юритар экан, унинг неча ёшда қай бир ишларни амалга оширганини йилма-йил қайд этиб боради ҳамда боболарнинг йўл қўйган камчилик-хатоларини кейинги авлод такрорламаслигини маслаҳат беради.
Тарихга кирган солномалардан яна бир туркуми Енисей битиглари бўлиб, Енисей дарёси бўйларидан топилганлиги учун шундай ном олган. Уларда ҳам Ўрхун тошбитигларида бўлгани каби юқори табақага мансуб шахсларнингтақдири, ҳаёт йўли, дунёқараши ўз аксини топган.
Марҳум зотларнинг ўз яқинларига, қариндош-йпйғларига, фарзандларига қилган мурожаатида ватанни ёғийлардан ҳимоя қилиш кераклиги алоҳида уқтирилади. Ўз юртидан, яқинларидан айрилган шахснинг изтиробли ўйлари, васиятлари ўқувчини тўлқинлантиради. Бу жиҳатдан элетмиш Билга хоқон ёдномаси диққатга сазовордир. Зотан, у ички ҳиссиёт нуқтаи назаридан Ўрхун хотираномаларига жуда яқин туради. Элетмиш Билга хоқон пойтахти Ўтукан атрофида жойлашганини гапириб ўтар экан, ўз фаолияти хусусида қуйидагиларни тошга ўйиб ёздиради: "Юқорида кўк осмон ёрлақагани учун, остда мўнғир ер тарбиялагани учун элимни ва давлатимни вужудга келтирдим. Кунчиқардаги халқ, кун ботардаги халқ, тўрт тарафдаги халқ, менга куч берар, душманим эса ўзи эгаллаган жойни қўлдан чиқарарди. Саккиз дарё оралиғида менинг қўйим ва йилқим бор. Саккиз дарё-Селенга, Ўрхун, Тула мени хурсанд қилади, Қарға ва Бургу дарёлари бўйида мен ўзим ўрнашяпман".
Бу муҳим манбаларда аждодларимизнинг тили, тарихи, турмуш-тарзи, урф-одатлари, бадиий ижодлари билан бир қаторда давлат юритиш тартиб-қоидалари ҳам кенг қамровда акс эттирилган. Ушбу тартиб-қоидалар шахсий манфаатлар юзасидан эмас, балки умуммиллат манфаатлари юзасидан келиб чиқиб баён этилади, Ўрхун-Енисей битигларида акс эттирилган давлатни бошқариш хусусидаги фикрлар, қарашлар бугунги қонунчилигимиз асосларига жуда монанд. Бу эса ўз навбатида демократик давлат қуриш ғояси ва бу йўлдаги саъй-ҳаракатлар азал-азалдан халқимиз дунёқарашининг асосий тамойилларидан бири эди, деб хулоса чиқаришимизга имкон беради.
Енисей битиглари туркумидан ўрин олган ва қабр-тошларга, харсанг тошларга, турли хил идишларга ёзиб қолдирилган "Уюқ Тарлақ ёдномаси", "Уюқ Туран ёдномаси", "Елегешдан топилган ёднома", "Бегра ёдномаси", "Чакул ёдномаси", "Ачур қишлоғидаги ёднома", "Олтин-кўл ёдномалари", "Уйбат ёдномаси" кабилар Ўрхун ёдномаларидан бир қадар фарқ қилади. Бу битиглар эркин шеър шаклида ёзилган бўлиб, ундакги тарихий воқеалар, шахсларнинг ўз фаолиятлари тўғрисидаги хулосалари фикр ва туйғунинг гўзал бир омухталиги тарзида акс этади, ўқувчига эстетик завқ беради, табиат ва жамият синовлари борасида мулоҳаза юритишга чорлайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. 
   Насимхон Рахмон «Турк ҳоқонлиги» Тошкент, 1993 йил.
   
2. 
   Б. Ахмедов «Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари»
   
3. 
   Абулгозиев Б. «Янги топилган қадимий туркий битик » Узбекистон А.С. 1993 йил, 18 июн .
   
4. 
   М.Исақов, К.Содиқов «Янги топилган битиг талқини» Ўзб.А.С. 1993 йил, 9 июл .
   
5. 
   Али Кемал Мерам “Гўктурк импараторлиги” Истанбул, Миллиет – 1974 й.