ЭКОЛОГИЯ

Sana01.01.1970
Hajmi
#125614
Bog'liq
ЭКОЛОГИЯ


1 боб
ЭКОЛОГИЯНИДГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ, ТАБИАТ БИЛАН ЖАМИЯТ УРТАСИДАГИ УЗАРО МУНОСАБАТЛАР
1.1. «Экология» фанининг предмети, тадкикот объекти ва вазифалари
Экология буйича турли тушунчалар мавжуд. Экология тирик организмларнинг улар яшаб турган мухит билан узаро муносабатлари тугрисидаги фан сифатида эканлиги тан олинади. »Экология» атамаси (грекча ойкосуй, яшовчи, макон ва логостаълимот ) ни илмий муомалага биринчи марта немис олими Эрнест Геккел (1866) киритган. У»экология  бу табиат иктисодиётини билиш, бир вактнинг узида тарик организмларнинг мухитни органик ва ноорганик компонентлари билан булгар барча муносабатларни тадкикот килишдир», деб таъиф берган. Кейинги даврда экология тушунчаси кенгайиб борди. кология конуниятларининг организмлар мажмуасига турлар, куп турли туркумлар, нихоят тирик организмларнинг барчаси киритилди. Экология барча дарёлардаги биологик тизимларни ташкил килиш ва функционал мавжуд булиш тугрисидаги фан, деган макомни олди. Кейинги.вактларда экология табиий, техника, кишлок хужалик ва бошка фанларга кириб бормокда. Бошкача айтганда, бу ходисани экологиялаштириш, деб аталади. Экологиялаштириш жамият эхтиёжларидан келиб чиккан холда экологик хавф-хатарнинг олдини олиш максадида фан ва амалиётни бирлаштиришга имкон беради.
Эндиликда экология фани биологиядан ажралган холда мустакил равишда жуда кенг микёсда ривожланиб бораётган макроэкологик фанга айланди. Унинг таркибида бир неча мустакил булимлар ёки илмий йуналишлар мавжуд (1-чизма). Булар барчаси экологиянинг бошка фанлар билан якиндан алокада булиши, уз навбатида уларни экологиянинг тадкикот усулларидан фойдаланиб, мавжуд масалаларни муваффакиятли хал килаетгани билак боглик.
Макроэкологиянинг тузилишида куйидаги асосий булимларни ажратиш мумкин: умумий экология, биоэкология, геоэкология, нисон экологияси, ижтимоий экология, табиатдан фойдаланишнинг экологик иктисодиёти, амалий экология ва бошкалар. Хар бир булим, уз навбатида кичик булимлардан ташкил топган, улар йуналишлари буйича боши фанлар ва экологиянинг бошка булимлари билан алокада булади.
Умумий экология ягона фундаментал илм асосида турли хил экологик билимларни бирлаштиришга багишланган. Унинг негизи назарий экология булиб, экологик тизимларни мавжуд булишининг умумий конуниятларини аниклайди. Экологии жараёнларни тажриба йули билан урганиш экологияда куп кулланилади. Экспериментал экология ютукларидан фаннинг бошка булимларида кенг микёсда фойдаланилади. Шунингдек, баъзи жараёнлар моделлаштириш усулида урганилади, масалан, сунъий лаборатория экологик тизим модели, математик модел ва бошкалар. Бу жихатдан.математик моделлаштириш кейинги вактда амалда кенг кулланилмокда ва у назарий экологиянинг асосини ташкил килади.
Биологик экология — экологиянинг асоси. Унинг асосий кисми тизимли экология булиб турлар (аутэкология), популяция (популяцион экология ёки демэкология), куп турли туркумлар, биоценозлнр (гинекологии), экологик тизиилар (биогеоценология, экотизимлар тугрисида таълимот) каби кисмларни бирлаштиради. Эволюцион экология — экологик омилларнинг эволюциядаги ахамияти тугрисидаги таълимотдир.
Геоэкология — тирик организмларнинг атроф-мухит билак булган муносабатларини географик нуктаи назардан урганади. Бу муносабат табиий жихатдан чегараланган географик мажмуаларда содир булиб, барча экологик конуният ва конунлар мазкур худудларда урганилади.
