11-tema: Mámleketlik mektepke shekemgi talim shólkemlerinde salamat awqatlandırıwģa qoyılǵan talaplar

11-tema: Mámleketlik mektepke shekemgi talim shólkemlerinde salamat awqatlandırıwģa qoyılǵan talaplar
Joba:
1. Azıq-awqat ónimlerine qoyılatuǵın talaplar
2. Azıq-awqat ónimleri sapasın baqlaw

Mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde 9 — 10, 5 saat dawamında tárbiyalanıp atırǵan balalar ushın tórt retten kem bolmaǵan awqatlanıw shólkemlestiriledi. Bunda ekinshi túslıqtıń kaloriyasi kúnlik ratsionning 15 procentinen kem bolmawi kerek.

Fiziologikalıq kózqarastan tuwrı awqatlanıwning tiykarǵı tártibi tómendegishe:

Nonushta	08:30 — 09:30
Ikkinchi nonushta	10:30 — 11:00
Tushlik	12:00 — 13:00
Ikkinchi tushlik	15:30 — 16:00
Kechki ovqat	18:30 — 19:00
Kechki tamaddi	20.00 — 20.30

Mektepke shekemgi tálim shólkeminde saw menyu qáliplestirilishida kúnlik ratsionda balalardıń tiykarǵı azıq-awqat elementlarǵa bolǵan mútajligi hám jasına uyqas energiya quwatı menen tolıq támiyinleniwi, olardıń tárbiyalanıw sharayatı hám den sawlıǵın, sonıń menen birge, awqatlanıwning ıqlımnan kelip shıǵıp hám milliy qásiyetleri esapqa alınadı.

4. Mektepke shekemgi tálim shólkemleriniń asxanalarında usınıs etiletuǵın azıq-awqat ónimleriniń dizimi usı Talaplardıń 11-qosımshasında keltirilgen.
Balalar awqat ratsionini qáliplestiriwde ónimler kún dawamında tuwrı bólistiriliwi zárúr. Belokǵa bay ónimler may menen berilsa, bala as qazanında uzaq waqıt saqlanıp turadı hám kóbirek muǵdarda as sińiriw etdiretuǵın asqazan shirasini talap etedi, sol sebepli gósh, balıq, máyek sıyaqlı ónimleri bar tamaqlardı kúnniń birinshi yarımında azanǵı shay hám túslıqqa beriw usınıs etiledi. Keshki awqatqa balalarǵa sutli hám ósimliklerden tayarlanǵan jeńil as sińiriw bolatuǵın tamaqlar beriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Menyu tuzilayotganda sút, gósh, sarı may, jarma, nan, mıywe, palız eginleri, qumsheker sıyaqlı biologiyalıq mániske iye bolǵan ónimler hár kúni kiritiledi.
Balıq, máyek, pishloq, smetana, tvorog ónimleri kúnlik normalarda az muǵdardı shólkemleskenligi, sonıń menen birge, olardan xar kúni bólek tamaq tayarlawdı múmkinshiligi bolmawi sebepli menyuga xar kúni kiritilmaydi, lekin bul ónimlerdiń belgilengen muǵdarı dekada (10 kún) dawamında tolıq beriliwi shárt.
Mektepke shekemgi tálim shólkemleriniń kúnlik awqatlanıw normalari balalardıń shólkemde bolǵan waqıtlarında (3-4, 9 — 10, 5, 12 hám 24 saat) olardıń kúnlik normalarida belgilengen azıq-awqat ónimleri menen támiyinleniwin esapqa alǵan halda belgilenedi. Biraq, hár bir tamaq ushın sarplanatuǵın ónimler muǵdarı tamaq tayarlaw retseptiga tiykarlanadı.
Barlıq ónimlerdiń 10 kúnlik ǵárejeti tastıyıqlanǵan kúndelik normalarga anıq uyqas bolıwı kerek (esap “Chiqitli” qanasında júritiledi, ónimlerge dáslepki qayta islew degi shıǵındısı esaplanbaydı ).
Balalar menyusida palız eginlerili salatlar, jańa miyweler (hár kúni), úshinshi tamaq retinde jańa yamasa qurǵaqlay miywelerden tayarlanǵan kompot, kisel, sutli ishimlikler, sonıń menen birge, balalar ushın sutli, palız eginlerili, mevali bılamıqlar kóbirek kiritiliwi kerek. Balaǵa kún dawamında 2 palız eginlerili tamaq hám bir ret jarmalı tamaq beriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Hár bir palız eginlerilerden qospa garnirlar tayarlaw usınıs etiledi.
Mámleket mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministirligi tárepinen tastıyıqlanǵan hám Respublika sanitariya -epidemiologiya osoishtaligi hám jámiyetlik den sawlıǵın xızmeti menen kelisim úlgili máwsimiy (gúzgı, qısqı, báhárgi hám jazǵı) menyular tiykarında tamaqlar tayarlanadı.
Mámleket mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde tamaqlardı tayarlanishda mektepke shekemgi bilimlendiriw Ministirligi tárepinen tastıyıqlangin “Mektepke shekemgi tálim shólkemleri ushın tamaqlar retsepti” kompleksine qatań ámel etken tártipte ónimlerin muǵdarı kiritiliwi hám tamaq tayarlaw texnologiyasın orınlanıwı talap etiledi.
Qalǵan barlıq mámleketlik emes mektepke shekemgi tálim shólkemleri xam joqarıdaǵı úlgili máwsimiy menyular hám mektepke shekemgi tálim shólkemleri ushın tamaqlar retsepti” kompleksinen paydalanıwı múmkin.
5. Menyularga kiritilgen tamaqlardıń arnawlı islep shıǵılǵan texnologiyalıq kartaları bolıwı shárt. Bul texnologiyalıq kartalarda tamaqlardıń strukturalıq bólimleri, energetikalıq ma`nisi belok, may hám uglevodlarni muǵdarı, tayarlanǵan taǵamdı kólemi kórsetilgen bolıwı kerek. Tayın texnologiyalıq kartalardan paydalanıw awqattıń ximiyalıq quramın ańsatǵana esaplab shıǵilıwı, kerek bolǵanda bir taǵamdı ózine teń bolǵan basqa bir tamaq menen almastırıwǵa hám balalardıń awqatlanıw sapasın kúndelik baqlaw imkaniyatın beredi.
Birpara ónimler bolmaǵanda olar basqa ónimler menen almastırıladı. Onıń ushın usı Talaplardıń 4-qosımshasına muwapıq ónimlerdi almastırıw kesteinen paydalanıladı.
6. Taǵamdı tuwrı tayarlaw hám tayın taǵamdı kólemi normaǵa muwapıq shıǵıwı ushın usı Talaplardıń 5-qosımshasına muwapıq azıq-awqat ónimleriniń dáslepki hám ıssılıq ishlovini beriwde salmaqlıq joytıw muǵdarı kesteinen paydalanılıwı múmkin.
Awqatlanıwni shólkemlestiriw ushın juwapker xızmetkerler awqatlanıp atırǵan balalar esabın “Balalardıń qatnasın esapqa alıw jurnali”da aparıwadı.
Miyirbiyke hár kúni keyingi kún ushın menyu bólistiriwin azandaki saat 8:00 den 9 :00 ge shekem balalar qatnası júritiletuǵın jurnalda qayt etilgen balalar dizimi tiykarında dúziledi. Jumısshı xızmetkerler ushın bólek menyu dúziledi.
Azanda saat 8:00 de miyirbiyke gruppalar daǵı tárbiyalaniwshilerdiń haqıyqıy sanın tekseredi, buyırtpanı rásmiylestiredi jáne onı asxanaǵa usınıs etedi.
Azanǵı shay waqtında balalar sanı dúzilgen menyuga salıstırǵanda artıq bolıp yamasa azayǵan jaǵdaylarda haqıyqatlıqtan tarqatılǵan tamaqlar tuwrısında akt dúziledi hám túslıq xamda ekinshi túslıq ushın tamaqlar sanı kelgen balalar sanına uyqas túrde tayarlanadı.
Keyingi awqatlardı tutınıw qılıw waqtında (2 azanǵı shay, túslıq, 2 túslıq, keshki awqat ) mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde bolmaǵan balalar awqatlanıw diziminen shiǵarıladı hám artıp qalǵan ónimler akt tiykarında telekke qaytarıladı. Eger túslıqtı tayarlaw ushın ajıratılǵan ónimler balalardı awqatlanıw texnologiyası boyınsha dáslepki ishlovidan ótken bolsa telekke kuyidagilar qaytarılmaydı :
buyım, qoy, qus, qoyan góshi hám balıq, sebebi olardı saat 7:30 da isletiwden aldın muzi eritiladi.
ıssılıq ishlovidan ótken palız eginleriler;
paydalanıw múddeti endigiden saqlawǵa múmkinshilik bermeytuǵın sút ónimleri.
Qaytarılıwı múmkin bolǵan ónimlerge máyek, tóbeat pastasi, konditer ónimleri ónimleri, sarı may, ósimlik moyi, qumsheker, jarma, makaron, mıywe hám tazalanbaǵan palız eginleriler kiredi.
7. Íssı tamaqlardı (kebirvalar, souslar, ıssı ishimlikler, tiykarǵı tamaqlar hám garnirlar) tarqatilishidagi temperaturası +60 — +65°S bolıwı kerek. Íssı tamaqlardı temperaturası bul kórsetkishten tomenlegende mikrofloraning intensiv ósiwine alıp keliwi, kerisinshe ıssı tamaqlardı temperaturası bul kórsetkishten joqarı bolsa balalardı awız boslig'ini kúyiwine alıp keliwi múmkin.
Balalar arasında isiwlerdi olidini alıw maqsetinde pallarǵa beriletuǵın salatlar hám ishimliklerdi temperaturası +15°S tómen bolmawi kerek.
Sút ónimlerin tarqatilishidagi temperaturası bolsa +15°S±2°S (bólme temperaturası ) bolıwı kerek, sonıń menen birge, olardı tarqatilishidan aldın qizdırıw ushın bólme temperaturasında saqlaw bir saat aspawı kerek.
8. Balalar awqatlanıwini tuwrı shólkemlestiriwde gruppalar daǵı barlıq sharayat jetkilikli bolıwı zárúrli áhmiyetke iye. Balalardı ózlerine uyqas ıdıs -tabaqlar menen támiyinleniwi, stol átirapında otırıwına qolay sharayat jaratılıwı kerek. Tamaqlar oǵada qaynoq yamasa suwıq bolmaǵan jaǵdayda bolıwı kerek.
9. Balalar awqat ratsioniga kók shóp (ukrop, petrushka, salat yaprog'i, kók piyaz, sarımsaq piyaz, qozı qulaq sıyaqlılar) kóbirek kiritiliwi zárúr. Jańa kók shóp, palız eginleriler awqattı vitaminga boyitadi hám de oǵan shıraylı kórinis hám bólek mazalı beredi. Isletiwden aldın kók shóp taza oqar suwda, tańǵıınan sheshilip jaqsılap juwıladı hám 3 protsentli sirke kislotası yamasa 10 protsentli palaw duzı eritpesine 10 minuta dawamında salıp qóyıladı, keyininen oqar suwda qayta juwıp quritiladi.
10. Jaz kúnleri balalardıń suyıqlıqqa bolǵan mútajligi artadı. Íshıw ushın jańa qabarǵan jerlengen yamasa qaynatilgan suw, kiyizak demlemesi yamasa hól miywelerden tayarlanǵan onsha shıyrın bolmaǵan kompotlar beriliwi múmkin. Ishimlik balalarǵa aylanıwdan keyin, suw emlewlerinen aldın usınıs etiledi. Uzaq dawam etetuǵın ekskursiya waqtında toqtalganda da balalarǵa málim bir muǵdarda ishimlik beriliwi kerek. Ekskursiyaga shıǵılǵanda tárbiyashiler ózleri menen qaynatilgan yamasa qabarǵan jerlengen suw alıwları kerek.
Qıs-báhár máwsiminde qurıtılǵan miyweler (alma, kiyizak, qaq erik) den tayarlanǵan kompotlar beriliwi usınıs etiledi.
2-bap. Balalardıń mektepke shekemgi tálim shólkeminde bolıwına muwapıq awqatlanıwni shólkemlestiriw
11. Balalardıń mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde (gruppalarda) bolatuǵın waqtı tómendegishe bolıwı múmkin:
balalar 3-4 saat bolatuǵın gruppalarında — kúndizgi uyqı tashkil etilmeydi hám bir retlik awqatlantırıw dúziliwi múmkin;
balalar 9 — 10, 5 saat bolatuǵın gruppalarında — tórt retlik awqatlantırıw dúziliwi hám kúndizgi uyqı ushın sharayatlar jaratılǵan bolıwı kerek;
balalar 12 saat bolatuǵın gruppalarında — bes retlik awqatlantırıw dúziliwi, kúndizgi uyqı ushın sharayatlar jaratılǵan bolıwı kerek;
Mektepke shekemgi tálim shólkemleriniń balalar kesheyu kunduz bolatuǵın gruppalarında kúndizgi hám tungi uyqı hám de bes retlik awqatlantırıw dúziliwi ushın sharayatlar jaratılǵan bolıwı kerek.
12. Balalardı awqatlantirishni shólkemlestiriwde awqatlantırıw rejimine qatań ámel etiliwi zárúrli áhmiyetke iye. Awqatlanıw waqtına qatań ámel etiliwi shártli awqatlanıw refleksini payda bolishini támiyinleydi, yaǵnıy kerekli awqattı as sińiriw qılıw shiralarini islep shıǵarılishini támiyinleydi.
Balalar tártipsiz awqatlantirilganda olardaǵı awqatlanıw refleksi sonadı, ıshteyi pasayadi hám awqat as sińiriw qılıw aǵzalarınıń iskerligi buz'ladı. Dáslepki hám mektepke shekemgi tálim jasında balalar as qazanında awqattıń as sińiriw bolıw procesi 3, 0 — 3, 5 saat dawam etedi. Bul process aqırına jetkende as qazan bosaydi hám balada ıshtey payda boladı.
Fiziologikalıq kózqarastan tuwrı awqatlanıwning tiykarǵı tártibi tómendegishe:
Azanǵı shay 08:30 — 09 :30
Ekinshi azanǵı shay 10 :30 — 11:00
Túslıq 12:00 — 13:00
Ekinshi túslıq 15:30 — 16 :00
Keshki awqat 18:30 — 19 :00
Keshki jeńil awqatlanıw 20. 00 — 20. 30
13. Qısqa múddetli gruppalar ushın sanitariya qaǵıydaları hám normalariga uyqas sharayatta jeńil jeńil awqatlanıw (buterbrod hám bulochkalar) hám ıssı ishimlik (shay, kakao, sút hám tábiyiy sherbet) beriliwi múmkin.
90 orınlı hám odan joqarı quwatı bolǵan mektepke shekemgi tálim shólkemlerinde awqatlanıw ushın bólek zal dúziliwi kerek. Bunda ıdıslardı juwıwda bólek vannalardan yamasa ıdıs juwıw mashinasınan paydalanıladı. Asxanaǵa kirisiwde hár bir 20 dana balaǵa 1 qol yuvgich ornatıladı hám suyıq sabın hám de jeke súlgi menen támiyinlenedi (bir márte isletiletuǵın qaǵaz salfetkalarni bolıwı usınıs etiledi).