13-mavzu: Ijtimoiy sheriklik Reja

Sattorov Nodir 019-86

13-mavzu: Ijtimoiy sheriklik

Reja:
1.

Ijtimoiy sheriklik tushunchasi, va uning talqinlari.

Prezidentimizning “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi qonunni ishlab chiqish borasidagi tashabbusi zamirida mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlarining tezkor rivojlanishiga erishish, ularni amalga oshirilayotgan islohotlarning ochiqoshkoraligi va samaradorligini ta’minlashdagi rolini yanada kuchaytirish maqsadi mujassamdir. Darhaqiqat, bugungi kunda fuqarolik jamiyati institutlarining asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarining biriga aylandi. So‘nggi o‘n yillikda aholining keng qatlamlari tomonidan qo‘llab, quvvatlanayotgan fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi va rivojlanishi yangi bosqichga kirdi. Bugungi kunda yurtimizda 6500 dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda va bu ko‘rsatkich 2000 yilga qaraganda 2,5 barobar ko‘pdir. Ayni vaqtda nodavlat notijorat tashkilotlarining 40 foizi fuqarolarning ijtimoiyiqtisodiy huquq va manfaatlarini himoya qilish, 14,2 foizi xotin-qizlar va yoshlar muammolarini hal qilish, 13,6 foizi sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya 32 foizi esa boshqa ijtimoiy-iqtisodiy sohalar bilan shug‘ullanmoqda. Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Jamoat fondlari to‘g‘risi”gi qonunlar, Prezidentimizning “O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanishiga ko‘maklashish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, Oliy Majlis palatalari Kengashlarining “Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qo‘shma qarori mazkur sohani rivojlantirishning huquqiy asoslarini yaratib berdi. Ijtimoiy sheriklik tamoyili o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy adolat, fuqarolar farovonligi, ularning ijtimoiy himoyasi haqida qayg‘urish kabi majburiyatni oladi. Shuningdek, ijtimoiy yo‘naltirilgan siyosatni o‘zining asosiy vazifasi deb bilib, mazkur siyosatning Konstitutsiyada belgilangan yo‘nalishlarning keng qamrovli amalga oshirishda tashabbuskorlik ko‘rsatadi. Mazkur tamoyilga amal qilgan holda davlat, o‘z organlari orqali uzluksiz ravishda ijtimoiy hayotning barcha sohalaridagi muammolarni hal qilish choralarini ko‘rib boradi. Fuqarolik jamiyatining asosiy elementlari bo‘lgan nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarni o‘zini –o‘zi boshqarish organlari ana shu tamoyil asosida davlat tashkilotlari bilan hamkorlikni shakllantirib boradi. Ijtimoiy sheriklik- o‘z navbatida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan uch sektor manfaatlarini muvofiqlashtirish va ijtimoiy hayotning barcha muammolarini hal etishdagi hamkorlikdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ijtimoiy sheriklikning eng muhim jihati bu taraflarning huquq va majburiyatlarga rioya qilish haqidagi o‘zaro kelishuvi emas, balki ular o‘rtasidagi munosabatlarning alohida eng nufuzli axloqiy qoidalar majmuidir. Ijtimoiy sheriklikning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu munosabatlar tizimida taraflar barchasi barcha sohada teng huquq va vakolatlarga ega bo‘lgan va ijtimoiy kelishishga asoslangan hamda baravar manfaatdor bo‘lgan taraflarning hamkorligidir. Bizning mamlakatimiz ijtimoiy sheriklik tizimini amalga oshirishning huquqiy kafolatlari dunyo tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni davlat tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlanishiga, ular tomonidan ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal etishda davlatning moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi masalalari ko‘zda tutilgan.Eng muhimi nodavlat notijorat tashkilotlari jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta’minlashga ko‘maklashmoqda. Shu asnoda har bir fuqaroning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi, ularning sotsial faolligi va huquqiy madaniyatini oshirishga g‘amho‘rlik qilish va sharoitlar yaratish uchun o‘z faoliyatlarini yo‘naltirmoqda.
2.

Ijtimoiy sheriklikning rivojlanishining nazariy-huquqiy asoslari.

 Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan etti mingdan ortiq nodavlat notijorat tashkiloti inson huquq va manfaatlarini himoyalash, xalqimizning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta’minlash, dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hayotga tatbiq etishda faol ishtirok etmoqda.Jamoatchilik va fuqarolik nazorati instituti jamiyatning davlat bilan o‘zaro samarali aloqasini ta’minlash, odamlarning kayfiyatini, mamlakatda kechayotgan jarayonlarga munosabatini aniqlashning muhim vositalaridan biriga aylandi.Jamiyatni modernizatsiyalash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirish, aholining eng muhim sosial-iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan ikki yuzdan ortiq qonun qabul qilingani davlatimiz tomonidan soha rivojiga bo‘lgan katta e’tiborni ko‘rsatadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi, “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”, “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida”, “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunlar va boshqa qonun hujjatlari shular jumlasidandir.Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan Fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti tashkil qilingani fuqarolik jamiyati institutlarining rolini kuchaytirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.Davlatimiz rahbari tomonidan taqdim etilgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi ijrosi doirasida ishlab chiqilgan va 2014-yil 26-sentabrda e’lon qilingan “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni amalga oshirilayotgan islohotlarning mantiqiy davomi bo‘ldi.Qonun 5 bob, 30 moddadan iborat bo‘lib, unda ijtimoiy sheriklik tushunchasi va uning asosiy prinsiplari o‘z ifodasini topgan. Ijtimoiy sheriklikning asosiy shakllari va uni amalga oshirish tartibi, ijtimoiy sheriklikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, mazkur munosabat subyektlarining huquq va majburiyatlariga keng o‘rin berilgan. Ushbu qonunda ijtimoiy sheriklikning asosiy sohalari sifatida aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va faolligini oshirish, bandlikni ta’minlash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, atrof-muhit va aholi sog‘lig‘ini saqlash, barkamol avlodni shakllantirish, onalik va bolalikni, xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish, aholining huquqiy madaniyatini oshirish va boshqa masalalar nazarda tutilgan. Qonunda fuqarolik jamiyati institutlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ro‘yobga chiqarishda, gumanitar muammolarni hal etishda, aholining turli qatlamlari huquq va manfaatlarini himoya qilishda davlat tuzilmalari bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritishining tashkiliy-huquqiy mexanizmlari ham mustahkamlandi. Bu jarayonda ijtimoiy sheriklik davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.Davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari ijtimoiy sheriklik subyektlari hisoblanadi. Bunda davlat organlarining fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalar va diniy tashkilotlar bilan hamkorligi alohida qonunlar bilan tartibga solinadi.Ijtimoiy sheriklik aholini ijtimoiy muhofaza qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish, sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, millatlararo totuvlikni mustahkamlash, ko‘p asrlik ma’naviy qadriyatlarni tiklash va o‘rganish kabi sohalarda amalga oshirilishi mumkinligi ham qonunda o‘z ifodasini topgan. Bu aholi farovonligini yanada oshirish, jamiyatda umuminsoniy qadriyatlar qaror topishiga yanada keng yo‘l ochadi. Qonunga ko‘ra nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda ishtirok etishi mumkin. Bu turli sohalarga oid taklif va loyihalarni tayyorlashda tashabbuslar bilan chiqish hamda ularni ko‘rib chiqish uchun vakolatli davlat organlariga kiritishda, ushbu hujjatlarning jamoatchilik ekspertizasini o‘tkazish, ular ijrosi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Buning uchun endilikda davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining taklif va tashabbuslarini ko‘rib chiqishi shartligi qonun bilan kafolatlandi.Qonunda ijtimoiy sheriklikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash turlari sifatida nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini mulkiy, axborot, maslahat, tashkiliy va o‘quv-uslubiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, davlat subsidiyalari, grantlari va ijtimoiy buyurtmalar berish, ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni moliyalashtirish ham belgilab berilgan. Bunday institutlarga moddiy yordam ko‘rsatayotgan yuridik va jismoniy shaxslarga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berilishi ijtimoiy sheriklikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash turi qatorida qayd etilgan. Masalan, mulkiy yordam ko‘rsatish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda shartnoma asosida davlat mulki tekin yoki imtiyozli shartlarda vaqtincha foydalanishga berilishini anglatadi.Bu jarayonda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi muhim o‘rin tutadi. Ushbu fond, uning mablag‘larini boshqarish bo‘yicha Parlament komissiyasi va ularning vazifalariga oid normalar ham qonunda o‘z aksini topgan.Qonundagi yana bir muhim yangilik – bu Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzurida jamoat fondlari hamda ijtimoiy sheriklik bo‘yicha jamoat komissiyalari tuzilishidir. Albatta, bu joylardagi nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining rolini kuchaytirib, ularning ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal etishdagi ishtirokini kengaytiradi. Mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish hamda amalga oshirish, gumanitar masalalarni hal etish, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga oid faoliyatni yanada rag‘batlantiradi.Ijtimoiy sheriklik sohasidagi tadbirlarni moliyalashtirish asoslari ham huquqiy tartibga solingan. Bu maqsadda davlat byudjeti va maqsadli jamg‘armalar mablag‘lari, ijtimoiy sheriklik subyektlarining o‘z mablag‘lari, yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari hisobidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy sheriklik sohasidagi tadbirlarni moliyalashtirish qonunda taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin.Qonunda ijtimoiy sheriklik subyektlarining huquq va majburiyatlariga katta e’tibor qaratilgan. Jumladan, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘z ustavlariga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda o‘z a’zolari va ishtirokchilarining huquq hamda qonuniy manfaatlarini ifodalash, davlat organlariga takliflar bilan chiqish, ularning qarorlarini ishlab chiqishda ishtirok etish, ushbu organlarga axborot olish to‘g‘risida so‘rovlar bilan murojaat etish, jamoatchilik nazoratini o‘tkazish kabi huquqlarga egadir.Ayni vaqtda nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari muayyan majburiyatlarga ham ega. Binobarin, ular o‘z faoliyatining ochiq-oshkoraligini, ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar, dastur va loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini, faoliyatni amalga oshirish chog‘ida fuqarolarning manfaatlari hisobga olinishini, ijtimoiy sheriklik doirasida taqdim etilgan pul mablag‘lari va boshqa mol-mulkdan maqsadli foydalanilishini ta’minlashi shart. 

Davlat organlariga mazkur institutlarning taklif va tashabbuslarini ko‘rib chiqishi, zarur hollarda jamoatchilik muhokamasi tashkil etishi, ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar, dastur va loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashga majburdir.Mazkur qonun 2015-yil 1-yanvardan e’tiboran kuchga kiradi. 

Yangi qonun mamlakatimizda ijtimoiy sheriklikni rivojlantirish uchun qulay muhitni yuzaga keltirishga, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish, ularning jamiyatdagi o‘rni va nufuzini yanada yuksaltirishga mustahkam huquqiy zamin yaratadi.
3.

Hamkorlik va ijtimoiy sheriklik. Ijtimoiy sheriklikning turlari, maqsad va vazifalari, sub'ektlari

Ijtimoiy sheriklikning asosiy prinsiplari

Ijtimoiy sheriklikning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:

qonunga bo‘ysunish;

teng huquqlilik;

ochiqlik va shaffoflik;

hammaboplik;

mustaqillik;

xolislik;

o‘zaro hurmat, manfaatlarning inobatga olinishi va mas’uliyat;

majburiyatlar qabul qilishning ixtiyoriyligi.

5-modda. Ijtimoiy sheriklik sohalari

Ijtimoiy sheriklik quyidagi sohalarda amalga oshirilishi mumkin:aholini ijtimoiy muhofaza qilish, qo‘llab-quvvatlash va uning ijtimoiy faolligini oshirish;aholining bandligini ta’minlash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, fermerlikni rivojlantirish;atrof muhitni, aholining sog‘lig‘ini muhofaza qilish va sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish;har tomonlama barkamol va sog‘lom yosh avlodni shakllantirish, yoshlarga bilim berish, ularni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash va kasbga yo‘naltirish; onalik va bolalikni, shuningdek xotin-qizlarning huquqlarini himoya qilish, ularning mamlakat ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy hayotida to‘laqonli ishtirok etishini ta’minlash, sog‘lom oilani shakllantirish;fan, ta’lim, axborotlashtirish, madaniyat va sportni rivojlantirish;aholining huquqiy bilimlari, huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlat asoslarini mustahkamlash;millatlararo, madaniyatlararo totuvlik va fuqarolar totuvligi g‘oyalarini mustahkamlash, ko‘p asrlik, an’anaviy ma’naviy-axloqiy hamda tarixiy-madaniy qadriyatlarni tiklash va saqlash; iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish;

Oldingi tahrirga qarang.jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish.(5-moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 3-yanvardagi O‘RQ-456 sonli Qonuniga asosan o‘n birinchi xatboshi bilan to‘ldirilgan — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.01.2018-y., 03/18/456/0512-son)Ijtimoiy sheriklik qonun hujjatlariga muvofiq boshqa sohalarda ham amalga oshirilishi mumkin.