Одам экологияси — фанлар мажмуаси булиб, одамнинг индивид (биологик тур сифатида) ва шахс (ижтимоий субъект) сифатида уни ураб турган атроф мухит ва ижтимоий мухит билан булган узаро муносабатини тадкик, килади. Одам экологиясининиг мухим хусусияти ижтимоий-биологик ёндашувнинг-биологик ва ижтимоий аспектларининг тугри мувозанатда булишидир. Ижтимоий экология одам экологиясининг бир кисми сифатида ижтимоий тузилмалар (оила ва бошка ижтимоий гурухлар) кинг уларни ураб турган табиий ва ижтимоий мухит орасидаги алокаларини урганади. Бу тупламга одам популяция экологияси, ахолишунослик экологияси — экологик демография, этнослар экологияси ва этногенез экологияси — ирк, ва миллатлар киради. Ижтимоий экологияга тараккиёт(цивилизация) ва эволюцион (тарихий) экология хам киради.
Табиатдай фойдаланишнинг экологик иктисодиёти бир-бирига жуда якин тушунчалардир. Иктисодиёт (экономика-грекча хужаликни бошкариш)пинг асосий масалаларидан бири ресурслардан тугри ва окилона фойдаланишни асослаш булганлиги туфайли у табиат мухофазаси ва экологияга жуда якин туради. Экологик иктисодиёг экологик тизимда хужаликни бир мувозанатда шароитда амалга оширишии такозо этади. Бу холда ягона турли микёсдаги худудий экологик-иктисодий тизим вужудга келади. Уз навбатида мазкур тушунча худудий «табиий- экологик тизимга якин туради. Худудий экологик иктисодий тизимда табиий шароит, ресурслар, ижтимоий ва ишлаб чикариш
илмалари ва жараёнлари бир-бирлари билан узаро боглик, ишлаб чикариш худудининг экологик имкониятлари (мавжуд табиий ресурслар) негизида ривожланади, экологик меъёр асосида ижтимоий иктисодий тараккиёт амалга оширилади.
Хрзирги экологиянинг бош вазифаси фан сифатида ягона назарий негизда унинг барча булимлари буйича хакикий вокеалар хакидаги материалларни туплаш, уларни бир тизимга келтириш ва тизимли тахлил килиищир. Бу сайёрамизнинг экологик муаммосини урганиш, янги экологик гоя ва услубиётни ишлаб чикиш, экологик билимни тугри ташкил килиш, табиатдан фойдаланишда амалий фаолиятни холмс амалга ошириш учун зарур.
Умуман хозирги замон экологиясининг вазифалари анча мураккаб булиб, хаётнинг вужудга келиши конуниятларини урганишда инсон таъсирини эътиборда тутиб урганиш; биологик ресурслардан тенгри фойдаланишнинг илмий асосларини яратиш; инсоннинг хужалик фаолияти таъсирида табиатда содир буладиган узгаришларни башорат килиш ва инсоннинг яшаш мухитини саклашдан иборатдир.
Экологиянинг бош тадкикот объекти — экологик тизимдир, ёки экотизим. У маълум майдондан иборат булиб, унда тарик организмлар ва уларни яшаш мухитлари мажмуаси моддий-энергетик ва ахборотларнинг узаро таъсири билан бирлашган. «Экотизим» атамаси илк бор инглиз ботаниги Л. Тенсли (1935) томонидан таклиф килинган. Экотизим биров катталикдаги ёки улчамдаги худую билан чегараланмайди. Шунинг учун хам уни организмларнинг хохлаган (масалан, сунъий аквариум, иссикхона, буддой майдони ва бошка. ) ва мураккаб яшаш табиий мухитй (кул, урмон, океан) ra нисбатан каллаш мумкин. Одатда куруклик ва сувли (акваторияли) экотизимлар фарк килади. Экотизимларни мисоллар ёрдамида тушунтирамиз: кора саксовулзорлар такирли дельта текисликларида кенг таркалган, дарахт-бутали тукайзорлар дарё сохилларида ривожланган, камишли кайир куллари ва бошкалар.
Хар бир экотизимда абиотик компонент-биотоп ёки экотоп мавжуд булиб, унда ландшафт шароитлари бир хиллиги билак ажралиб туради. Шунингдек , экотизимда биотик компонент-туркум ёки биоценоз мавжуд булиб, унда яшовчи барча тирик организмлар жамланган. Биотоп ламма туркум аъзоларининг яшовчи макони хисобланади. Биопеноз куп турдаги усимлик, хайвонот олами ва микроорганйзмлар вакилларидан иборат булган гурухлар маконидир. Хар бир тур, турли жинс ва ёшдаги зотлардан иборат экотизимда мавжуд булиб, популяция ахоли) ни вужудга келтиради. Туркум аъзолари маконда бир- бирлари билан жуда инок, яшашади ва узаро богликдир. Шунинг учун биотоп ва биоценоз бир-биридан ажралмайди ва улар бир ном билак, яъни биогеоценоз, деб аталади. Биогеоценоз-элементар табиий экотизим, у табиий экотизимларнинг асосий яшаш шаклидир. Биогеоценоз учун маълум усимлик тури хос. Шунта караб бир хил биогеоценозларни у ёки бу экологик туркумга оидлиги аник,ланади (арчазорлар, тукайзорлар, саксовулзорлар ва бошк.).
Экотизимда тарик организлар уртасида мураккаб узаро таъсир мавжуд. Аввало яшил баргли усимликлар (автотрофлар) фотосинтез жараёнида углерод икки оксидни кабул килиб кислород ишлаб чикаради. Экотизимда тайёр органик моддалар хисобига купчилик хайвонлар озикланадилар ( гетеротрофлар), масалан, куен тайёр утни истеъмол килади. Яна бир ходиса, кучли хайвон тури узидан кучсиз булган хайвон хисобига озикланади. Чунончи, куён хисобига чия бури хаёт кечиради, уз навбатида у бошка кучли хайвонга озука булади ва хоказо. Хуллас, шу тарика озик-овкат занжири вужудга келади. Бу ходиса экотизимни уз вактида уз-узидан табиий щл билан тозаланиб туришига олиб келади. Шунингдек, экотизимда усимлик ва хайвонот турларининг (майдон нуктаи назаридан) бир маромда микдорий жихатдан тенг булиши экологик мувозанатни баркарор булишини таъминлайди.
Экотизимда атмосфера хавоси, сув, тупрок, усимлик, хайвонот олами, ишлаб чикариш ва бошка табиий омиллар хамда ходисалар иштирокида мураккаб биогеокимёвий айланма харакат мавжуд. Бунда углерод, азот, кислород, фосфор ва бошка элементларнинг ёпик айланма харакати мунтазам содир булади. Бу билан хавонинг тозалиги, тупрок, хосилдорлиги, усимликларнинг махсулдорлиги ва бошка ходисаларнинг баркарор меъёрда функционал юз бериб туришлиги таъминланади.
1.2. Биосфера ва экологик омиллар
Биосфера Ер шаридаги энг йорик экотизмдир. Ернинг тирик организмлар ва диоген чукинди тог жинслари таркалган кисмини рус олими академик В. И. Вернатиский биосфера (юнонча «биос-хаёт, «сфера-шар), деб номлаган. Биосфера сайёрамиздаги «xaёт кобиги хисдбланиб, тарик организмларнинг узаро чамбарчас алока, муносабатларидан иборат мураккаб экотизмлар мажмуини ташкил этади.
В.И. Вернадский тушунчасига кура, биосферага хозирги вактда факатгина ернинг кобигида таркалган тцрик организмлар кириб колмай, балки унинг таркибига кадимги ДаврЛарда организмлар иштирокида хосил булган литосферанинг кисми хам киради.
Биосфера тушунчаси биологияга Ж. Ломарк, геологияга эса Э. Зюсс томонидан киритилган булсада, унинг мохияти тугрисида улар бирор аник фикр билдирмаганлар. Шу туфайли биосфера тугрисидаги таълимотнинг асосчиси В.И. Вернадский хисобланади. Сайёрамиз киёфасининг геологик даврлар мобайнида узгариб келганлиги кадимда факат физик-кимёвий жараёнлар натижаси, деб караб келинган.
В.И. Вернадский биринчи булиб тарик организмларнинг геологик роли тугрисидаги таълимотни яратди ва ер пустининг узгаришида тирик организмлар фаолияти бош омил эканини курсатди.
Биосфера Куёш энергияси таъсирида узок биокимёвий жараёнлар натижасида вужудга келган ернинг узига хос кобигидир. Биосфера таркибига; Атмосферанинг куйи катламлари, яъни 15-20 км баланликкача булган тропосфера ва стратасферанинг пастки кисми, Дунё океанининг энг чукур ботик, лари 11 км, литосферанинг якори ер юзасидан 4,5 км гача булган чукурлик кисмлари киради. Бу чукурликдаги нефть катлами сув таркибида хамда юкорида озон экранигача булган чегаралар оралигида тирик микроорганизмлар учрайди. Инсон хам биосферанинг таркибий кисмидир.
Биосфера мавжудлигининг асоси унда модда ва энергия алмашинувидир. Унда организмлар ва уларнинг хаёт мухити узаро богланишда булиб, бир бутун органик харакатдаги тизимни вужудга келтиради.
Биосферага хос хусусиятлар куйидагилар; тарик моддаларнинг катнашиши, суюк холдаги куп микдордаги сувнинг мавжудлиги, кучли куёш энергияси окими хамда моддаларнинг каттик, суюк, ва газ холда учрашидир.
Биосфера ривожланиши коинотга бевосита боглик. Чунки, Epra зарур энергия окими келади. Ерга келадиган энергиянинг асосий ма абаи куёшдир. Ушбу энергия куйидагиларга сарфланади:
• атмосфера, гидросфера ва метосферадаги содир буладиган физик ва кимёвий жараёнларга;
• хаво массаларининг аралашувига;
• сувнинг бугланишига;
• газларнинг ажралиши ва сингишига;
• моддаларнинг эришига.
Умуман Ердаги хар кандай жараёнларнинг манбаи ва бошланиши куёш энергияси хисобланади.
Энергиянинг айланиши моддаларнинг айланиши билан чамбарчас бобик. Моддалар кичик (биологик) ва катта доираларда (геологик) айланади. Биологик курукликда тупрок билан организм уртасида, гидросферада эса организм билан сув уртасида содир булади. Геологик модда айланиши куруклик билан Дунё уртасидаги жараёндир. Демак, биосфера яхлит, бир бутун хосила эканлиги равшан.
Инсон Ер юзасидаги хаёт ривожланиши (биогенез) нинг навбатдаги боскичи булиб, энг кучли табиий омилдир. У нафакат Ер сайёраси, балки Коинотни узгартиришга хам кодир. Хозирда биосферани ноосфера (фикрловчи кобик)га айланиши кузатилмокда. В. И. Вернадскийнинг фикрича ноосфера биосферанинг конуний ривожланиши натижаси булиб, инсон билан табиатни узаро онгли алока муносабатларидан иборатдир.
Экологик омиллар. Тарик организмларни ураб турган физик куршов ёки теварак атрофдаги узаро богланишлардаги шарт-шароитлар ва таъсирлар мажмуи мухит, деб аталади. Одатда табиий ва сунъий мухитлар ажратилади, уларнинг узаро богликлигини экологик мухит тушунчаси ифодалайди. Тарик opгaнизмлар асосан туртта мухитда: сув, хаво, тупрок, организм (мухит сифатида) ларда яшашга мослашган. Сув ва xaвo улик, тупрок оралик, организм тирик мухитлардир. Мухитнинг тарик организмларга тугридан тугри таъсир этувчи таркибий кисмлари экологик омиллар, деб аталади.
Хозирда ушбу омилларнинг келиб чикиш вакти буйича мухитга, характерига, таъсир этиш хусусиятларига караб абиотик(улик табиатнинг таъсири), биотик(тарик организмлар билан боглик, таъсир) ва онтрапоген(инсон фаолияти натижасида таъсир) омилларга булинади.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling