11- variant Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari

11- variant

1. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari

2. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni

3. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni

32-KI-18 guruh talabasi

Boqijonov Avazbekning

Kichik biznes va tadbirkorlik fanidan oraliq nazorat ishi

1.

O’zbekiston amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, unga keng iqtisodiy  erkinlik berish bilan tavsiflanadi. Bu borada jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi xatarlariga qarshi chora tadbirlarni belgilash, bu inqiroz mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan har qanday salbiy oqibatlarni oldini olish va qarshi kurashish, “2009-2012 yillarga mo’ljallangan inqirozga qarshi choralar dasturi”da belgilangan vazifalar muvaffaqiyatli amalgam oshirilishini ta’minlash bugungi kunda barchamiz uchun ustuvor vazifadir. 

Kichik tadbirkorlik subyektlariga mustaqillik berish ular faoliyatining yakuniy natijalari uchun  javobgarlik hissini oshiradi.   Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim ustuvor yo’nalishlaridan biridir.

O’tgan qisqa davr mobaynida mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlamntirishning iqtisodiy va huquqiy asoslari yaratilib, bu borada O’bekiston Respublikasining bir qator qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari hamda Vazirlar Mahkamasining bu soha faoliyatiga doir qaror va me’yoriy hujjatlari qabul qilinganligini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu huquqiy me’yoriy hujjatlar natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik  subyektlarining ijtimoiy-iqtisodiy holati ham ijobiy tomonga o’zgardi.

Shu jumladan, “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” davlat Dasturid kichik biznesning huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish sohasida birgina 2011 yilning birinchi yarim yilligida “Xususiy mulkni himoyalash va mulkdorlr huquqlarining kfolatlari to’g’risida”, “Tadbirkorlik faoliyti sohasida ruxsat berish shart-sharoitlari to’g’risida”, “Oilviy tadbirkorlik to’g’risida” yangi Qonun loyihalarini, shuningdek “Tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining kafolatlari to’g’risida” gi Qonunning yangi tahrirdagi loyihasini hamda “Soliq kodeksi”ga, “Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to’g’risida”gi va “Lizing to’g’risida”gi Qonunlarga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bo’yicha qulay shart-sharoitlarni yaratish bilan bog’liq o’zgartirish va qo’shimchalarni kiritish yuzasidan tegishli qonun loyihalarni ishlab chiqish vazifalari belgilangan.

Buxoro viloyatida 2011 yilda  iqtisodiyot sohalarida  kichik tadbirkorlikning ulushi sanoatda 19,9 % ni, qishloq xo`jaligida 98,3%ni, qurilish ishlari 64 %ni, aholga pullik xizmat ko`rsatish 63,6 % ni t ashkil etgan. 

Ilmiy tahlillarimiz ko‘rsatishicha, hozirgi kunga qadar mamlakatimizda davlatning kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashi asosan quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirib kelindi:

• 
  •mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi  uchun lozim  bo‘lgan huquqiy-me’yoriy asos yaratildi;
  
• 
  •kichik biznesning rivojlanishida ustuvorliklar belgilandi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashning Dasturi ishlab chiqildi va joriy etilmoqda;
  
• 
  kichik biznesning rivojlanishiga yordam beruvchi bozor
  infratuzilmasiga asos solindi;
  
• 
  imtiyozli soliq, subsidiyalar, davlat va byudjetdan
  tashqari fondlardan beriladigan imtiyozli kreditlar, xalqaro
  moliya institutlari kreditlarini jalb etish kichik biznes
  rivojlanishini rag‘batlantiradi;
  
• 
   huquqiy va jismoniy shaxslarga xorijiy va milliy
  valyutada mikrokredit berish mexanizmi ishlab chiqildi va
  joriy etilmoqda.
  

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlariga kredit berishni ko`paytirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida” 2011 yil 11 martda imzolangan PQ-1501-sonli Qarori, “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muҳitini shakllantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida” 2011 yil 24 avgustda chiqarilgan PF-4354-sonli Farmoni va boshqa bir qator me`yoriy-huquqiy ҳujjatlarga muvofiq, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlari uchun turli imtiyoz va qulayliklar berildi, imtiyozli kreditlash tizimi soddalashtirildi.

Xususan:

                kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlarining kreditlar ajratish haqidagi arizalarini ko`rib chiqish muddati uch bank ish kunidan oshmaydigan muddat qilib belgilandi;

                tijorat banklariga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub`ektlariga kredit berishda kreditning umumiy summasida qarz oluvchining garov ta`minotini rasmiylashtirish bilan bog`liq xarajatlarni hisobga olish huquqi berildi;

                kichik biznes sub`ektlaridan tijorat banklarida milliy valyutada hisobvaraq ochgani uchun to`lov undirish bekor qilindi;

                imtiyozli kreditlash hajmini kengaytirishni rag`batlantirish maqsadida tijorat banklarining Imtiyozli kredit berish maxsus jamg`armasi mablag`lari hisobidan kreditlar ajratishdan oladigan daromadlari 2016 yilning 1 yanvariga qadar foyda solig`idan ozod qilindi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iinovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratish maqsadida davlat xususiy tashabbuskorlikni innovatsion tadqiqotlarga qaratuvchi qulay biznes muhitini shakllantirishi; tarkibiy islohotlarni opyimallashtirishi; mintaqaviy darajalarda innovatsion infratuzilmani rivojlantirishga ko’maklashishi (sug’urtalash, innovatsion vositachilar institute, texnoparklar va h.k.) lozim. Mazkur sharoitlarni amalgam oshirish jarayonida xususiy tadbirkorlar tashkil qilishning an’anaiy modelidan innovatsion modeliga o’tish imkonini qo’lga kiritadilar.

Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti, erkin raqobat sharoitida marketing birinchi o`ringa chiqib qoladi. Chunki marketing tovarning ishlab chiqaruvidan iste’molgacha bo`lgan yo`lini belgilab beradigan jarayondir. U  mahsulotni ishlab chiqarish va sotishning kompleks tizimi bo`lib, xaridorning talab va ehtiyojini har tomonlama o`rganishga asoslanadi. Bu jarayon o`zgarib turadigan bozorga moslashib borish tizimi bo`lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish va umuman xo`jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish xaridorga ta’sir qilishning keng jabhalarini o`z ichiga oladi. Marketing bo`limiga qolgan barcha bo`limlarni o`zaro bog`lovchisi, ishlab chiqarishning boshida turuvchi asosiy bo`g`in sifatida qaralishi lozim. Ularning birgalikdagi hamkorligi natijasida bozor tadqiq qilinadi, korxonaning biznes sohasidagi yangi imkoniyatlari izlanadi, marketing strategiyasi va taktikasi yaratiladi, reklama va tovarlar harakati bo`yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqiladi, baholar o`rnatish amalga oshiriladi, rejalar yaratiladi va uning bajarilishi ustidan nazorat olib boriladi. Marketingning eng asosiy vazifalaridan biri kafolatlangan yuqori sifatli, xaridor talabiga javob beradigan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni va sotishni tashkil qilish hamda yo`lga qo`yishdir.

Bu o`rinda iqtisodiyotni boshqarishda marketing unsurlaridan biri reklamaning o`rni beqiyosdir. Yaxshi tashkil etilgan reklama bozor talabini oldindan ko`ra bilish va bozor sharoitida xaridorlar oqimini boshqara olish imkonini beradi. Reklama biror korxona, mahsulot, xizmat turi, ijtimoiy faoliyatning biror turini ommalashtirish maqsadida qilingan ishdir. Shu maqsadda reklama o`sha korxona yoki ijtimoiy faoliyatning biror-bir mahsulotiga yoki xizmat turiga keng jamoatchilikning e’tiborini jalb etadi.

Har bir korxona va tashkilot mahsulotining turi, uning taniqlililik darajasidan kelib chiqib o`z reklama dasturini ishlab chiqadi. Reklama byudjetini ishlab chiqishning turli usullarining hech birini umumiy deb tan olish va ular reklama xarajatlarining aniq va yagona hisob-kitobi darajasini kafolatlaydi deb  ishonish mumkin emas. Kommunikator mustaqil tarzda, o`z marketing va reklama faoliyati xususiyatlarini hisobga olib, eng samarali usulni tanlashi lozim.

Reklama yangi mahsulot yaratilganligi to`g`risida iste’molchilarga xabar berish, mavjud tovar va xizmatlar haqida eslatib o`tish singari muhim vazifalarni amalga oshiradi. Reklama mijozlarning diqqatini tovarga jalb etish va ularning qiziqishini saqlashda yuqori samara beradi. Shularni inobatga olib men o`z izlanishimda “Kogon yog`-ekstraksiya zavodi” OAJning iqtisodiy faoliyatida reklamaning o`rni va ahamiyatini o`rganishga harakat qildim. “Kogon yog`” OAJ monopol tashkilot bo`lishiga qaramasdan iste’mol bozorining jadal kengayib borayotgan bir paytda uning mahsulotlariga ham o`rinbosar yog`-moy mahsulotlari raqobatchi bo`lishi xavfi mavjud. Bunday holatda korxonani himoyalashda reklamaning samaradorlik darajasi yuqori.

“Kogon yog`-ektraksiya zavodi” OAJ mahsulotlariga xaridorlar diqqatini jalb etish jarayoni har yili o`tkaziladigan yarmarkalarda ishtirok etib shartnomalar tuzish yo`li bilan amalga oshiriladi.

Jamiyat mahsulotlari mahalliy ro`znoma, jurnallar va televideniya roliklari orqali reklama qilinadi.

“Kogon yog`” OAJda ishlab chiqarilgan mahsulotlar Respublika xom ashyo birjasi orqali sotiladi va ularning sifati doimiy ravishda jamiyat laboratoriyalarida mutaxassislar tomonidan tekshirib boriladi.

2.

Infratuzilma (lot. infra - ostida) — i. ch. va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan meʼyoriy sharoitni taʼminlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat koʻrsatuvchi sohalar (tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiy i.ch. sektori. I. xizmatlari moddiy shaklga ega boʻlmagan tovarlar boʻlib, ular hayotiy ehtiyojlarni qondiradi. I. zaruriy shart boʻlganidan uning ishlab turishini taʼminlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi. I. xizmat koʻrsatish sohasiga koʻra ishlab chiqarish infratuzilmasi (i.ch. ga xizmat koʻrsatuvchi sohalar — yuk tashish transporti, elektr va issiqlik taʼminoti, yoʻl xoʻjaligi, suv xoʻjaligi, ombor xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, axborot xizmati va b.) va ijtimoiy-maishiy infratu-zilma (aholiga xizmat koʻrsatib, uning ehtiyojini qondiruvchi sohalar — maorif, sogʻliqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, maishiy xizmat va b.) ga ajraladi. I. xizmati tovar boʻlganidan oldi-sotdi etiladi. Uning asosiy vazifasi insonga xizmat koʻrsatish, ammo bu ish pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkin. I. xizmatlarini harakteriga koʻra guruxlaganda bozor infratuzilmasi ajralib turadi. Chunki unda bozor munosabatlarini amalga oshiruvchi xizmatlar koʻrsatiladi. Qaysi darajada xizmat koʻrsatilishiga koʻra, korxona, tarmoq i. ch. majmualari va hududiy I. ham mavjud. I. sohasida yaratilgan xizmatlar i. ch. va inson uchun naf keltiradi. I. xizmat koʻrsatishini tashkil etish uchun mablagʻlar sarflanadi. Shuning uchun ularni hisoblash mumkin va ular yalpi milliy mahsulot tarkibiga kiritiladi. I. ni yaratuvchi mehnat ham unumli hisoblanadi. I. ning samaradorligi koʻrsatilgan xizmatlarning sarf-harajatlarga nisbati orqali aniqlanadi.

3.

“Biznes” so‘zi ingilizcha so‘z bo‘lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so‘z bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan faoliyatidir. Biznes bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari o’rasidagi munosabatlarni qamrab oladi va faqat ishbilarmonlarning emas, balki iste’molchilarning, yollangan ishchilarning, davlat tizimi xizmatchilarining ham xatti - harakatlarini o‘z ichiga oladi. Bu holatda, biznes so‘zining sinonimlari bo‘lib, ma’lum ma’noda tijorat, savdo-sotiq kabi tushunchalar hisoblanadi. Umumiy ko‘rinishda biznes - bu kishining bozor munosabatlari tizimidagi ishchanlik va faolligidir.

Kichik biznеs ta'rifini uning mazmuni bilan bog’lash lozim. Yuqorida ta'kidlab o’tilganidеk, kichik biznеs xaraktеrida tadbirkorlik bilan uyg’unlik mavjud. 2000 yil 25 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasi qonuniga asosan, tadbirkorlik – tadbirkorlik faoliyati sub'еktlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyatdir. Kichik biznеs subyеkti hеch qachon o’zgarmas faoliyat ko’lamida qolishni ko’zlamaydi, aksincha, rivojlanib, faoliyatini kеngaytirib borishga intiladi

Tadbirkorlik ilmiy manbalarda, eng avvalo, g‘arbda rivojlangan va ilmiy asoslangan, dеb ta'kidlansa-da, bu faoliyat, sharq xalqlarining iqtisodiy qadriyatlari sifatida undan h’am ancha avvalroq qadrlangan. Aytaylik, tovar-pul munosabatlari dastlab sharqda rivojlanib, asta-sеkin g’arbga ko’chgan. Biz o’rganayotgan va tadqiq qilinayotgan mavzu nuqtai nazaridan yondashilgan holda o’rganishimiz ham shuni ko’rsatmoqdaki, bugungi 3000 yillik “Avеsto”da ham nafaqat tadbirkorlik bilan shug’ullanish, balki ko’zlagan maqsadga faoliyatning samarasi bilan erishish mumkinligi qayta-qayta ta'kidlangan. Bunda “yеrdan foydalanish, bug’doy ekish va natijasining samarasiga yеtish uchun yеrni bir emas, yuz marta haydash zarurligi” ¹ uqtiriladi.

Milliy tadbirkorliligimizning qator xususiyatlari buyuk olim Farobiyning “Fozil kishilar shahri” asarida ham o’z ifodasini topgan. Bu asarda u kishilarni asosan mulkdor, ya'ni tadbirkor bo’lishga va uning natijasida inson qashshoq holda yashamasligini uqtirib, ishlab chiqarish ehtiyojiga ham, shaxsiy istе'moliga ham xarajat qilishda tartib va mе'yorga amal qilishga chaqiradi. Farobiy mulkni bеfoyda jamg’arishdan farqli ravishda mulk egasi bo’lish yomon odat emasligini, chunki mulk halollik bilan to’planadigan bo’lsa, qashshoqlikda yashashga qaraganda badavlatlik afzal ekanligini tushuntiradi. U “Kimda-kim o’z ixtiyorida bo’lgan mulkni foyda chiqrish uchun muomalaga qo’shmay, o’zi uchun jamg’arsa, juda katta zarar kеltiradi², dеb ta'kidlaydi. Tadbirkorlikning nazariy asoslarini sharq mеntalitеti xususiyatlaridan o’rganishda “Tеmur tuzuklari” alohida ahamiyat kasb etadi. Amir Tеmurning barcha olamshumul g’alabalariga sabab ham tadbirkorlik bilan ish yuritishi, tadbirkorlikni o’z tafakkuri va harakati shiori qilib olganligidadir. Amir Tеmur o’z davrida tadbirkorlikning nafaqat xususiyatlarini, balki amal qilish asoslarini ham ko’ra bilgan va ularni³:

-ma'lum bir sabablarga ko’ra sarmoyasidan ajrab qolgan tadbirkorlarga davlat xazinasidan yordam bеrish zarur, bu bilan ular avvalgi salohiyatlarini tiklab oladilar;

-tadbirkorlik va hunarmandchilik bilan shug’ullanayotgan aql-idrokli kishilarga nisbatan g’amxo’r bo’lish, ularning xizmatini qadrlash va shu orqali ularni yaratuvchanlik va savobli ishlarga rag’batlantirish;

-poklik, iymon-e'tiqodlilik, adolatlilik kabi qoidalarga bo’ysungan holda daromadlarni adolatli taqsimlash;

-tadbirkorlik faoliyati bilan mashg’ul bo’lgan kishilarga yеtarli sarmoya bеrishda, dеb bilgan.

Tadbirkorlikni ta'riflashda otashin vatanparvar, ma'rifatchi Abdulla Avloniy shunday fikrlagan: ”Inson hatti-harakatlarining qaysi biri foydali, qaysi biri zararli ekanligi o’ziga ravshan bo’lmaguncha kuzatadi va foydaliligini tanlab olib, o’zlashtiradi, zararligini rad etib, ulardan o’zini olib qochadi”⁴. Bu g’oya bugungi kunda iqtisodiy tanlov qoidasiga aynan tadbirkorlik bilan amal qilishga, rеsurslar chеklangan sharoitda ularni nimani ishlab chiqarish iqqtisodiy jihatdan ma'qul bo’lsa, shunga sarflash yo’li bilan faoliyatni tanlab olishga ma'lum bir tamal toshidir.

Aslida ham tadbirkorlik avvalo, qo’lidagi ozmi-ko’pmi boyligidan biznеs bilan shug’ullanish uchun foydalanadigan faol va tashabbuskor kishining intеllеktual faoliyatidir. Shuning uchun ham ”tadbirkorlik” faqat pul topishni emas, balki yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olishni bildiradi.

Mashhur amеrikalik iqtisodchi Yozеf Shumpеtеr(1883-1950) o‘zining “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” kitobida tadbirkorni novator, ya'ni yangilik yaratuvchi odam sifatida ta'riflagan. “Tadbirkorning vazifasi yangi kashfiyotlarni amalga tadbiq qilish orqali ishlab chiqarish uslubini rеforma qilish(yangilash)dan iborat. Kеng ma'noda kо‘rib chiqilganda tadbirkorning vazifasi – yangi ochilgan bozor yoki xom ashyo bazasi asosida yangi tovar ishlab chiqarish yoki eskirganini modеrnizatsiya qilish uchun yangi tеxnologiyalar ishlatishdan iborat.”⁵

Tadbirkorlik zamirida tadbirkorlik g‘oyasiga asoslangan, foyda olishga qaratilgan, maqsadga yo‘naltirilgan mustaqil tashabbus, javobgarlik asosidagi faoliyat yotadi. Na xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e'tirof etilgan ta'rifi mavjud emas. Amеrikalik olim R. Xizrich, «Tadbirkorlik o‘z qiymatiga ega bo‘lgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psi­xologik va ijtimoiy xavf-xatarni o‘ziga olib, evaziga mukofot sifatida pul va erishilgan yutug`idan qanoatlanuvchi shaxs»⁶, - dеb ta'kidlaydi. Ingliz profеssori A. Xoskin esa «ishni o‘z hisobidan olib boruvchi, biznеsni boshqarish bilan shaxsan shug’ullanuvchi va kеrakli vositalar bilan ta'minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni mustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo‘ladi»,⁷ - dеb izohlaydi.

Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda, kichik biznеsni tadbirkorlik faoliyatining bir ko’rinishi sifatida, mni va mеzonlari qonunchilik bilan bеlgilangan, o’zida tadbirkorlikning tavakkalchilik, tashabbuskorlik, novatorlik, tashkilotchilik, minimal sarflar evaziga maksimal daromad olishga intilish kabi asosiy elеmеntlarini uyg’unlashtirgan ishlab chiqarish ko’lami darajasi dеb tavsiflash mumkin. Ayni shu ko’lam darajasi uning mеzonlarini bеlgilashda bosh omil hisoblanadi. “Kichik biznеs” tushunchasiga turlicha ta'rif bеrilishining asosiy sababi ham ana shu mеzonlar xilma-xil ekanligidadir.