Маданият

Sana01.01.1970
Hajmi
#118621
Bog'liq
Маданият


Урта асрлар маданияти XI-XIII асрлар


Маданият тарихида бурилиш. Маданиятнинг юксалиши учун асос шахарларнинг ривожланиши ва зиёлилар тоифасининг шаклланиши билан пайдо булади.
Пул-товар муносабатларининг ривожланиши ва саводсизлик узаро мос келмайДиган хол эди. Шунинг учун шахарларда укиш, ёзиш ва хисобга урганиш оммавий туе олади. Ишлаб чикариш кучларининг тараккиёти билан боглик тажрибанинг тупланиши, аста-секин табиатшуносликка оид билимларни хам кенгайтира боради. Инсон акл-заковатига эхтиёж тугилиб, Урта асрлар учун янги, рационал фикрлаш вужудга кела,ци. Чаккон, ишбилармон савдогарлар, уз эркинликлэри учун кадрдон коммуняларига, ионьорларига карши курашган мехнатсевар ва жанговар хунармандлар исихологияси ва дунёни яягича англаши, шубхасиз, санъагнинг хам ннгиланишига олиб келиши лозим эди. Шахарлар рицарлар маданиятига, шунингдек католик черковига хам сезиларли даражада таъсир курсатган.
Университетлар. Шахарларда хусусий мактаблар очилиб, уларда Укиш учун маблагни болаларнинг ота-оналари тулаган. Энг иктидорли Цкшувчилар теварагида турли шахарлар ва мамлакатлардан келган тингловчилар тупланган. ХП аердан дастлабки олий мактаблар- университетлар (лаг. universities, яъни жамоа, у киту вч и ва талабалар корпорациялари) пайдо булганлар. Рим папалари университегларга дастлаб хавотир билан карасаларда, кейинчалик уларни уз хомийлигига олишни маъкул топадилар. Папа ва кироллардан олинган ёрликлар универешетларга юридик ва маъмурий автономия бериб, уларни махаллий, диний ва дунёвий хокимият тазйикидан халос этарди.
Хозирги университет тизими: маърузалар, имтихонлар, стипендиялар, ётокхоналар, ректорлар ва деканлар, дипломлар, илмий даражалар, факультетларга булинишпарХШ аср махсулидир. Талабалар китоб камлигидан профессорлар маърузагарини ёзиб олишар, сунг Укитувчи таклиф этган муаммолар буйича бахс-мунозаралар ташкил килишарди.
Университетларнинг тайёрлов (артистик) факультетларига 13-14 ёшдан кабул килиниб, антик даврнинг “етти сакъати”ни ургатишарди. Артистик факультет битирувчиси мактабда даре бериш ёки юкори факультетлардан бирига имтихон топшириб, укишини давом этгиришлари мумкин эди.
Арзистик факультетларидан ташкари, талабалар хукукшунослик факультетида куп булган. Европадаги илк универсигетлардан бири, XI аср охирида ташкил топган Болонья университетида хукукшунослик факультета машхур булган. Пул-товар муносабатларининг ривожланиши, коммуналар ва цехлар уставларини тайёрлаш, шахар ва кирол судялари ва амапдорларининг фаолияти, кучайиб бораётган монархиялар сиёсий талабларининг усиши, одат ёки черков хукукига асосланиши мумкин эмас эди. Вужудга келган вазиятда рецепция, яъни чексиз хусусий мулкчиликка асосланган Рим хукукини “тиклаш” зарурияти пайдо булади. Университетларда рухонийлардан эмас, шахарликлар дан тайёрланган янги хукукшунослар Юстиниан кодексларини синчковлик билан урганиб, уларни замон татабларига мослаб беришлари лозим эди.
Илохиёт факультетлари сони хукукшунослиюса нисбазтг кам эди. Жумладан, XV асрнинг бошларида 46 та университетдан 28 тасида илохиёт факультетлари булмаган. Теология билан шугулланиш юксак дара,«ад; ги сабр-токат, бардош ва тиришкокликни талаб этган. Саккиз йил укиладиган теология факультетига, санъат магистри унвони булганларг ина кабул килиниб, илохиёт доктори факат 35 ёшдан кейин берилар эди. Шунинг учун теология факультетида аксари хайрия хисобига кун кечирадиган талабалар укир эди. Илохиёт сохасининг олий маркази Париж университети булиб, у 1231-йиддан тулик мухториятга эришган. Парижда гоявий кураш доим кучлк булиб, бу университетда уз даврининг энг тан к гели теологлари даре берган. Айни шу жой дахрийлик гоялари маркази хам хисобланган.
Схоластика. Университеглар урта асрлар фалсафаси-схоласгика (лот. schola -яъни “мактаб’5) маркази хам эди. Схоластиканинг шаклланиши ва юксалиши XI-XII аерларга тугри келади. Схоластика методи маълум бир муаммони барча ижобий ва салбий жихатлари билан батафеил урганиш, уни мантикий ривожлантиришга йупалтирган. Эски диалектика, бахс ва мунозара санъати мисли курилмаган тараккиётга эришади. Хали тажриба етарли булмаганидан мавзу ва маълумотлар антик даврга оид адабиётлардан олинар эди. Бахе маълум таникли муаллиф асаридан иктибос келтириш оркали якун топарди. Табиблар Гиппократ ва Галенларга ишора килишеа, хукукшуноелар Цицерон ва Юстиниан кодексларига, илохиётчилар-“черков оталарига’'-барчалари биргаликда “Инжил’та мурожаат килишар эди.

  1. асрга кадар схоластика инсон интеллектини юксалтиришнинг ягона йули, унинг методи эса шахар рационализмининг илк меваси эди. Формал мантикнинг яратилиши схоластлар хизматидир. Уларнинг саъй- харакатлари билан амализтдан узилган холда булса-да, фикрлашнинг дедуктив методи хам шаклланади.

Черков дастлаб схолатикадан хавотирга тушган, унинг ёйилишини тухтата олмаганидан сунг схоластларнинг фикр-мулохазапари, гояларидан католик динини мухофаза килиш ва асослашга интилиб, бу борада муваффакиятга эришгандай булади. Уларни ярапггиришга интилган схоластика ички зиддиятлардан кутила олмайди. Ажойиб франциялик адиб Петр Абеляр (1079-1142-йй.) “Христиан ва мантикли булиш бир хил нарса”- деганда ута хавотирли дахрийликка йул очгани асрлар ута маълум булади. Юксак иктидор эгаси Абеляр инсон а клининг хар кандай мушкулотни енга олишига ишонч билдирган. Шунинг учун черков умумжахон йигишгари унинг таълимотини икки марта инкор этиб, асарларини гулханга ташлаб, узини монастирга юборади. Абеляр гоялари теология чегарасидан чикмаса-да, узида янги, ёш шахарликларнинг эркин фикрларини (хурфикрлигкни) мужассамлаган эди.
Реализм ва номинализм. “Универсал”-яъни умумий тушунча урта асрлар фалсафасининг диккат марказида турган. Платондан кейинги реалистлар “хиссиёт дунёси” асоси сифатгща умумий тушунчалар реал мавжуд борликни курсатишган. Абеляр каби “номиналистлар” фикрича эса, аксинча, факат маълум нарсаларгина мавжуд, тушунчалар оддий “ном” (nomiha), иггсон томонидан айрим нарсалар, буюмларнннг ухшаш жиэдтлари белгиланади. Мазмунан бахс фалсафий муаммолар атрофида, И'ьнн нима бирламчи — буюмми ёки онг, табиатми ёки рух, сезги онгдан Олдинми, дунё Худо томонидан яратилганми ёки уз-узидан мавжудми ва бош кал ар борасида булган. Черков Фома Аквинский бошчилигидаги реалисгларнинг энг таникли вакилларини “авлиёлар” сафига киритса, иоминалистлар маълум муддатдан сунг таъкибга олинадилар. Номинализм-схоластика тарак^иётининг якуний натижаси, махсули булиб, у фаннинг кейинги юксалишига пойдевор тайёрлайди.
Шаркнинг маданий таъсири. Аристотель мероси. Схоластиканинг тараккиётини икки омил: Шаркнинг маданий таъсири ва Аристотель мероси билан кенг танишув таъмшшайди.
VIII аердан европаликлар Испаниядан Хиндистонга кадар ястанган цивилизациянинг нисбатан юкори погонасидаги ислом дунёси билан бевосита алокага киришади. Бизга маълумки, араблар Хинд, Хитой, Урта Осиё, Эрон ва Византия маданиятлари ютукларини узлаштириб, юксак цивилизация яратишган. Fарбий Европанинг илмий юксалишига Византия хам тугридан-тугри таъсир утказади. Салиб юришлари европаликлар нигохига Шаркнинг ажойиб шахарларнни намоён этади. Шаркдан Европага когоз ишлаб чикариш хунари таркалиб, у XIV аердан пергаментни четга суриб, китоб босиш дастгохининг яратилишига эхтиёж тугдиради. Замбараклар феодал калъатарини кераксиз этган кашфиёт булса, магнитли игнаси булган денгиз устурлоби Х.Колумб ва Васко де Гамага Америка ва Хиндистонга йул курсатади.
Араблар кадимги юнон олимларининг, айникса, Аристотель асарларини жуда чукур тадкик этиб, таржима киладилар. Кейинчалик бу асарлар араблардан лотин тилига угирилгак. Унизерситетларда араб файласуфлари, жумладан, Ибн Рошданинг (1126-1198-йй.) ажойиб асарлари хам урганилади. Уларнинг барчаси европалик схоластлар фикрига катга ижобий таъсир этади. Айникса, европаликлар учун унитилган Аристотелнинг комусий билимлари уларни хайратга солган. Утмишда черков Аристотель асарларини таъкиклаб, уларни гулханларга ташлашга буюрган. Хусусан, Парижда юнон олимининг асарлари 1209- йилда ёндирилган. Лекин орадан ярим аср хам утмай черков томонидан Аристотель буюк олим деб эълон килиниб, унинг табиатшуносликка оид асарлари “Инжил”нинг дебочаси деб атай бошланади. Олим асарларига ишора килинар экан, унинг исмини айтмай, “Устоз айтганидай....” деб бошлаш таомил булган.
Фома Аквиииский. XIII асрда черков уз кудрати чуккисига эришиб, илохиёт борасида яратилган таълимотни тартиблашгириш эхтиёжини сезади. Дахрийлик окимлари, хусусан, катарлар, албигойчиларга карши кураш хам шуни талаб этарди. Расмий схоластика ХШ асрда черков таълимоти химоясида булса-да, янги-янги фикрлар, шахарликлар кайфияти, маорифдаги муваффациятлар билан хисоблашмасл икн ни г иложи колмайди.
Италиялик доминикан рохиби Фома Аквинский (1225-1274-йй.) узининг купжилдлик “Илохиёт мажмуаси”да ортодоксаль схоластикаки тизимга солишни якунлайди. Фома учун коинот-катъий тизимли, унда барча нарса пастдан бошланиб, Энг юкорисигача аввалдан белгилаб куйилган ва узининг узгармас урнига эгадир. Ноорганик материя, усимликлар, хайвонлар, одамлар, осмон ёритгичлари, “фаришталар” ва, никоя г, “мукаддас учлик” улар катсридадир. Фома фалсафаси тадкик этиладиган “акл хакикатни” инкор этмасада, ундан динни, эътикодни юк;ори куяди.
Рожер Бэкон. Урта асрларда ишлаб чикариш кучларининг усиши, антик даврга хос булгани каби табиатни кузатиш ва у хакда маълумотлар туплаш эхтиёжнни яратади. Европага араблар билан кимё (алхимия) ва астрономия хам келтирилади. Ярим илм, ярим афсунгарликка асосланган кимёгарлар афсоиавий хаётбахш ичимлик - иксирни ёки хамма нарсани олтинга айлантира ' оладиган афсонавий тошни топишга, турли маъданларни симоб ва олтингугург кумагида олтинга айлантиришга тутинсалар, астрологлар сайёра ва юлдузлар харакатига караб кслажакни башорат капардилар. Таддикотлар давомида буюм ва моддаларнинг хусусиятлари, юлдузлар осмонининг харитаси аникланиб, сирли лабораторияларда замонавий кимё бошланса, астрологиясиз Кеплер ва Ньютон ихтиролари булиши мумкин эмас эди.
ХП-ХШ асрлар чегарасида Ал-Хоразмийнинг давомчиси пизалик Леонардо алгебра буйича тадкикотлар олиб боради. Сап кейинрок Вителлонинг оптика буйича асарлари ёзилади. Зоологиядан китоблар ёзган Альберт Париж ва Кёльн университет/, ар и да маърузалар укирди. Англияда хам маълум табиий-илмий апъапаЛар шакгшаниб, унинг ёркин намоён,даси франциск ордени рохиби Рожер Бэкон (1214-1294-йй.) булган.
Бэкон уз даврида уйдирмалар огушидаги илм-фаннинг деярли барча сохатари ривожланишига уз хиссасини кушади. У молекулалар мавжудлигини англаган, иссикликни харакат натижаси, деб хисоблаган, 5 магнитлар билан ишлаган, кимёгарлик килган. Микроскоп ва телескопии орзу килса, шубхасиз хар кандай шшнинг асоси математика деб хИсоблаган. Фома Аквинскийнинг замондоши булсада Аристотель билан бахслашган. У хакикатнинг асоси илмий тадкикотлар, деб хисоблаган. Р.Бэкон: “тажрибаларсиз хеч нарсани коникарли даражада аниклаб булмайди”,-Деб ёзган эди. Уз асрининг куплаб нуксонларини узида мужассамлаган олим кепажакми кура билган. Черков Бэконни таъкиб этиб, аввал монастирга жунатган, кейин олимни 14 йилга камаб, улимидан сал аввалрок озод этган.
Яна икки инглиз олими - Дуте Скот (1270-1308-йй.) ва Вильям Оккам (1300-1349) ларнинг хам фаолияти эъгиборга лойикдор. Улар хам 1«ж тахсил олган ва ишлаган Оксфорд университети ни битирганлар. I ми на Оккамлар XIII асрда уз мавкеини бирмунча йукотган, номинализмнинг Фома Аквинский схоластикасига карши янги куч билан муриш бошлаган бир пайтда фаолият курсатпшлар. Улар христиан динига Ii.i и код килганлар, аммо динни акл билан асослаш мумкин эмас, деб кисоблашгак. Уларнинг гаъбирича, эътикод ва акд узаро богланмаган, лсмик, илохиёт фалсафа масалаларига аралашмаслиги лозим. Бу хулоса (|тннинг черковдан мустакил эканлигини англа) ад и. Скот ва Оккамлар п ика сохасида тадкикотлар олиб бориб, узларининг жамиятда шахснинг >ркин хамда фаол булиши тарафдорлари эканликларини намойиш ггадилар. Д.Скот ва В.Оккамларнинг асарлари схоластик гоянинг сунгги юксалиши булади.
Рицарлар маданияти. Европада дворянлар тоифаси XI-XIII асрларда узил-кесил шаклланиб,урта аср шахарларининг ижобий таъсири остида уз маданиятларини яратадилар. Оддий бюргердан ва бошкалардан Харбий жасорати, садокати, заифларга хомийлиги, уз тоифаси вакилларига Хурмат, дин ёки хонимлар учун жасорати билан ажралиб турадиган зодагон-рицарь сиймоси хакидаги тасаввурлар айни шу даврда шаклланади. Ушбу хусусиятларни адабиётларда “курту азлик”, деб аташган.
Урта аср рицарлик адабиётн билан тан и тар эканмиз, уни черков талаб киладиган ахлок меъёрларидан анча йирок, дунёвий ташвиш ва кувончларга асосланганлш ини куришимиз мумкин. Бутун урта асрлар давомида яратилган ва бизга. кайта ишланган холда етиб келган рицарлар назми ва достонларининг эиг сркин сахифалари халк огзаки ижоди анъаналарига асослаш-ан. Рицарлар адабиёги раыг-баранг хаётнинг турли мавзуларига багашланган. Унинг мазмунида тоифавий тафовутлар тараннум этилишига карамасдан, асарларда инсонийлик рухи барк уриб туради. Юкорида зикр этилган хусусиятлар жамланиб, ажойиб бадиий асарлар дунёга келган.
Ушбу усулдаги шеъриятга провансаль “трубадурлар” ижодини мисол келтириш мумкин. Маълумки, XII аср Европасининг иктисодий ва маданий хаётида Франциянинг жанубидаги шахарлар етакчи урин тутган. Айни Лангедок ва Прованснинг гуллаб-яшнаган шахарларида дворян- зодагонлар маданияти шаклланиши учун мухит яратилади. Янги маданият вакиллари трубадурлар сафида герцоглар ва нотариуслар, савдогарлар ва хатто рухонийлар хам булган. Уларнинг орасида баъзида нонвой ёки саррожнинг фарзанди учраб турсада, аксари купчилик трубадурлар рицарлар тоифасига мансуб эдилар. Провансаль шеърнятида эхтиросли севги, эхтиросли хаёт барк уриб турган. Айни пайтда, шеърларни мураккаб услубда битилиши, нозик кофияларию, мусикий мукаммаллик (трубадурлар кушикдарини мусика чалиб ижро эттанлар) кадрланган. Айни провансаль тили Европада биринчи булиб адабий тилга айланган.Провансаль шеъриятида ёркин хислар, хает гармонияси хам барк уриб турган. Трубадурлар яратган ажойиб сатрлар укувчиларни хозирга кадар тулкинлантириб келиши айнан ана шу сабаблидир. Альбигой урушлари давомида маданиятнинг бошка сохалари сингари трубадурлар шеърияти хам конга ботирилади. Унинг урнида XIII аердан Франциянинг шимолида труверлар, Германияда миннезингерлар ижоди юксалади.
Рицарлар кахрамонпик достонлари “Сид хакида кушик”, “Роланд хакида кушик”, немисларнинг “Нибелунглар хакида кушик”ларида хам халкчиллик оханглари баралла куйланган. Жангномалар илк урта асрларда яратилган ривоятлар, халк; огзаки ижоди намуналаридир. Достонларда рицарь-зодагонларга оид соф куртуазлик, эътикод, дин учун кураш, сеньорга вассаллик касамёдига содиклик тараннум этилади. Асарларда ватанга мухаббат, мамлакат озодлиги учун курашни улуглаш билан бирга, дворянларнинг узаро можароларини, шафкатсизликларини коралаш кузатилади.
Халк тасаввурлари достонларга нисбатан камрок булса-да, рицарлар романларига хам таъсирини утказган. Шеърий ёки насрий усулда битилган афсонавий кирол Артур ва унинг сафдошлари, жасур рицарь Ланселот, бахтсиз севишганлар, уларнинг саховатли ишлари, саргузаштлари, курашлари укувчиларни хозирга кадар хайратга солиб келмокда.
Рицарлик романлари XIV аердан уз долзарблигини йукота бошлайди. Бу рицарлар даврининг тугаётганидан далолат беради. Орадан икки аср утиб рицарлик романлари хам, схоластика сингари, гуманиетларнинг хажвлари нишонига айланади.
Шахар адабиёти ва санъати. Урта аср шахар бадиий маданиятини узгача тарихий такдир кутар эди .Бой бюргерларнинг илк буржуазияга айланиши билан ушбу маданият Уйгониш реализми даражасига кутарилади. ХП-ХШ асрлар шахарлари, яъни урта асрлар дворян-черков тоифаси билан курашган шахарлар хам узига хос маданият яратган. Иерархия зинасининг нисбатан паст погонасида булган бюргерлар оммаси табиий, кахрамонлик адабиётига даъво кила олмас-бу иш рицарлар имтиёзи эди. Хукмрон тоифа зодагонларга карши кахрамонлик мавзуи эса табиий урта асрлар гуллаб-яшнаган бир пайтда хеч кимнинг хаёлига хам келмаган. Шунинг учун шахар адабиётида дастлаб кахрамонлик эмас, халк биринчи уринга чиккан. Бюргерлар узларининг маъжозий (“хайвонот тимсолидаги”) достонларини яратиб, унда удцабурон ва айёр тулки, ахмок ва конх^р бурини элдаши, шахарликларнинг ишбилармонлиги, дворянларнинг жабр-зулми устидан тантана килишини ифодалайди. Ажойиб шеърий киссаларца (Францияда уларни “фаблио”, Германияда “швенк” деб номлашган) ахлоки бузук, очофат рохиблар, содда вилланлар ва айёр бюргерлар тасвирланган. Бу адабиётнинг хунармандлар орасида таркалган соддарок куринишлари маиший сахналарнинг кизиклиги ва фикрларнинг зийраклиги билан ажралиб турган. Шахар адабиёти ёркин мпмуналари сахналаштириб, ярмаркаларда намойиш этилган.
Шах,ар санъатига унинг яхлитлиги хосдир. XIII асрга кадар унда шахар бойлари ва плебейлар орасидаги тафовут сезилмайди. Шахар ахолиси дастлаб рухонийлар ва дворянларга карши курашда ягона кучни ташкил этган. Бу санъатда халк таъсирини излаш ноурин, сабаби унинг узи халк санъатидир. Шахар санъати кишлоклардан кучиб келган дехконлар фолклоридан истифода этган. Илк урта асрлардан Европада сайёр хуккавозлар (Германияда шпильманлар) жамоалари (кушикчилар, к^збуямачилар, акроботлар) томоша курсатишган. Шахарлар шароитида бу каби артистлар махорати янги мазмун касб этади. Ундан шахар мусикаси ва театри шаклланган. Дастлаб томошалар очик майдонларда утказилиб, улар диний мазмундаги ривоятлар (миракллар), аллегориялар (“моралитэ”) ёки хажвий сахналар (“фарслар ')дан ташкил топган.
ХП-Х1П асрлар шахар адабиётида лотин шеърияти - “голиардлар” ёки “вагантлар” алох,ида урин ту гад и. Бу шеърият камбагал рухонийлар, бир университетдан иккинчисига кучиб юрган сайёр талабалар томонидан яратилган. Шеъриятда схоластика ва тарки дунёчилик инкор этилиб, базмлар, кимор, вакти хушлик хамда севги эхтирослари гасвирлаган.
Вагантлар Рим куриясини танкид килиб, диний матнларни хажв этиб, уз кушикдарига уша замонда хали кузатилмагаи, динга карши туе беришган. Черков уларга уз газаби ва таькиблари билан жавоб берган. Вагантлар шеърияти узинин|' .утли эхтироси. хаётдан кувончи билан ажралиб турган. “Биз гуллаб-яшнаётган умримизни китоб устида букилиб утказайликми? Бизни кучаларда кизларнинг кушикдари кутмокда”. Вагантлар кушикларида ширин орзулару мавжуд аччик хакикат куйланади. Голиардлар маълум маънода. жами яг дан четланган табака вакиллари эдилар. Улар расмий хокимиятга мухолифагда булиши билан биргаликда, уларнинг лотинча шеърларини тушунмаган мех,наткаш шахар ах,олисидан хам йирок эди. Черков-дворян маданияти ривожланган даврда вагантларнинг курашга чорловчи шеърлари ушбу маданият инкирози якинлигидан дарак беради.
Урта аср хунармандчилиги узининг юксак бадиий савиясини намоён Килади. Цех устаси харидорларни жалб этиш учун буюмлар, курол-аслахд, зеб-зийнатлар, мебель, черков буюмларини, кийим -кечакларии имкон даражасида сифатли хамда чиройли килиб ясашга, безашга интилган аа бу билан бадиий хунармандчиликни юксалтирган.
Роман ва готик меъморчилиги. XI-XILI асрлардаги тараккиёт курилиш сохасида хам намоён булади.Бу борада энг куп куч ва маблаг ибодатхоналар курилишига сарфланган. Уларни юксалиб бориши оркали бутун урта аср меъморчилиги тарихини кузатиш мумкин. Дастлаб ибодатхоналар бир-бирини кесиб утувчи узун хочга ухшатаб курилган. Тощдан аркалар ва гумбазларни нефлар кесишган жойдаги калин деворлар тутиб турган. Уларнинг барчаси иншоагга салобат, айни пайтда, содда куриниш бахш этган. XI-XII асрларда кенг кулланилган ушбу меъморчилик услуби “роман услуби” деб аталиб, Аппенин ярим оролида шаклланган.
ХШ аердан унинг урнини готика услуби эгаллайди. Бу пайтга келиб купайиб бораетган шахар ахрлисига эски роман ибодатхоналари бинолари торлик кила бошлайди. Янги ибодатхоналарни кенг, ёруг, бахдво килишдан ташкари шахар мудофаа деворлари ичидаги кимматли ерни тежаш хдм лозим эди, Крлаверса, улкан собор шахарга факат курк бериб колмасдан, унинг ахолиси кудраги ва бойлигини намойиш этадиган восита хам эди. Шунинг учун ибодатхоналар кжорига буй чузиб, баъзида унинг баландлиги юз ва ундан ортик метрни ташкил этган. Бинонинг улкан деразалари рангли шишалардан терилган витражлар, ибодатхонада ним коронги вазминликни, осойишгаликни яратган. Салобатли ярим ой шаклидаги аркалар, нозик учли на ковургали аркалар билан шшаштирилади. Уларнинг барчаси мураккаб таянч тизими билан биргаликда, деворларнинг енгш1 ва мустахкам булишини таъминлаган. Мухандислик илмининг бундай тантанаси, меъморлар ва курувчиларининг иктидори ва махорати намунаси эди.
Тасвирий санъаг. Готика услубида бунёд этилган ибодатхоналарни бежиз саводсизлар учун “тошдан кутубхона” дейишмаган. Унда урта асрлардаги билим ва дунё хакидаги тасаввурлар уз аксини топган. Ибодатхона дамма томонидан хайкаллар ва реьефлар (Шартр соборида минглаб хайкаллар булган) жойлаштирилган. Хайкатлар, фреска ва витражлардаги суратлар “Инжил”дан сахналар, авлиё-анбиёларни, тарихий вокеаларни, турли хунармандлар, кушлар ва хайвонларни акс эттирганлар. Меъморлар билан яхлит мажмуалар яратган рассомлар ижоди урта аср кишисининг кувонч ва ташвишларини, уларнинг дунёни борлигича хис этиши, мистик орзуларини ифода этган.
Черков инсон англайдиган нарсаларнинг барчаси нариги дунёнинг заиф нусхаси деб таъкидлар, айнан шу нуктаи назарга асосланиб, хаётни санъатда намойиш этиш х,еч кандай ахдмиятга молик эмас, деб хисоблади. Санъаг факат илохий, гайритабиий нарсаларга ишора сифатида хизмат килиши лозим эди. Моддий борлик факат идеал хаётнинг рамзи, шартли белигиси хисобланган. Шунинг учун урга аср санъати одатда рамзлар ва аллегорияларга гула, одамлар хаётда мужизани кутиб яшар, натижада санъатда хам мужизани реал борлик сифатида тасвирлар эдилар.
Аммо Византия таъсиридаги анъанавий черков санъатидан фаркдирок, Гарбий Европанинг номаълум рассомлари ижодида утаир кузатувчанлик шакллана бошлагани сезилади. Китоб миниатюрасида хайкалтарошлик ва ибодатхоналар витражларида у;'ига хос готика услубининг реалистик жихатлари акс этила бошлайди. Инсон киёфаси ва танасининг турли харакатлари баъзида жуда аник ва таъсирчан ифодаланган. ХП1 аср урталаридан хайкалтарошлик ва рассомликда факат зодагонлар эмас, хунармандлар ва дехконлар мехнэти сахналари хам тасвирланадиган булади.
Китобни безаш санъати хам катта ютукдарга эришади. ХН-ХШ асрлардан диний, тарихий, илмий ёки шеърий мазмундаги кулёзмалар каролинглар даврида пайдо булган рангли минатюралар билан безатилган.
Европа мамлакатлари маданиятларидаги хусусичтлар. Готика услубининг ватани Шимолий Франциядир.Айни Францияда урта аср схоласгикаси ва адабиёти узининг якуний куринишини олади Провансаль маданияти киска, лекин ёркин юксалишидан сунг, Шимолий Франция маданиятида етакчиликни эгаллайди. Германия маданияти Рейнбуйи Ва Ганза вилоятларини хисобга олмаганда, бирмунча суст ривожланади. Шимолий Франция таъсиридан кутилган давлатнинг марказлашуви ва черковнинг мустакиллиги харакатига таянган инглиз маданияти хам аста- секин ривожлаиа боради. Испаниянинг санъати ва маорифи Шарк ва Гарб маданиятини узида мужассамлаган булиб, у араблар Шарки ва Европа орасида воситачи ролини утайди. Шимолий ва Урта Италия шахарлари X аердан юксала бошласа-да, унда урта асрлар маданияти шаклланмасдан,
асрдаги Уйгониш маданияти антик маданият асосида вужудга келади. Кейинги асрларда Уйгониш маданияти Гарбий Европанинг бошка мамлакатларига хам таркалади
Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling