malika

Sana01.01.1970
Hajmi
#144655
Bog'liq
malika


ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗАТОР POCH-100I

Современный гематологический анализатор, который японская компания СИСМЕКС, мировой лидер в области гематологии, разработала для выполнения общеклинических исследований крови непосредственно рядом с пациентом. Этот прибор использует самые современные технологии, которые внедрены в более производительные анализаторы компании СИСМЕКС серии XT и XE.


Анализатор ПОЧ-100i — компактный прибор, который использует небольшие упаковки реагентов. Он наиболее экономичен для маленьких лабораторий, экспресс-лабораторий, медицинских центров, где выполняется небольшой объем общеклинических исследований. Высокая точность и воспроизводимость результатов позволяет исключить возможные ошибки. Прибор имеет цветной сенсорный графический дисплей. Результаты выдаются в виде цифр, графиков, гистограмм.
Принципы измерения:Подсчет форменных элементов: абсолютный подсчет в единице объема крови
Лейкоциты: импендансный метод
Эритроциты/тромбоциты: импендансный метод с гидродинамической фокусировкой
Гемоглобин: бесцианидный метод
Параметры:
В режиме цельной крови определяются 19 параметров — лейкоциты, эритроциты, гемоглобин, гематокрит, средний объем эритроцитов, среднее содержание гемоглобина, средняя концентрация гемоглобина, тромбоциты, абсолютное количество лимфоцитов, абсолютное количество смешанных клеток (моноциты+базофилы+зозинофилы), абсолютное количество нейтрофилов, процент лимфоцитов, процент смешанных клеток, процент нейтрофилов, ширина распределения эритроцитов — коэффициент вариации, ширина распределения тромбоцитов, средний объем тромбоцитов, процент крупных тромбоцитов.
В режиме капиллярной крови определяются 8 параметров: лейкоциты, эритроциты, гемоглобин, гематокрит, средний объем эритроцитов, среднее содержание гемоглобина, средняя концентрация гемоглобина, тромбоциты.

Анализатор гематологический LH750 (БекменКультер США)

Гематологический анализатор LH 750
Предназначен для крупных диагностических лабораторий с большим объемом исследований (более 200 тестов в день). LH 750 позволяет проводить анализ образцов крови по 31 параметру, включая дифференцировку лейкоцитов по 5 популяциям и ретикулоциты, в том числе автоматический анализ ретикулоцитов и определение зрелости ретикулоцитов (IRF). Комплектация анализаторов модулями "SlideMaker" и "SlideStainer" позволяет получать мазки крови на предметных стеклах и проводить их окрашивание в автоматическом режиме.
Технология IntelliKinetics позволяет оптимизировать процесс проведения анализа при изменении температуры окружающей среды.
Программное обеспечение AccuGate применяет специальные адаптивные статистические алгоритмы для разделения перекрывающихся популяций и для идентификации сдвигов отдельных популяций.
• Более эффективное управление данными за счет усовершенствованных правил принятия решения
• Стандартизация лабораторных процедур для всех рабочих смен с помощью определяемых пользователем правил принятия решения.
• Гибкая схема маркировки результатов дифференциального анализа позволяет настроить систему в соответствии с потребностями вашей лаборатории и с учетом особенностей групп пациентов.
Повышение точности подсчета клеток с помощью технологии AccuCount:
• Увеличение производительности за счет расширения диапазона линейности при определении лейкоцитов от 0 до 400 000 кл/мкл, а при определении тромбоцитов - от 0 до 3 000 000 кл/мкл.
• Более уверенная постановка диагноза при принятии решения в области пороговых значений. Не требуется использовать дополнительные дорогостоящие протоколы тестирования.
• Повышение производительности за счет уменьшения количества ложноположительных результатов и необходимости подтверждающих тестов.
Простой автоматизированный подсчет ядросодержащих эритроцитов:
• Автоматический подсчет ядросодержащих эритроцитов при каждом выполнении CBC/diff-анализа. Нет необходимости использовать дополнительные реагенты.
• При подсчете ядросодержащих эритроцитов не требуется вручную выполнять какие-либо операции.

• Улучшение производительности за счет уменьшения количества этапов, на которых требуется вмешательство оператора, и за счет снижения количества образцов, требующих повторного тестирования.


• Точный подсчет лейкоцитов с автоматической коррекцией интерференции.
Определяемые параметры:
WBC Количество лейкоцитов
NE (# и %) Содержание нейтрофилов (абсолютное и процентное)
LY (# и %) Содержание лимфоцитов (абсолютное и процентное)
MO (# и %) Содержание моноцитов (абсолютное и процентное)
EO (# и %) Содержание эозинофилов (абсолютное и процентное)
BA (# и %) Содержание базофилов (абсолютное и процентное)
RBC Количество эритроцитов
Hgb Концентрация гемоглобина
Hct Гематокрит
MCV Средний объем эритроцита
MCH Среднее содержание гемоглобина в эритроците
MCHC Средняя концентрация гемоглобина в эритроците
RDW Показатель гетерогенности эритроцитов
Plt Количество тромбоцитов
MPV Средний объем тромбоцита
PDW Показатель гетерогенности тромбоцитов
Pct Тромбокрит
RET(# и %) Содержание ретикулоцитов (абсолютное и процентное)
MRV Средний объем ретикулоцитов
IRF Индекс зрелости ретикулоцитов
WBC Скорректированное количество лейкоцитов
UWBC Нескорректированное количество лейкоцитов
NRBC Автоматизированный подсчет ядросодержащих эритроцитов без использования дополнительных реагентов и без задач дополнительного исследования
MSCV Определение среднего объема сферических клеток при подсчетеретикулоцитов для дифференциальной диагностики анемии
Объем образца 300 мкл (закрытые пробирки), 200 мкл (открытые пробирки), 550 мкл (при использовании станции для приготовления мазков крови)
Автозагрузчик 144 пробирки
Производительность 110 образцов в час (CBC/Diff)
45 образцов в час (CBC/Diff /Retic)
Количество параметров и степень дифференциации лейкоцитов
Параметры, которые выдают в своих отчетах гематологические анализаторы можно разделить на три вида:
1. Непосредственно измеряемые параметры
2. Параметры, получаемые из гистограмм
3. Расчетные параметры
У некоторых анализаторов отсутствует возможность построения гистограмм.
По количеству измеряемых параметров и степени дифференциации лейкоцитов гематологические анализаторы можно разделить на три группы
1. 10 и менее параметров, без дифференциации лейкоцитов;
2. 16-21 параметр, с дифференциацией лейкоцитов на 3 субпопуляции (лейкоциты, средние клетки, гранулоциты);
3. Более 21 параметра с дифференциацией лейкоцитов на 5 популяций (лейкоциты, моноциты, нейтрофилы, базофилы и эозинофилы).
Приборы 1-й группы первыми пришли на помощь гематологам и стали внедряться в лаборатории с 80-х годов прошлого века. Это были полуавтоматические приборы, которые в настоящее время уже сняты или снимаются с производства.
Приборы второй группы, так называемые "3-диф. анализаторы", сейчас наиболее популярны и востребованы в лабораториях. Поэтому в данной статье будут рассмотрены вопросы выбора в основном анализаторов именно этой группы.
Анализаторы первой и второй групп используют для подсчета клеток импедансный метод (или метод "Культера"), а гемоглобин измеряют фотометрическим методом.
Третью группу составляют так называемые "5-диф. анализаторы", которые превосходят по своим характеристикам приборы второй группы и, если цены на эти анализаторы и расходные материалы к ним будут более доступны, то эти приборы, безусловно, придут на смену анализаторам первой и второй групп. Кроме 5-ти популяций лейкоцитов, некоторые модели 3-й группы способны определять ретикулоциты, используя метод лазерной флюороцитометрии, который в некоторых приборах дополняется цитохимией для выявления дополнительных параметров. Кроме того, приборы могут дополняться и другими измерительными каналами, например, для определения CRP (турбодиметрия).
Производительность анализатора
Ориентируясь на предполагаемое количество проводимых тестов в лаборатории, следует выбрать его производительность. Предлагаемые на рынке анализаторы можно разделить по производительности, опять же на 3 группы:
1. 30 и менее тестов в час
2. 50-70 тестов в час
3. Более 70 тестов час
Как правило, полуавтоматы и одноканальные (однокамерные) автоматы позволяют делать до 30 тестов в час, двухкамерные - 60 и более. Скорость работы анализаторов определяется как самой методикой исследования, так и особенностями подготовки проб (см. ниже). Наличие 2-х измерительных камер с разным диаметром апертур - это не только повышение производительности, но и повышение точности измерения. Поскольку в этом случае диаметры апертур лучше соответствуют диаметрам измеряемых клеток. Например, апертура диаметром 100 мкм используется для измерения более крупных лейкоцитов, а апертура диаметром 70 мкм - для более мелких клеток крови (эритроцитов и тромбоцитов).
Степень автоматизации процесса подготовки пробы
Степень автоматизации определяется двумя процессами: разведением пробы и подачей пробирок с образцом.
• Разведение
o Полуавтоматы - разведение крови с помощью дилютеров (отдельно и встроенных) или вручную
o Автоматы - разведение крови автоматическое внутри прибора
• Подача пробирок
o Ручная
o Автозагрузчик
В полуавтоматах разведение проб отделено от анализатора и производится в специальных приборах — дилютерах. Использование такой методики приводит к комтаминации проб и заметному увеличению времени пробоподготовки.
Пример работы с дилютером:
• первое разведение: 20 мкл крови + 8 мл изотонического раствора;
• второе разведение: 7,5 мкл крови от 1-го разведения + 8 мл изотонического р-ра.
Для проведения гематологического анализа может использоваться капиллярная и венозная кровь. Рекомендуется использование венозной крови, поскольку при взятии из вены клетки крови менее подвержены механическому воздействию и исключается попадание посторонних примесей. Все специалисты признают удобства при работе с кровью, взятой с помощью закрытой пробирки с вакуумом (например, Вакуэты). Автоматизация при подаче пробирок в геманализатор рассчитана как раз на стандартные вакуумные пробирки. Некоторые анализаторы имеют возможность (иногда это требует дополнительного заказа) работать с такими пробирками, не открывая крышки.
Еще одно преимущество специально предназначенных для гематологического анализа пробирок (как для венозной крови, так и для капиллярной) это наличие в них уже готового концентрата антикоагулянта (обычно ЭДТА). Поскольку антикоагулянт должен хорошо перемешаться с кровью, а этого очень тяжело добиться в микрообъемах, то самые мелко объемные из выпускаемых пробирок для капиллярной крови рассчитаны не менее чем на 200 мкл. Поэтому такая техническая характеристика анализатора как объем забираемой крови на тест не играет большой роли и обычно колеблется в интервале 10-50 мкл, что позволяет сделать не менее 4-х повторов даже при минимальном объеме взятой и перемешанной с антикоагулянтом крови.
Для неонатальных проб (взятие крови у новорожденных) важна минимизация взятия крови у пациента, а не прибором из пробирки. Если предполагается анализировать кровь у новорожденных, то наличие у гематологического анализатора режима работы с предилюцией (20 мкл крови от пациента - пипетка Сали, капилляр "End-to-end") обеспечит такую возможность.
БАЛҒАМНИ ТЕКШИРИШ
Балғам юқори нафас органларидан /ўпка, бронх/, трахея гартанлардан йўталиш йўли билан ажраладиган паталогик секретдир.Нормада соғлом одамда секрет ажралмайди. Чекувчилар,хонандалар ва ўқитувчилар бундан мустасно.
Балғамни йиғиш ва зарарсизлантириш
Текшириш учун материал яхшиси эрталаб овқатланишдан олдин тоза, қуруқ, оғзи кент шиша идишга йўталиш йўли билан йиғилади. Бемор йиғишдан олдини тишини тозалаши, оғиз бўшлиғини, томоғини сувга чайиб ташлаши керак. Зарурат бўлиб, суткалик йиғилганда, ушбу идишга бир неча томчи 0, 5 проц. ли карбол кислота томизилади ва холодильникда сақланади. Агар йўталиш йўли билан материал йиғиб бўлмаса, махсус сўриб олувчи асбоб билан бронхдан олинади ёки ивинди олиб текширилади. Материал ва идишларни зарарлансизлантиришда дизенфекцияловчи моддалардан фойдаланилади. Идишлар 2 баравар кўп сув солиб, 2-3 қошиқ сода солиб бир соат қайнатилади. Ишлатилган илмоқлар чўғлантирилади. Автоклавда эса 1200 температурада 30
мин зарарсизлантиради. Дизенфекцияловчи модда сифатида проц. ли хроламин ёки хлор оҳаги ишлатилади. /50 гр. Хлорамин+литргача сув/. Шу эритмада 2 соатга қолдирилади. Балғам физикавий, микроскопик ва бактериологик текшир
Балғамнинг физикавий хоссалари
Миқдори – суткалик миқдори касалликнинг кечишига боғлиқ Бронхиаластмада 5-10 мл, бронхитда 2-5 мл, бронхотэктазияда 200-500 мл, ўпка абцесида 1-2 мл. гача. Характери – балғам бир хил таркибдан иборат эмас. Таркибига йиринг, қон, сероз суюқлиги фибрин киради. Шунга кўра характери йирингли, йирингли-қонли, қонли-шиллиқли, бўлади.анги – таркиби касалликнинг хилига боғлиқ.
а/ Шиллиқли балғам-рангсиз, ялтироқ ва жуда чўзулувчан бўлади. Буни бронхитнинг бошланиш стадиясида, ўпка шамоллаганда ва бронхиал астма кассаллигида кўриш мумкин.
1. Буйраксимон лоток
2. Дезинфекцияловчи модда
3. Микроскоп
4. Лупа
5. Қора ва оқ қоғоз
6. Петри ликопчаси
7. Учи яссиланган балғам оладиган метал таёқча
8. Ёпғич ойна
9. Спиртовка
б/ Серозли балғам-суюқ, ялтироқ, кўпикли бўлиши мумкин.
Бу кўпинча юрак астмасида ва ўпка шишида бўлади.
в/ Йирингли балғам – ёпишкоқ кўкимтир, рангли бўлса, ўпка яраси ёрилиб, бронх йўлига очилганда кўриш мумкин.
г/ Шиллиқ йирингли – аралаш балғам одатда ўпка, бронх ва трахеянинг шамоллаш процессида кўрилади. Бундай балғам узоқ турганда 2-3 каватга ажралади. Охирги қавати детрит ва йиринг ҳисобига ҳосил бўлади, юқори қисми кўпикли, ўрта қисми- серозли пастки қисми майда доначали бўлади. Туберкулёз, ўпка шишидава бронхоэктаза касалликларда балғам қонли бўлади. Ўпкада ёмон ўсма бўлганда-балғам малина рангида бўлади. Ўпка абцессининг сурилишида жигар ранг, йирингли балғам ажралади.Ўпкада қон туриб қолганда, ўпкадан қон оққанда, шишда, ўпка инфарктида- балғамга қон аралащади. Ўпкадан чиққан қон оқиш рангда, кўпикли, ишқорий реакциясида бўлади. Қон кўпинча йўтал приступи тутганда ажралади.
Балғамни микроскопик текшириш
Келтирилган балғамнинг физикавий хусусиятлари текшириббўлингандан кейин, Петри ликопчасига солинади. Гумон қилинган жойларидан буюм ойначасининг устига қўямиз ва 2- буюм ойнасини қўямиз иккала ойнани бир- бирига ёпиштириб, карама карши томонга ишкалаймиз. Натижада 2та суртма тайёр бўлади.
1-суртмани –Ромоновский усулида, 2-суртмани –Циль-Нильсон усулида бўяймиз. Биз бунда қуйидаги элементларни кўрамиз.
1/ Лейкоцитлар – нафас йўлининг ҳар хил шамоллаш процессида учрайди;
2/ Эритроцитлар – хамма шиллиқли, йиринги балўамда учрайди.
3/ Эозинофиллар – балғ амда алоҳида ёки тўп-тўп бўлиб учрайди.
У бронхиал астма-ва айрим аллергик касалликларда учрайди. Балғамда 3 хил: эпителий учрайди: а/ юмалоқ эпителий-альвеоляр ҳужайра, юқори нафас йўли шамоллаганда кўп миқдорда бўлади.
б/ Цилиндрсимон эпителий-трахит, бронхит касалликларида учрайди. в/ Ясси эпителий-оғиз бўшлиғидан, бутун, ютқич йўлида шамоллаш бўлганда балғам билан ажралади. Эластик тола-ҳамма патологик процессларда учрайди. Ўпка тўқималарининг парчаланишидан ҳосил бўлади. Эластик толалари аниқлаш касалликни бир биридан ажратиш учун катта аҳамиятга эга.
4/ Дейтрих пробиркаси – тўқималарнинг парчаланишидан, кристаллар ва бактериялардан иборат, ўткир қўланса ҳид келади. Уни ўпка гангренасида ва бронхоэктаза касаллигида кўрамиз.
5/ Гуручсимон танача – бу ўпка каверналаридан ажралади.
6/ Эрлих тетраэдаси – эски коверналардан, яхши битмаган туберкулёз ўчоғидан ажралиб, эластик толадан, ёғларни парчаланишидан, холестерин кристалларидан ва туберкулёз микобактерияларидан ташкил топади.
7/ Крушман спирали – боронхиал астма касаллигида, шиллиқли балғамда бўлади.
8/ Фибрин иплари – бронхитда, пневмонияда, туберкулёзда учрайди. У шиллиқ ва фибриндан ташкил топган.
9/ Ўсма ҳужайралари – балғамда ўпка бронхитида учрайди. Булардан ташкари балғамда тасодифан ютиб юборилган элементлар учрайди. Масалан: данак, писта пўчоғи, нина, тўғноғич, танга ва бошқалар. Булар майда бронхитларда йиллаб ҳам туриб қолади. Баъзан унинг атрофида яллиғланиш цроцесси ҳам бўлади.
10/ Шарко – Лейдин кристаллари-ромбсимон бўлиб, эозинофиллардан ҳосил бўлади.
Балғамни бактериологик текшириш
Бактериологик текшириш учун, суртма тайёрланади. Уни спиртовка нгасида фиксация қилиб, Циль-Нильсон усулида бўялади.Препаратда стрептококк, стафилококк, диплококк, Прейфертаёқчаси, Виньсон спирохеттаси, актиномицетларни топамиз.
Циль-Нильсон усулида бўяш
Керакли эритмалар:
1/ 1 гр асосий фуксинни ҳавончада эзиб, 10 мл ректификат спиртда эритилади. Эритмаси 100 мл 5 проц. ли карбон кислота эритмасига қуйилади ва чайқатилади; 2/ 3 проц. ли спиртли натрий хлорид /3 мл концентрланган натрий хлорид +97 мл спирт /3/ 2 проц.ли метил синьканинг сувли эритмаси фиксацияланган препарат устига, препаратнинг устининг қоплайдиган қилиб, фильтр қоғоз ёпилади. Қоғозга карбол фуксиндан қуйиладива буғ ҳосил бўлгунча суст алангада кузатилади. Бунда аланга устида препаратни аста-секин суриб турилади. Қиздирилгандан кейин бўёқни 3-5 минутга қолдирилади ва қоғозни олиб, ортиқча бўёқ тўкиб ташланади. Сўнгра 10-15 га спирт хлорид қуйилади. ва сув билан ювиб, 8-10` спирт хлорид қуйилади ва яна сув билан ювилади. Препарат тиниқ пушти рангга кириши керак. Кейин 20-30`` метиль синька эритмаси билан бўялади ва ювиб ташланади. Препаратни бирор нарсага тираб қуритилади ва яна бир неча секунд давомида горелька алангасида қуритилади. Бўялган препаратни 90-обективда иммерсион системада кўрилади.
Папенгейм усулида бўяш
Суртмаларга Май-Грюньвалд фиксатор бўёғидан қуйилади ва 31 га қолдирилади. Препарат водопровод сувида ёки дистилланган сувда ювилади ва титри бўйича суюлтирилган Романовский Гимьза бўёғи билан 15-201 бўялади, сув билан ювиб, ҳавода қуритилади.

МЕЪДА-ИЧАК ЙЎЛИНИ ТЕКШИРИШ.


ОШҚОЗОН ВА 12 БАРМОҚЛИ ИЧАК СУЮҚЛИКЛАРИНИ ТЕКШИРИШ
Меъданинг секретор ва ҳаракат функциясини ўрганиш учун, диагностика мақсадида меъдадан зонд билан суюқлик олиб текширилади. Синов нонуштаси берилгандан сўнг йўғон зонд билан, фракцион текшириш учун ингичка зонд билан суюқлик олинади. Йўғон зонднинг узунлиги 75-80 см, диаметри 1,3-2 см, юмалоқ учида 2 та тешиги бор, бу меъдага юбориладиган учи, 40-45 смда 1-белгиси бўлиб, ошқозоннинг кордиал қисмига тўғри келади.
2-белгиси 70 см да меъда тубигача етади. Ингича зонд – узунлиги 100-150 см, диаметри 0,5 см меъдага киритиладиган учи юмалоқ бўлиб, 2 та тешиги бор оливаси йўқ. Фракцион усулда суюқлик олишга мўлжалланган. Зондлар ишлатилгандан кейин ташки учидаги тешиги орқали яхшилаб ювилади, қайнатилади ва ёрилиб кетмаслиги учун 1 фоизли барот кислотада сақланади. Ишлатишдан олдин қайнатилган иссиқ сувга намланади. Оғиз, халқум, қизилўнгач яллиғланганда, қизилўнгач торайганда, меъда венасини варикозида /кенгайишида/, ошқозон ярасида, ракида, инфаркт-миокрадда, гипертония касаллигида зонд юбориш мумкин эмас. Бир
йўла суюқлик олишда Боас – Эвальд синов нонуштаси қўлланилади: 35-40 гр қотган оқ нон билан 300 мл чой берилади. 40-50 минут давомида чекмай, ҳеч нарса ичмай, емай ўтиради. Бу вақтда лаборант қуйидагиларни тайёрлайди: 1. Меъда ширасини олиш учун банкача, сочиқ, фартук, тоғора, қўлни банд қилиш учун, зонд киритишга ҳалал бермаслик учун лоток. Зонд юборишдан олдин бемор тайёрланади, яъни сунъий тишлар олинади, лаборантнинг айтганларига амал қилиш ва қўрқмаслик тайинланади.
Зондни киритиш техникаси
Боас – Эвальд синов нонуштасини қабул қилгандан сўнг 45-50 минут ўтгач, бемор алоҳида стул суянчиғига суянтирилиб, бошини бироз энгаштириб ўтказилади, олдига фартук осилади, оёқлари орасига тоғора қўйилади, қўлига лоток ушлатилади. Лаборант беморнинг ўнг томонида туради, зонднинг юмалоқ учидан 10- 15 см
наридан ушлаб, чап қўли билан беморнинг бўйнидан ушлаб, зондни беморнинг оғзи олдида ушлаб туриб, оғзини очиш буюрилади ва зонд тил илдизига қўйилади. Шу вақтда бемор ютиш ҳаракатини, бажариши ва тўхтатмаслик буюрилади. Зонд қизилўнгачгача тез ҳаракатлантирилади, чуқур нафас олиш буюрилади ва 45-50 см
Зонд киритиш пайтида йўтал тутса, суғуриб олиб, қайта киритилади, қизилўнгачда рефлектор спазм бўлса, 1-2 минут дам берилади; киритиб бўлмаса, зўрлаб киритиш ярамайди. Зонд меъдага киритилгач, чуқур нафас олиш ва ҳаво чиқармасдан
туриб кучаниш буюрилади. Шира зонднинг ташқи тешиги орқали кириб, идишга тушади. Шира чиқмаса меъда ости бези соҳаси пича босилади ва яна бир оз кучаниш буюрилади. Зондни 8-10 см киритиб, чиқариб сунъий қусиш рефлексини вужудга келтириб, шира чиқарилади. Қусуқ билан ёки зонд ёнидан оқиб кетса, лотокка йиғиш мумкин. Наҳорга нормада меъдага зонд киритилганда 20 мл дан 50 мл дан гача шира чиқади. Гастритда, меъда 12 бармоқчи ичак, ярасида секреция кучаяди. Ширада овқат аралашганлиги 12 бармоқли ичакда янги яра, пилорис торайганда, ўсмада
спазм бўлганини кўрсатади. Зонд билан шира олиниб бўлгач, ташқи учига сочиқ ўраб тез ҳаракат билан олинади, зонд учини юқорига кўтариб, шира қолдиғи идишга олинади, сўнг зонд тозалаб ювилади.
Нормада Боас-Эвальд синов нонуштасидан кейин 100- 120 мл суюқлик олинади. Турганда қисмларга бўлинади, нормада суюқ ва зич кисмлари 1:1 ёки 1:2 бўлади. Гиперсекрецияда 1:4 суюқ қисмидан зич қисми ошиқ бўлади. Аксинчаси эса секреция сусайганлигини кўрсатади. Йўғон зонд меъдани ювиш-даволаш мақсадида
ҳам қўлланилади. 5- 10 литр илиқ дори эритмаси билан ювилади. Баъзан ўпка сили, меъда раки гумон қилинганда диагностика учун ювилади. Балғам ташлай олмайдиган болалардан бактериологик ва бактериоскопик текширишда наҳорга ювилади. Бунинг учун сувдан 200-300 мл олиб қайнатилади. Уй температурасигача совутилади ва сув меъдага кўп марта киритилади, чиқарилади; сунг ювинди тоза идишга солиб текширишга юборилади. Йўғон зонднинг афзалликлари ва камчиликлари бор. Афзалликлари: нонли нонушта физиологик бўлиб, ҳазмланишда рефлектор фазасини сақлайди, яъни нонни ҳазмланиш даражаси меъданинг сектор ва мотор ҳаракат функциясини кўрсатади. Камчилиги: шира чиқиш механизмини кўрсата олмайди. Чунки шира бир йўла олинади. Шира ажралиш механизмини
билиш учун фракцион усул билан ошқозон суюқлиги ингичка зондда олинади. Фракцион усулда меъда шираси олинганда 3 хил секрецияни аниқлаш мумкин:
1 Астеник тип – 1 соатда кўп шира ажралади. 2-соатда шира ҳам ажралади.
2. Инертный тип – 2 соатда шира кўп ажралади. 1. Изосекретор тип – секреция – 1 ва 2 соатда 1 хил кўп ажралади. Ингичка зонднинг ҳам афзаллиги ва камчилиги бор.
Афзаллиги: меъда секрециясини динамикасини кузатишга имкон беради, зонд ингичка ювиш осонроқ. Ҳазмланиш даражаси кўрсатилган. Камчилиги: ошқозонда узоқ вақт туради. Фракцион усул билан меъда ширасини олиш учун керакли нарсалар:
1. Ингичка – оливасиз зонд
2. 20 мл ли шприц
3. 8 порция шира учун қатор пробиркали штатив
4. Мензурка
5. Сочиқ
6. Нонушталардан бири
Нонушталар
1. Качнинг кофеинли нонуштаси. – 0,2 гр соф кофеинга 300 л сув ва фенолфталеннинг 1 фоизли эритмасидан 10 томчи қўшилади.
2. Эрманнинг алкоголли нонуштаси – 285 мл сувга 15 мл соф этил спирти ва метил кўкининг 0,5 мл эритмасидан 4-5 томчи қўшилади.
3. Липорский нонуштаси – 1 кг янги карамдан сиқиб чиқарилган 300 мл карам сувидан иборат. Олинган сув қайнатилиб, пахтада сизилади.
4. Зимницкий нонуштаси – 36-370 гача иситилган ёғсиз гўшт булъони ёки балиқ шўрва /300 мл/ дан иборат. 400 гр ориқ гўштни 1 л сувда қайнатиб, булъон тайёрланади. Булъон миқдори 400 мл гача етказилади. Булъон тайёрлаш учун кубик қилиб тўғралган гўштдан фойдаланиш ҳам мумкин, бунда 300 мл сувга 3 кубик
ҳисобида гўшт солинади.
5. Ахилия диагнозини тасдиқлаш мақсадида меъда безларининг секретор функциясини қўшимча текшириш усули сифатида гистамин синамаси қўлланилади. Шу мақсадда меъда ширасини фракцион усуда текширгандан кейин ўнг думба терисининг остига 1: 1000 нисбатдаги гистамин эритмаси 0,5 мл, 2-думба терисининг
остига эса нейтраль ротнинг 1 фоизли стерил эритмасидан 1мл юборилади. Юборилганнинг 4-минутидан бошлаб меъда суюқлиги шприцда тортиб олинади. Меъда суюқлиги пушти рангга бўялмаган бўлса, зонд орқали меъдага қайтарилади. Барқарор пушти ранг пайдо бўлгунча меъда шираси тортиб олинаверади. Барқарор пушти ранг пайдо бўлиши эса меъда ширасида эркин хлорид кислота борлигини кўрсатади.
Шприцда тортиб олинадиган шира сарғиш рангга бўялган бўлса, меъдада эркин хлорид кислота йўқ ва унинг безлари хлорид кислота билан пепсин чиқариш қобилиятидан маҳрум бўлган. Бу синамани чин ахилияни функционал ахилиядан ажратиш учун қўйилади. Гистамин меъда шираси секрециясини қўзғайдиган кучли стимулятор.
Гистамин тери остига юборилгач, песин ва хлорид кислота ажралиб чиқмаса, меъда шиллиқ пардасининг атрофияси ҳақида ўйлаш керак. Меъда раки. Адисон – Бирмер анемияси каби касалликларда меъда шиллиқ пардасининг атрофияси кузатилади.
Бемор наҳорда келади. Зонд юбориш техникаси юқорида ёзилган. Наҳордагни меъда шираси шприц орқали тортиб олинади. Алоҳида пробиркага солинади. Сўнг синов нонушталаридан бири шприц орқали юборилади, зонднинг ташқи учи бойланади ёки Мор қисқичи билан беркитилади. 15 минут ўтгач шира олнади ва ҳар 15 минутда 8
марта алоҳда пробиркаларга солинади, алоҳида-алоҳида текширилади. Сўнг зонд эҳтиётлик билан олиниб, беморга рухсат берилади. Йўғон зонд билан ҳам, ингичка зонд билан ҳам шира олинганда ширанинг физикавий, химиявий ва микроскопик текширлади. Микроскопик текширишда меъда суюқлигининг миқдори, тури, ҳиди, аралашмалари реакцияси ва ҳазм қобилияти текширилади.

Миқдори: наҳорда меъдага зонд киритилиб, 20-30 мл суюқлик олиш мумкин бўлса, синов нонуштасидан кейин 40-70 мл гача суюқлик олинади. Консистенцияси. Боас-Эвальд нонуштасидан кейин олинган меъда суюқлиги одатда 2-3 қаватга бўлинади.


Юқори қавати шилимшиқ ва овқат қолдиқлари, ўрта қавати пича лойқа суюқлик, пастки қавати зич чўқмадан иборат. Суюлтирилган манная крупага ўхшаб кетувчи майда донали чўкма зўр бериб шира ажралганда ва нормада кузатилади, яхши ҳазм бўлмаган йирик овқат парчалари эса меъда секрецияси сусайганда кўпроқ учрайди. Меъда суюқлиги қаватларга мутлақо бўлинмаган бўлса, бу секреция етарли эмаслигини кўрсатади, меъда суюқлиги яхши чайналмай шилимшиқ аралашиб кетган нонга ўхшайди. Суюқ ва қолдиқ қисм нисбати 1:2 бўлади.
Ҳиди: нормада меъда ширасининг ҳиди ачимсиқ, туриб қолганда эса ўткир бўлади. Учувчан кислоталар бўлганда эса, меъда суюқлигидан сирка ва тахир мой ҳиди келади, шилимшиқ аралашган бўлса чучмал, сассиқ ҳид анқиб туради, Уремияда аммиак ҳиди келади.
Ранги: нормада оқимтир, товланувчи ўт суюқлиги аралашган бўлса, яшил, қон аралашган бўлса, қизил, қўнғир ранг бўлади.
Шилимшиқ: Суюқлик таркибига шилимшиқ бурун халқумидан аралашиб келган бўлиши мумкин, Бунда у шилмшиқ суюқлик юзида сизиб юради. Овқатга аралашган ёпишқоқ чўзилувчан шилимшиқ меъда яллиғланганидан дарак беради.
Реакцияси: нормада кислотали. Буни химиявий усуларда аниқанади.
ПЕПСИН ФЕРМЕНТИНИ АНИҚЛАШ
Пепсин ферменти асосан сифат реакциялари ёрдамида аниқланади. Чунки пепсин чиқиши хлорид кислота чиқишидан кескин ўзгармайди. Ҳатто хлорид кислота йўқ меъда суюқлигида ҳам пепсин бўлади. Пепсин қуйидаги усулда аниқланади. Бунинг учун 2 та тоза пробиркага 5 мл дан текшириладиган меъда ширасидан қўйилади,
устига 3,5 х 1,5 размерли пишган тухумдан солинади. 1-пробиркага 2-3 томчи
3 фоизли хлорид кислота томизилади. 2 ала пробирка 370 ли термостатга 12 соатга қўйилади. Натижа тухум альбумини парчаларининг ҳазм қилинганига қараб ёзилади. Агар текширилаётган меъда ширасида пепсиноген ва пепсин бор бўлса, 2 ла пробиркадаги тухум оқсиллари ҳам тамомила ҳазм бўлади. Агар фақат хлорид кислота қўшилган пробиркадаги тухум альбумини ҳазм бўлган бўлса, бу пепсиноген бор, лекин пепсин йўқлигини билдиради. Агар иккала пробиркадаги оқсил ҳазм бўлмасдан қолса, демак, текширилаётган меъда ширасида пепсиноген ҳам
йўқлигидан дарак беради.
ОШҚОЗОН СУЮҚЛИГИНИ МЕХАЭЛС УСУЛИДА ТИТРЛАШ
Фильтрланган меъда суюқлигидан эркин, боғланган хлорид кислота ва умумий кислоталик даражаси бир йўла аниқланади. Бунинг учун 5 мл фильтрланган меъда ширасига фенолфталиннинг спиртдаги 1 фоизли эритмасидан 2 томчи қўшилади. Фенолфталин индикатори кислотали муҳитда рангсиз қолиб, умумий кислоталик даражасини аниқлашга хизмат қилади. Унинг устига парадиметиламиноазо бензолнинг спиртадаги 0,5 фоизли эритмасидан 1-2 томчи қўшилади. Бу индакатор эркин HCl борлигини аниқлашга хизмат қилади. Индикатор қўшилгач эркин хлорид кислота иштирокида меъда суюқлиги қизаради, эркин хлорид кислота бўлмаса – сариқ тус олади, эркин хлорид кислота кам бўлса оч пушти рангга киради. Олинган аралашма 0,1 нормалли натрийли ишқор эритмаси билан титрланади. Бунда қуйидаги ранглар қайд қилинади: 1 титрлашда қип-қизилдан тортиб зарғалдоқ қизилгача ранглар кўринади; 2-титрлашда зарғалдоқ рангдан лимон сариқ ранггача ўзгаради. 3-титрлашда сариқдан барқарор пушти рангга ўтади. Масалан:
1-титрлашга 0 мл 0,1 нормалли натрий ишқор
2-титрлашга 0,8 мл 0,1 – “ –
3-титрлашга 2,2 мл 0,1 – “ –
4-титрлашга 3,0 мл 0,1 – “ –
Охирги рақам умумий кислоталик даражаси 3 мл га мос келади. Титрлаш учун 5 мл меъда суюқлиги олинган. 100 мл. га айлантириб ҳисоб қилиши зарур. 100:5=20; 20х3=60. Демак, умумий кислоталик даражаси 60 титрометрлик бирликни ташкил қилади. 2-момент эркин хлорид кислотага мос келади; 0,8х20=16 т.б. Сўнгра боғланган хлорид кислота аниқланади. Бунинг учун 3 ва 4-моментлар йиғиндисининг ўртача арифметик сони топилади: Бу умумий хлорид кислота миқдорига тенг 52-16=36 т.б. Бу боғланмаган хлорид кислота миқдорига тенг. Органик кислоталар ва кислота сифатида реакцияга киришувчи фосфатларнинг

қолган миқдори умумий кислоталик даражасидан боғланган хлорид кислота миқдорини айириб аниқланади: 60-52=8 титрометрик миқдорига тенг. Бу қолдиқ хлорид кислота миқдорига тенг. Меъда суюқлигини микроскопда текшириш


Микроскопда текшириш учун меъда суюқлигидан 3 томчи олиб, 3 та буюм ойнасига томизилади. 1 томчига Люголь эритмасидан 1 томчи, 2-томчига Судан 3 эритмасидан 3-томчи эса бўялмасдан қолдирилади: Уччала томчига ҳам қоплагич ойна ёпиб, микроскопда (40) кўрилади. Меъданинг пилорик қисмида стеноз бўлганда, меъда секин бўшаганда ва секреция сусайганда мускул толалар топилади.
Крахмал доналари катта-кичик ва ҳар хил шаклдаги қат-қат шарларга ўхшаб туради, улар Люголь таъсирида ҳаво рангга бўялади. Ёғ катта-кичик айрим томчилар шаклида ёки ёғ кислоталарнинг кристаллари шаклида топилади. Ўсимлик ҳужайраларининг шакли ҳар хил. Цилиндрик эпителий, лейкоцит ядролари кўринади. Меъданинг ўткир катарида лейкоицитлар 70 фоизгача етади. Лейкоцитлар протоплазмаси ҳазм бўлиб, уларнинг ядроси қолади. Меъда суюқлигида лейкоцитлар
кўпайганлиги меъда шиллиқ пардаси ва деворида яллиғ ланиш процесси борлигини кўрсатади. Меъда суюқлиги физиологик эритма билан 1:10 нисбатда суюлтирилгандан кейин Горяев камерасида лейкоцитларни санаш тавсия этилади. Нормада 1 м3 меъда ширасида 141,6 лейкоцит бўлади. Меъдадан қон кетганда меъда суюқлигида эритроцитларнинг ўзгармаган элементлари ёки қолдиқлари халқалари пайдо бўлади. Ачитқилар меъда атониясида ва пилорус стенозида – овқат узоқ туриб қолганда учрайди. Сарциналар “тойланган пахта” шаклида бўлади. Меъда суюқлиги узоқ туриб қолганда уларни кўплаб топиш мумкин.
САФРОНИ МИКРОСКОПИК ТЕКШИРИШ
Ўт суюқлиги /сафро/ни микроскопда текшириш учун, препарат тайёрлаш учун суюқлик Петри ликопчасига солинади. Махсус игналар ёрдамида хавфли деб ҳисобланган жойларидан препарат тайёрланади. Нормада озгина эпителий ҳужайралари бўлади. Патологияда эса лейкоцитлар, эритроцитлар, шилимшиқ, лямбляларнинг вегетатив формалари ва жигарнинг эпителий ҳужайраларини, ўт йўллари ва ўт пуфагининг ҳужайралари ўт пигментлари билан тўлган ҳолда учрайди. Жигар ҳужайралари қўпол донадор, протоплазмали бўлиб, битта ёки 2 та овал ядроси бор. Ўт йўлларининг ҳужайралари цилиндрик, йирик бўлиб, катта ядроси бор. Бўялмаган цилиндрик эпителий ҳужайраларининг топилиши дуоденитдан дарак беради. Ламблиялар ва уларнинг цисталари, гельментлар, жигар қурти ва бошқа паразитларнинг тухумларини, ўтнинг В ва С порцияларидан тайёрланган натив препаратларда ҳам, бўялган препаратларда ҳам кўриш мумкин. Холестерин ва
биллирубинат Са кристалларининг топилиши қум зарралар ва ўт тошлари борлигини кўрсатади. В ва С порцияларда шилимшиқ ва лейкоцитлар борлиги ўт пуфагида ва жигарнинг ўт йўлларида яллиғланиш процесси борлигини кўрсатади.

Паразитология.. ГИЖЖА КАСАЛЛИКЛАРИ



Режа
1. ГИЖЖА КАСАЛЛИКЛАРИ
2. КОЛИТЛАР
3. АХЛАТ ОЛИШ ТЕХНИКАСИ
Паразит – бу бутун ҳаёти ёки ҳаёт циклининг маълум бир даври давомида бошқа аъзозимга боғлиқ бўлган аъзозимдир. Паразитлар нажас,қон ,сийдик, балғам, орқа мия суюқлиги ва тўқималардан аниқланиши мумкун.Тиббий ахамиятга эга булган одатда прозоа ва гельминтларга таснифланади. Протозоа- бу содда бир хужайоали аъзоизм булиб,хужайин аъзоизмида купаяди. Хамма протозоалар хам патоген хисобланмайди, шу туфайли ноаник ташхис куйилмаслиги учун уларни тугри фарклаш лозим.
Протозоаларга киради: хивчинлилилар (Giardia lamblia ваTrichomonas viaerrini каби трематодалар ( икки огизлилар), Taenia турлари каби цестодалар ( тасмасимон чувалчанглар) киради.
Нажас нусхалари текшируви куйидагилар учун керак булиши мумкин:
УСУЛЛАР. Паразитларни аниклаш учун нажас текшируви усуллари булиб хисобланади:
1. Янги нажас нусхаларининг микроскопик текшируви одатда куроланмаган куз билан куриш мумкин булган паразитик чувалчанглар ёки чувалчанглар сегментларини аниклаш учун утказилди.
2. Бевосита нам препарат техника ва микроскопик текшируви тухумлар,гумбаклар, трофозоитлар ва цисталарни аниклаш учун керак. Нажаснинг янги нусхаси хивчинлилар E.vermiclaris тухумларини одатда анус атрофидаги тери бурмаларида аниклаш мумкин, лекин баъзида бутун паразитни нажасда куриш мумкин. Острицалар болаларда кенг таркалган,хамда агар оилада битта бола зарарланган булса, у холда оиланинг бошка аъзолари хам шикастланиш эхтимоли юкори булади. Нажас нусхалари натрий хлориднинг физиологик эритмаси билан хулланган ёпишкок тасма ёки тампон ишлатилиши ёрдамида йигилиши мумкин.
Макроскопик усуллар
Идишлар ва ускуналар
1. Катта 5,10лга мўлжалланган шиша банкалар
2. Кенглиги 5-6см бўлган буюм ойначалари
3. Буюм ойначалари
4. Эгилган учларга эга бўлган мм диаметрдаги шиша тайёқчалар
5. Майда элак
6. Қора тубли чуқур ликобчалар
7. Кора фотокюветалар
8. Анатомик пенцид
9. Тиббий қўлқоплар
10. 20 марта каталаштирувчи қўл ойнаси (лупа). Реактив
11.Глицерин
Нажас сув билан суюқ концетенцияга этгунча аралаштирилади, сунгира қора фотография идишчаси ёки қора фонга қўйилган Петри идишчасига ўтқазилад ва майда гижжалар (острицалар, карлик тизмасимон гижжа, трихостроглидлар, анкелоста-матидлар) ва бошқалар ни аниқлаш учун қуролланмаган кўз ёки катталаштирувчи ойна ёрдамида текширилади. Паразитга гумон қсмини , бир бирига глицерин томчиси билан ёпиштирилган иккита буюм ойначаси орқали кўрилади.
Гельминтозлар - одам организмида гижжаларнинг паразитлик қилиб яшашидан келиб чиқадиган касалликлардир. Гельминтлар яъни гижжалар кўп хужайрали паразитлар бўлиб, чувалчанглар жумласига киради. Ер юзида уларнинг 160 тага якин тури, Совет Иттифокида 60 та тури учрайди. Одам организмда паразитлик қилиб яшайдиган гельминтлар одам учун безарар эмас. Гижжалар танасидаги моддалар алмашинувида ажра.шб чиқадиган маҳсулотлар экскретлар, гижжаларнинг озиқланиш хамда органга ёпишиб олиш усуллари инсон организмига патологик таъсир кўрсатади. Гижжа инвазиялари бир қанча касалликларга сабаб бўлиши мумкин, гижжа инвазиялари организмнинг заифлашиб қолишига, унинг сенсибиллашиб, реактивлик ўзгариб кетишига олиб келади. Одам ахлатида гижжаларнинг тухуми ёки бўғимлари топилишига қараб гижжа касалликларига узил - кесил диагноз қўйилади.
доимо учрайверади, чунки у ҳазм процессида парчаланмайди (ўсимликларнинг пўсти,томирлари, туклари ва бошқалари). Бу клетчатка ҳар хил шаклда, рангда бўлиб, рўйрост кўриниб туради. Микроскоп билан текширилаётган препаратларда овқат қолдиқларидан ташқари, шилимшиқ, лейкоцитлар, эритроцитлар ва цилиндрсимон эпителий хужайраларини топиш мумкин. Ўткир яллиғланиш процессларида бу элементлар айниқса кўп учрайди

Паразитология.. ГИЖЖА КАСАЛЛИКЛАРИ



Режа
1. ГИЖЖА КАСАЛЛИКЛАРИ
2. КОЛИТЛАР
3. АХЛАТ ОЛИШ ТЕХНИКАСИ
Паразит – бу бутун ҳаёти ёки ҳаёт циклининг маълум бир даври давомида бошқа аъзозимга боғлиқ бўлган аъзозимдир. Паразитлар нажас,қон ,сийдик, балғам, орқа мия суюқлиги ва тўқималардан аниқланиши мумкун.Тиббий ахамиятга эга булган одатда прозоа ва гельминтларга таснифланади. Протозоа- бу содда бир хужайоали аъзоизм булиб,хужайин аъзоизмида купаяди. Хамма протозоалар хам патоген хисобланмайди, шу туфайли ноаник ташхис куйилмаслиги учун уларни тугри фарклаш лозим.
Протозоаларга киради: хивчинлилилар (Giardia lamblia ваTrichomonas viaerrini каби трематодалар ( икки огизлилар), Taenia турлари каби цестодалар ( тасмасимон чувалчанглар) киради.
Нажас нусхалари текшируви куйидагилар учун керак булиши мумкин:
УСУЛЛАР. Паразитларни аниклаш учун нажас текшируви усуллари булиб хисобланади:
1. Янги нажас нусхаларининг микроскопик текшируви одатда куроланмаган куз билан куриш мумкин булган паразитик чувалчанглар ёки чувалчанглар сегментларини аниклаш учун утказилди.
2. Бевосита нам препарат техника ва микроскопик текшируви тухумлар,гумбаклар, трофозоитлар ва цисталарни аниклаш учун керак. Нажаснинг янги нусхаси хивчинлилар E.vermiclaris тухумларини одатда анус атрофидаги тери бурмаларида аниклаш мумкин, лекин баъзида бутун паразитни нажасда куриш мумкин. Острицалар болаларда кенг таркалган,хамда агар оилада битта бола зарарланган булса, у холда оиланинг бошка аъзолари хам шикастланиш эхтимоли юкори булади. Нажас нусхалари натрий хлориднинг физиологик эритмаси билан хулланган ёпишкок тасма ёки тампон ишлатилиши ёрдамида йигилиши мумкин.
Макроскопик усуллар
Идишлар ва ускуналар
1. Катта 5,10лга мўлжалланган шиша банкалар
2. Кенглиги 5-6см бўлган буюм ойначалари
3. Буюм ойначалари
4. Эгилган учларга эга бўлган мм диаметрдаги шиша тайёқчалар
5. Майда элак
6. Қора тубли чуқур ликобчалар
7. Кора фотокюветалар
8. Анатомик пенцид
9. Тиббий қўлқоплар
10. 20 марта каталаштирувчи қўл ойнаси (лупа). Реактив
11.Глицерин
Нажас сув билан суюқ концетенцияга этгунча аралаштирилади, сунгира қора фотография идишчаси ёки қора фонга қўйилган Петри идишчасига ўтқазилад ва майда гижжалар (острицалар, карлик тизмасимон гижжа, трихостроглидлар, анкелоста-матидлар) ва бошқалар ни аниқлаш учун қуролланмаган кўз ёки катталаштирувчи ойна ёрдамида текширилади. Паразитга гумон қсмини , бир бирига глицерин томчиси билан ёпиштирилган иккита буюм ойначаси орқали кўрилади.
Гельминтозлар - одам организмида гижжаларнинг паразитлик қилиб яшашидан келиб чиқадиган касалликлардир. Гельминтлар яъни гижжалар кўп хужайрали паразитлар бўлиб, чувалчанглар жумласига киради. Ер юзида уларнинг 160 тага якин тури, Совет Иттифокида 60 та тури учрайди. Одам организмда паразитлик қилиб яшайдиган гельминтлар одам учун безарар эмас. Гижжалар танасидаги моддалар алмашинувида ажра.шб чиқадиган маҳсулотлар экскретлар, гижжаларнинг озиқланиш хамда органга ёпишиб олиш усуллари инсон организмига патологик таъсир кўрсатади. Гижжа инвазиялари бир қанча касалликларга сабаб бўлиши мумкин, гижжа инвазиялари организмнинг заифлашиб қолишига, унинг сенсибиллашиб, реактивлик ўзгариб кетишига олиб келади. Одам ахлатида гижжаларнинг тухуми ёки бўғимлари топилишига қараб гижжа касалликларига узил - кесил диагноз қўйилади.
доимо учрайверади, чунки у ҳазм процессида парчаланмайди (ўсимликларнинг пўсти,томирлари, туклари ва бошқалари). Бу клетчатка ҳар хил шаклда, рангда бўлиб, рўйрост кўриниб туради. Микроскоп билан текширилаётган препаратларда овқат қолдиқларидан ташқари, шилимшиқ, лейкоцитлар, эритроцитлар ва цилиндрсимон эпителий хужайраларини топиш мумкин. Ўткир яллиғланиш процессларида бу элементлар айниқса кўп учрайди
АХЛАТ ОЛИШ ТЕХНИКАСИ
Ахлатни текшириш натижалари материални тўғри йиғиб олишга кўп жиҳатдан боғлиқ.

Ахлат дефикациядан кечи билан 8-12 соат кейин текширилиши керак. Материал тоза, куруқ идишга олинади. Ахлатни унда гижжа тухумлари, қон, стеркобилин бор - йўқлигига текшириш учун материал олинганида парафинланган стаканчалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлса, овқатнинг нечоғли ҳазм бўлганлигини аниқлаш учун дефекацияда чиққан ҳамма ахлатни йиғиб олиш керак бўлганида каттагина шиша идиш ишлатиш лозим.


Содда жониворлар бор - йўқлигини текшириш учун ахлатни лабораторияга дарҳол етказиб бериш зарур.
Бир қанча ҳолларда копрологик текшириш олдидан беморни махсус тайёрлаш зарур бўлади. Текширишдан мақсад яширин қон борлигини аниқлаш бўлса, уни аниқлашга қаратилган реакцияга таъсир кўрсата оладиган масалаларни 3 кунгача овқатга ишлатмаслик керак. Гўшт, балиқ, кўк сабзавотларнинг ҳамма турлари, помидорлар ана шундай масаллиқлардир. Клизмадан ва сурги ичилгандан кейин, шамчалар ҳолидаги дорилар қўйилганидан сўнг, канакунжут мойи ёки вазелин мойи ҳамда ахлатнинг рангини ўзгартирадиган дорилар (темир,висмут,барий), ичилганидан кейин текширишга ахлат юбориш ярамайди.
Ахлат текшириш микроскопик, макроскопик, химиявий ва бактериологик текширишга бўлинади. Макроскопик текширишда ахлатнинг Қонсистенцияси ва шаклига, рангига, ҳидига, ҳазм бўлмай қолган овқат қолдиқлари ва патологик аралашмалар бор — йўқлигига аҳамият берилади.
Норма ахлат зичроқ Қонсистенцияга (таркибида 80 - 85 % сув бор), цилиндрсимон шаклга эга бўлади.
Ахлат ҳиди оқсил парчаланишининг махсулотлари, асосан индол ва скатол миқдорига боғлиқ. Овқат рационида оқсил кўп бўлса, асосан ўсимлик овқатлар истеъмол қилинганидагига қараганида ахлат ҳиди кўпроқ билинадиган бўлади. Чириш процесслари авж олиб кетганида ахлат қўланса ҳидли бўлиб қолади; ичакда бижғиш процесслари зўрайганида ахлат ачимсиқ ҳидга киради, бу — унда мой, сирка ва валерианат кислота бўлишига боғлиқ (Ахлат ҳиди одатдагидан кескин фарқ қилинадиган бўлсагина уни сезилади).
Микроскопик текшириш учун кичкина ахлат бўлаги сувли ҳовончада эмульсия ҳолига келгунча эзилади, сўнгра буюм ойналарига шиша таёқча билан шу эмульсия томчилари туширилади ва бир нечта препарат: натив препарат, Люгол эритмаси билан, метилен кўки билан, сирка кислотадаги сувдан III эритмаси билан бўялган препаратлар тайёрланади.
Ахлат учрайдиган ўсимлик клетчаткаси ҳазм бўлмайдиган ва ҳазм бўладиган клетчаткага бўлинади. Ҳазм бўлмайдиган клетчатка ахлатда
Интоксикация кучли бўлса, тери эластиклиги билан таранглигини йўқотиб, оқариб кетади ва қуруқ бўлиб қолади. Тил караш билан копланган. итптаҳа йўқолган бўлади. Касаллар ўта ташналик ҳис қилишади.
Пальпация сигмасимон ичакнинг спастик қисқариб, безиллаб турганини топишга имҚон беради.
Ректороманоскопия ва ахлатни бактериологик йўл билан текшириш дизентерия диагнозини аниқлашга ёрдам беради.

НАЖАСНИ ТЕКШИРИШ. НАЖАСНИНГ ФИЗИК ХОССАЛАРИНИ ВА ЯШИРИН ҚОН ПИГМЕНТИНИ ТЕКШИРИШ


Нажас – меъда-ичак йўли касалликларида меъда-ичакнинг сўриш функцияларининг бузилиши билан боғланган касалликларни аниқлаш учун текширилади. Шу билан бирга яра, яллиғланиш процессларини, жигар ва меъда ости бези функцияси бузилганини, ичак паразитлари инвазияларини, сил, дизентерия, ич терламасини
аниқлашда ҳам текширилади. Нажас йўғон ичакнинг охирги бўлимларида маълум бир шаклга киради. Нормада ахлат қуюқ масса бўлиб 80 фоиз сув, 20 фоиз зич моддадан иборат. Зич моддалар овқат қолдиқлари, ҳазм ширалари, шилимшиқ. Умри битиб кўчиб тушган эпителий: лейкоцитлар ҳазм ферментлари, холестерин, тузлар, совун, стерилланган бир талай тирик ва ўлик бактериялардан иборат 1 гр ахлатда тахминан 30-40 млярд микроб бор.
Анализ учун нажас йиғиш қоидаси
Гижжа бор-йўқлигини аниқлаш мақсадида текширмоқ учун озгина ахлат керак, ичак функцияси бузилганини ва баъзи бир патологик ҳолатларни аниқлаш учун кўпроқ йиғилади. Ахлат йиғиш учун эмалланган ва фаянс туваклар, шиша банкалар ёки чинни идишлардан фойдаланилади.
2, 3 суткалик ахлатни текшириш талаб қилинса, ҳар бир дефекациядаги ахлатни алоҳида тоза идишга йиғиш шарт. Ахлатни қопқоқли идишда ёки ахлатли идишларни ташишга мослаштирилган уяли махсус яшикларда салқин жойда сақланади. Ахлат йиғилаётганда бемор сийдик туширмасликка ҳаракат қилиши керак. Бу оқсилни аниқлашда катта аҳамиятга эга. Ичакнинг қайси жойидан канча
қон кетаётганини, яллиғланиш процессининг характерини, гижжага қарши қилинган дори-дармоннинг самарадорлигини билиш учун бир дефекацияда чиққан ахлатни текшириш зарур. Агар ахлат қон пигментларига текшириладиган бўлса, унда беморга 3 кунлик парҳез буюрилади. Гўшт – балиқ овқатлар ва ошкўк ўрнига сут круппа овқатлар берилади. 3 кун ўтгандан сўнг нажас йиғилади.
Идишларни зарарсизлантириш
Ахлат йиғилган идиш бўшагандан кейин шиша илиқ сувда қилли чўтка билан роса ювилади. Ахлатнинг ҳидини кетказиш учун идишларни 10 фоизли формалин эритмаси билан чайиш мумкин. Ичакнинг ўткир инфекцияларига гумон туғилганда ахлатни 20 фоизли хлорли оҳак эритмаси билан дезинфекция қилиб, идишлар
10 фоизли хлорли оҳак эритмаси ёки 3 фоизли хлорамин эритмаси билан ювиш зарур.
Ахлатни макроскопик текшириш
Ахлатни умумий хоссалари макроскопик текширишда аниқланади. Бунда ахлатнинг миқдорига, шаклига, ҳидига, рангига ва аралашмаларига эътибор берилади. Бур суткадаги ахлат миқдори ейилган овқатнинг характерига ва миқдорига боғлиқ. Оқсилли овқат истеъмол қилинганда ахлатнинг умумий миқдори камаяди, ўсимлик
овқатлар истеъмол қилинганда эса ахлат кўп ажралади.
Шакли
Ахлатнинг шаклланиши меъда-ичак йўлининг фаолиятига ва ҳолатига боғлиқ. Нормада ахлат зич, цилиндрик думалоқ бўлади. Лентага ўхшаш тортма ёки қатламга ўхшаш ингичка ахлат спастик колит, бавосилга хос. Узоқ ич қотганда ахлат қуруқ, қумалоқ, яъни “қўй қумалоғи”га ўхшаш бўлса ахлат зич, жуда кенг ва узун
бўлаклар шаклида чиқади, улар спазм бўлиб қисқарган ичак шаклини такрорлайди.
Консистенцияси
Нажаснинг консистенцияси ундаги сув миқдорига боғлиқ. Нормада суткалик нажас билан 60 мл дан 120 мл гача сув чиқади. Бу эса, умумий нажас вазнининг 70 фоизини ташкил қилади. Ич қотганда сув қайта сўрилади, натижада нажаснинг 40 фоизини сув ташкил этади. Энтеритда сув ажралган нажаснинг 80 фоизини сув ташкил қилади. Ичак атониясида, спастик колитда ва очликда ахлат сувсизланган бўлади. Баъзан сил перитонитида, йўғон ичак ракида, қорин бўшлиғида қилинган операциялардан кейинги даврда ҳам ахлат зич консистенцияли бўлиши мумкин. Ўсимликка бой овқатлар истеъмол қилганда ичак пересталтикаси кучайганда, нажас суюқ бўлади. Сурги дорилар таъсирида ҳам пересталтика кучаяди. Бижғитувчи
диспепсияда ҳаво пуфакчаларига тўла нажас ажаралади. Ўткир энтероколитда, вабода суюқ ахлат ажралади, яъни ёвғон хўрдага ўхшаш. Баъзан ляблиозда ҳам худди шундай бўлади.
Ҳиди

Янги чиқарилган ахлат ҳидли бўлиб, бу оқсилларнинг чириш маҳсули – индол билан скатол ва учувчан ёғ кислоталарининг борлигига боғлиқ. Янги туғилган болаларнинг ахлати ва очликдаги ҳидсиз бўлади. Ўсимлик – сутли овқат ахлатга ачимсиқ ҳид беради. Гўштли овқатдан кейин ахлатдан ачимсиқ ҳид келади. Бижғитувчи диспепсияда ахлат кескин нордон ҳидли, ичак ракида эса ахлатдан сассиқ ҳид келади.


Ранги
Ахлатнинг ранги билирубин ҳосиласи стеркобилин пигментига боғлиқ. Нормал ахлат оч жигар ранг бўлиб, ҳавода қораяди. Сутли ўсимлик ейилганда оч, гўштли овқатлардан кейин тўқ ранги бўлади. Оч яшил ранг шотут, черника, қора смородинадан бўлади. Малина, лавлаги, тарвуз, сантонин, маккаи санолардан кейин
қизғимтир ахлат ажралади. Темир препаратларидан қора тусга киради. Ўт йўли бекилиб қолса, кул-ранг ахлат ажралади. “Қора мой”га ўхшаш ахлат – ичакнинг юқори бўлимларидан қон келаётганидан дарак беради.
Аралашмалари
Аралашмаларга шилимшиқ, қон, йиринг, қон, крементлар, гильментлар, тўқималарнинг парчалари ва ҳазм бўлмаган дағал клетчатка қолдиқлари киради.
Шилимшиқ: нормал нажас юпқа шилимшиқ қатлами билан қопланган, шу унга силлиқлик ва ялтироқлик беради. Ичакда яллиғланиш бўлганида шилимшиқ ажралади, баъзан ич қотганда ва колитда шилимшиқ ҳимоя реакцияси сифатида ажралади.
Йиринг
Силда, дизентерияда, ўсмалар парчаланганда ахлат билан йиринг чиқади, кўпинча қон аралашиб келади.
Гельминтлар
Ичак паразитлари орасида баъзан юмалоқ гельментлар: острицалар, қилбош гижжалар, аскаридаларнинг айрим индивидларини ва лентасимон гижжаларнинг бўғимларини топиш мумкин.
Нажасни химиявий текшириш. Қон пигментини аниқлаш
Химиявий усуллар қон пигментининг водород пероксид, озонланган скипидар ва бошқа оксидловчилар иштирокида осон оксидланадиган моддаларни дегидрогенлаш хоссасига асосланган. Гвояк, бензидин ва пирамидон синамалари энг сезгир ва кўп
қўлланилади.
Пирамидон синамаси
1 бўлак нажас 4-5 мл сув билан эзилиб, фильтрланади. Фильтратга пирамидоннинг спиртдаги 5 фоизли эритмаси баравар миқдорида қўшилади. 30 фоизли сирка кислота ва янги тайёрланган водород пероксид эритмасидан бир неча томчи қўшилади. Қон иштирокида тўқ бинафша ранг пайдо бўлади.
Нажасдаги оқилни текшириш
Трибуле–Вишняков синамаси
Нормада нажасда нуклеопротеидлар, зардоб оқсили ва муқим эриган ҳолатда бўлиши мумкин. Овқатдаги оқсилларнинг ҳаммаси ҳазм ферментлари таъсирида бутунлай парчаланди. Ичак девори яллиғланганда яра бўлиб, ҳужайралар парчаланганда ва қон
кетганда эриган оқсил нажса билан чиқади. Нажас эмульциясига Трибула реактиви /100 мл сувда 3,5 г сулема, 1 мл сирка кислота/ қўшилгач, оқсиллар билан муцин ивиб чўкади. Ҳосил бўлган ипирипирлар нажас эмульсиясида сузиб юрган детритни ва микроорганизмларни адсорбция қилади. Ипир-ипир чўкиб қолади, чўкма устидаги суюқлик тинади. Нормада чўкма устидаги суюқлик лойқалигича қолади. Нажас эмульцияси сув билан тайёрланади. Ҳосил бўлган эмульция 3 та пробиркага баробар қуйилади. 1 пробиркага сулеманинг тўйинган эритмасидан 2 мл ёки 20 фоизли трихлорсирка кислота эритмасидан 2 мл, 2–пробиркага 20 фоизли сирка кислота эритмасидан 2 мл қуйилади. 3–пробирка контроль учун қолдирилади. Сулемали пробиркадаги суюқликнинг тиниши эрийдиган оқсил борлигини кўрсатади, сирка кислотали пробирканинг тиниши эса шилимшиқ миқдорининг ошганидан дарак беради.
Нажасни микроскопик текшириш

Нажасдан 2 та препарат тайёрланади: натив ва Люголь эритмаси билан бўялган препарат. Биринчи препарат буюм ойнасида 1–2 томчи сув ёки физиологик эритма томизиб, озгина нажас аралаштириб тайёрланади. Устини қопловчи ойна билан ёпиб микроскопнинг аввал кичик объективларида, сўнгра катта объективда кўрилади. Нормада ва патологияда учрайдиган нажас элементлари: мускул толалари, ўсимлик клетчаткаси, ичак эпителийси, лейкоцитлар, шилимшиқ, гельментларнинг тухумлари, энг оддий жониворлар, кристалларни топиш ва бир-биридан ажратиш мумкин. Мускул толалари – овқат колдиқларидир. Нормада нажасда сал билинарли кўндаланг тарғил, оч сариқ чўзинчоқ парчалардан озгинаси учрайди. Йирик ва кўндаланг тарғил мускул толаларининг кўп учраши меъда ости безининг функцияси етарли бўлмагани учун, ичакнинг ҳазм қилиш қобилияти бузилганлигини кўрсатади.


Клетчатка – ясси парчалар шаклида учрайди. Ҳазм қилинган ва ҳазм қилинмаган клетчаткалар учрайди. Ҳазм қилинган клетчатка, юмалоқ сарғиш тузилмалар шаклида бўлиб, тўсиқлари ва катаклари бор, уларда крахмал доналари бўлиб, Люголь томизилган препаратда ҳаво рангга бўялади, нормада булар учрамайди.
Уларнинг учраши ичакнинг эваккуатор функцияси тезлашганлиги ва меъда ости безининг ферментатив активлиги бузилганлигини кўрсатади. Ҳазм бўлмаган клетчатка эса ари уясига ўхшаш бўлиб, жигар ранг бўлади. Меъда функцияси бузилганда қўшилувчи тўқима узунасига дағал йўл-йўл, тиниқмас толалар шаклида
учрайди. Дурдалар шаклидаги майда доначалар детрит ўртача миқдорида топилади. Ичак перистальтикаси тезлашганда детрит камаяди. Нажаснинг анорганик таркибий қисмлари кристаллар, трипельфосфатлар – нажас ушланиб, қолганда оксалатлар ўсимлик овқатлар еганда, ёғ кислоталари – ўт йўли бекилиб қолганда, холестерин кристаллари гижжа инвазияларида, гематоидин кристаллари қон кетганда учрайди.
Ясси эпителий – тўғри ичак зарарланганда кўплаб пайдо бўлади. Цилиндрик эпителий – ичакнинг шиллиқ пардаси остидагиқатламида ўзгариш бўлса учрайди.
Шилимшиқ – структурасиз масса бўлиб, ичакдаги катар процессида учрайди.
Лейкоцитлар – нормал ҳолатда учрайди. Ичакда яра процесси бўлганда, дизентерияда ошади. Эритроцитлар – ичакнинг пастки бўлимларидан қон кетганда
учрайди. Энг асосий оддий жониворлар – трихоманадалар, лямблиялар, амёбаларнинг 2 формаси: вегетатив-актив, ҳаракатчан формаси ва ташқи таъсирларга чидамли формаси дисталари учраши мумкин. Янги ажралган иссиқ ахлатдан вегетатив формаларини топиш мумкин. Гижжа тухумлари натив препаратда ҳам, микрогельминтоскопик текширишнинг махсус усуларида ҳам топилади. Нейтрал ёғ
томчилари нурли кучли синдирувчи томчилар шаклида кўринади. Ёғ кислоталари тўп-тўп игналар шаклида учрайди. Улар 1фоизли метилен кўкининг эритмасида яхши бўялади.

Гижжа тухумларини топиш


1. Филюборн усули
Ош тузининг тўйинган эритмасидан озгина олиб, 5-10 гр нажас суюлтирилади, яхшилаб аралаштирилади. Унинг устига нажасдан 20 марта кўп ош тузининг тўйинган эритмаси қуйилади. Яхшилаб аралаштириб, юзага чиққан нажас қолдиқлари олиб ташланади ва хона температурасида 1-1,5 соатга қолдирилади. Суюқлик юзида парда ҳосил бўлади. Бу парда қовузлоқда йиғиб олиниб, буюм ойнасига кўчирилади. Ёпғич ойна ёпилиб, нам ҳолида текширилади. Аскарида тухумини топиш учун бу қулай. Лекин бошқа гижжа тухумларини топиш учун ош тузи эритмаси ярамайди. Солиштирма оғирлиги натрий хлордан каттароқ бўлган
натрий нитратнинг тўинган эритмаси ёрдамида гельминт тухумларини концентрлаш усулидир.
2. Калантарян усули.
Калантаряннинг бу усули жуда қулайдир. Бу усулда текширилганда барча гельминтларнинг тухумлари 10 минут ичида юзага қалқиб чиқади. Острица ичакка эмас, балки орқа чиқарув тешиги /анус/ атрофидаги бурмаларага тухум қўйгани учун нажасда камдан-кам топилади. 50 фоизли глициринга ҳўлланган пахта тампон билан, эрталаб бемор уйқудан турган заҳоти, анус атрофидаги тери юзаси айланма ҳаракат билан артилади. Сўнгра тампон устидаги қиринди ёпғич ойна ёпиб микроскоп остида кўрилади.

1. Корин тифи, паратиф А ва Б касаликларида кайси текшириш материали касаликнинг 3 -хафтасида олинади.


Нажас
Кон
Балгам
Орка мия суюклиги
Суяк кумиги
2. Буйрак каcалликларида кандай cинамалар учун cийдик йигилади?
Цил -Нильcон
Ревалта
Аддиc Каковcкий
Панди
Умберта
3. Cийдикни тунги микдорини патологик ошиши … дейилади?
холурия
полиурия
анурия
нектурия
гемоурия
4. Cийдик микдорини кўпайишига нима дейилади?
анурия
никтурия
дизурия
холурия
полиурия
5. Конда канд микдори неча усулда аникланади?
Биурет усулида
Антрон усулида
фермент усулида
газометрик усулида
6. Ёглар кандай функцияни бажаради?
Энергетик захира
структура
каталитик
регулятор
7. Ёг парчаланишида нима хосил бўлади?
гилицерин
ўт кислоталари
глюкоза
инсулин
ёг кислоталар
8. Холестериннинг организмдаги вазифасини айтинг?
ёглар синтезланади
оксилларни парчалайди
ўт кислотаси хосил бўлади
билирубин хосил бўлади
9. Кайси орган касалланганда амилаза активлиги пасаяди?
бош мия шикастланганда
буйрак касаллигида
юрак касалликларида
меъда ости бези касаллигида

Буйрак-тош касаллиги.


Буйрак –тош касаллиги кўпинча 25-45 яшар одамларда пайдо бўлади. Эркакларда бу касаллик аёлларга қараганда тахминан 2 баробар кўпроқ учрайди. Сийдик тошларининг ҳосил бўлиши сийдик чиқариш йўлларининг инфекцияси билан маҳкам боғланган.Баъзи ҳолларда тошлар сийдик йўлларининг инфекцияси билан бевосита боғлиқ. Баъзан тошлар сийдик йўлларида яллиғланиш жараёнлари пайдо бўлишига олиб келади, бошқа ҳолларда, аксинча, инфекция тошлар пайдо бўлишига йўл очади. Тошлар сийдик таркибидаги ҳар хил тузлардан: урат,оксалат, фосфат, аралаш тузлардан ҳосил бўлади, уларнинг сони бир донадан бир неча донагача, ҳажми қум доначаларидан товуқ тухумидек бўлиши мумкин.
Тош ҳосил бўлишига таъсир этувчи омиллар:
- оз миқдорда суюқлик қабул қилиш;
- кальций тузларига бой ичимлик сувларидан истеъмол қилиш;
- пала-партиш овқатланиш: бир хил турдаги овқатдан систематик тарзда кўп истеъмол қилиш, витамин А ва Д етишмовчилиги, қизил винодан кўп ичиш;
- сийдикнинг димланиши;
- сийдик йўллари (инфекцияси);
- буйрак жароҳатлари ва буйрак тўқимасига қон қуйилишлар.
Клиникаси. Хуруж(буйрак санчиғи) ва хуруж оралиғи фарқланади.Касаллик белги бермасдан ўтиши, буйракдаги тошлар рентгенологик текширишда тасодифан топилиб қолиши мумкин. Баъзан беморларни белнинг симиллаб оғриб туриши безовта қилади. Бироқ, аксари касалларда буйрак санчиғи турида бўладиган, сезиларли оғриқ синдроми билан ўтадиган(тўсатдан белда,қориннинг устки қисмида,чов соҳасида,ташқи жинсий аъзоларда ўтиб турадиган) қаттиқ оғриқлар пайдо бўлади. Беморлар жуда безовталаниб, ўрнида ўзини ҳар ёққа ташлайдилар. Санчиқ тутиб қолган вақтда одам тез-тез сийиб туради. Сийиш вақтида оғриқ сезилади,кўнгли айниб, қайт қилади, ичак парези бўлади.Санчиқ бир неча соат,баъзида эса бир кеча-кундуз мобайнида ҳам тутиб туради.Объектив текширишда одамнинг бели ва сийдик йўллари ўтадиган жойи безиллаб оғриб тургани маълум бўлади. Қаттиқ оғриқ борлигидан буйракни баъзан пальпация қилиб бўлмайди. Пастернацкий симптоми жуда ҳам мусбат бўлади. Сийдик чиқариш камайиб, ҳаттоки анурияга етиб боради. Буйрак санчиғи, кўпинча тошнинг сийдик йўлида қисилиб қолиши ва кейин буйрак жоми кенгайиб, буйрак ичидаги босимнинг кўтарилиб кетишига олиб боради. Тошнинг сурилиб туриши ёки қисилиб қолиши буйрак жоми ёки сийдик йўлининг шикастланишига олиб келади. Шу туфайли микрогематурия, гоҳо макрогематурия пайдо бўлади. Айнан сийдикда эритроцитлар билан оқсил топилади, сийдикдаги бу оқсил эритроцитлар ҳисобига пайдо бўлади, чунки 1 мл қонда 0,2 г протеин бор. Кўпдан бери турган тошлар сийдик йўлларида функционал ва морфологик ўзгаришлар пайдо бўлишига олиб келади.Инфекция қўшилиши кўпинча сийдик-тош касаллигини оғирлаштириб қўяди. Пиурия пайдо бўлиши инфекция қўшилганидан дарак беради. Пировард натижасида пиелонефрит пайдо бўлиб, тош ҳосил бўлиши ҳам мумкин. Касаллик кўпинча гипертония билан ҳам оғирлашади.
Давоси ва парвариши. Буйрак санчиғи тош чиқиши билан тугамайдиган бўлса, ҳаракат машқлари тавсия этилади. Жисмоний зўриқиш бериш билан бир вақтда кўп миқдорда (2-3 л гача) сув, чой, минерал сувлар ичиб борилади. Спазмолитик препаратлар буюрилади. Тош ҳосил бўлишининг олдини олиш ва тошларни суриб чиқариш мақсадида раватин,раватенекс,цистенол,цистон,фитолизин ишлатилади. Минерал сувлар,балчиқ билан даволаниш, шифобахш физкультура наф беради.Минерал сувлар диурезни кучайтиради.Шилимшиқни эритиб ювиб юборади,кислота,ишқорлар мувозанатини нормаллаштиради.Санчиқни бартараф этиш учун тери остидан 1 мл 0,1% ли атропин эритмаси, 2,0 мл 2% ли папаверин эритмаси юборилади. Кор қилмаса 1,0 мл 2% ли омнопон ёки 1,0 мл 1% ли морфин эритмаси тайинланади.
Буйрак ва сийдик ажратиш системасидаги шошилинч ҳолатларда ҳамшира тактикаси ва парвариши.
1. Эклампсия ёки ангиоспастик энсцефалопатия – ўткир гломерулонефритнинг оғир асорати бўлиб, асосан касалликнинг биринчи 10 кунида учрайди, артериал босим юқори даражаларга кўтарилади, шиш касаллик кучайишидан олдин пайдо бўлади, тутқаноқ тутиши ва бемор ҳушини йўқотиши билан характерланади.

Эклампсия бошланишидан олдин беморни бош оғриғи, бош айланиши ва кўнгил айниши безовта қилади, ҳамшира бу белгиларни албатта билиши керак, шу белгиларнинг бошланишини сезиши биланоқ дарҳол врачни чақириши зарур, чунки тезда бемор ҳушини йўқотиши мумкин.


Бундай беморларга дарҳол венага диуретиклар(фуросемид,40%ли глюкоза,маннитол ва б), гипотензив моддалар(ганглиоблокаторлар,дроперидол,магний сульфат), транквилизаторлар(седуксен ва б) қилинади.
Агар ҳушдан кетиш кучайиб борса(сопор холати,бутун танада тоник ва клоник талвасалар кучайса), талвасага қарши эфир- кислород наркози қўлланилади; талваса тўхтамаса қон олинади(300-500мл). Бу муолажалар зудлик билан олиб борилиши керак, чунки бундан оғир асоратлар келиб чиқиши мумкин(бош мияга қон қуйилиши, ўткир чап қоринча етишмовчилиги,ўпка шиши билан бирга, кўриш қобилиятининг бузилиши). Агар даволаш натижа бермаса,орқа мия пункция қилинади. Шу билан мия ичи босими пасаяди ва хуруж тўхтайди, кўпинча кўриш қобилияти тўлиқ тикланади.
2.Ўткир буйрак етишмовчилиги – сийдик ажралиш функциясининг тўхташи (бир неча соат ёки кунда) анурия ва қонда азот маҳсулотларининг ортиши билан характерланади. Бу ҳолат буйракда ўткир қон айланиши, буйрак қон-томир чигалларида фильтрациянинг ва каналчаларда реабсорбциянинг ўткир бузилиши натижасида келиб чиқади.Ҳозирги вақтда ўткир буйрак етишмовчилиги, гемодиализ натижасида яхши оқибатлар билан якунланмоқда.Ўткир буйрак етишмовчилиги келиб чиқишида кўпроқ сийдик чиқарув йўллари тўсилишига сабаб бўлувчи – гломерулонефрит ва буйрак-тош касалликлари сабаб бўлади. Ҳозирда ўткир нефрит билан оғриган беморларда(1%) ўткир буйрак етишмовчилиги учрамоқда. Ҳамшира ўткир буйрак касалликларининг шундай асоратларини яхши билиши ва доимо диурезни назорат қилиб бориши зарур. Агар диурез суткасига 300 мл дан камайиб кетса, диуретик терапия наф бермаса гемодиализ тўғрисида ўйлаш керак.
3.Уремик кома- сурункали буйрак етишмовчилигининг финали, у секин-асталик билан келиб чиқади. Бемор хаёлчан, бўшашган,уни қаттиқ бош оғриғи, уйқусизлик ва тери қичишиши безовта қилиб, кейин нотинч, баъзан агрессив бўлиб қолади. Кейинчалик бемор бефарқ, уйқучан, уйқучанлик сопор ҳолатига ўтади ва комага тушади, баъзан талваса тутади. Нафас олиш дастлаб чуқур ва шовқинли, кейинчалик юзаки, нотўғри(Чейн-Стокча нафас) бўлади, сийдик мутлоқ ажралмайди. Сурункали буйрак етишмовчилиги натижасидаги кома, кечиккан уремиядир. Бунда шошилинч ёрдам кўрсатиш чегараланган.Венага глюкоза(40 % ли эритмасидан 40 мл, 5 % ли эритмасидан 250-500 мл), натрий гидрокарбонат(4% ли эритмасидан 200 мл), қонда калий миқдори ошганда- кальций глюқонат(10% ли эритмаси 50 мл гача) тайинланади.Сифонли ҳукна, қўзғалганда-хлоралгидрат ҳукна қилинади(3% ли эритмаси 50 мл дан). Бундай беморлар нефрология бўлимида ётишлари керак, чунки бу ерда экстракорпорал гемодиализ ўтказиш аппарати бўлиб,шугина вақтинча фойда бериши ва беморни кома ҳолатидан чиқариши мумкин.
4. Буйрак санчиғи- буйрак-тош касаллигининг асосий ва оғир асоратидир.Бу ҳолат тошнинг тўсатдан қимирлаши ва сийдик йўлида тўсиқ димланиши оқибатида келиб чиқади. Буйрак санчиғи сийдик йўллари силлиқ мускуллари спастик қисқаришининг натижасидир. Хуруж тўсатдан бошланади,унинг пайдо бўлишига қаттиқ жисмоний зўриқиш, силкитадиган йўлда юриш, шикастланиш бевосита туртки бўлиши мумкин,жуда кўп миқдорда суюқлик истеъмол қилиш, баъзан мутлоқ тинч ҳолатда кечаси ухлаётган вақтда ҳам бошланади.
Хуруж клиникаси-белнинг у ёки бу қисмида тўсатдан қаттиқ ачиштирувчи оғриқ бўлиб, вақти-вақти билан тўхтаб қайталаниб туради, оғриқ сийдик чиқарув йўли бўйлаб ва сийдик қопи томонга,чов соҳасига, жинсий аъзоларга тарқалади.
Одатда хуружда оғриқ, тез-тез сийиб туриш кузатилади, уретрада беморни ачиштирувчи оғриқлар безовта қилади.Бемор безовталаниб, ўрнида ўзини ҳар ёққа ташлайди, ўзига қулай шароит топишга ҳаракат қилади. Сийдикда қон пайдо бўлади, бемор ранги оқарган, уни совуқ тер босади, кўнгли айниб,қайт қилади, ичак парези бўлади ,олигоурия, анурия келиб чиқади. Пастернацкий симптоми мусбат бўлади, пульс тезлашган,кучсиз тўлиш билан,оғриқнинг зўридан баъзан бемор ҳушидан кетади. Хуруж бир неча соат, баъзида эса бир кеча-кундуз мобайнида ҳам тутиб туради.
Шошилинч ёрдам. Ҳамшира беморга иссиқ муолажалар: бел соҳасига иссиқ грелка, вазиятдан келиб чиқиб иссиқ ванна қилиши керак. Буйрак санчиғи хуружида бемор ҳушидан кетиши мумкин,шунинг учун ҳамшира ваннада беморни ёлғиз қолдирмаслиги зарур. Юрак қон-томир препаратлари тайёр туриши керак (кофеин,кордиамин,20-25 томчи цистенал бериш мумкин). Врач кўрсатмаларига асосан оғриқ қолдирувчи ва спазмолитик моддалар(5мл баралгин мускул орасига ёки вена ичига, жуда секинлик билан 1 мл атропин ёки платифиллин тери остига), агар оғриқ тўхтамаса наркотиклар қўлланилади.
Даволаш муолажалари таъсир қилмаган тақдирда бемор урология (жаррохлик) бўлимига ётқизилади.

Сийдикнинг умумий тахлили.


Сийдикни текшириш натижасида буйракларнинг фаолияти, сийдик ажратиш тизими патологияси хаыида маълумот беради сийдикнинг умумий тахлилини щз ичига олади.
1.Сийдикнинг умумий хусусиятларининг тахлили.
2. Кимёвий текширув,
3, текширув.

Ўзбекистон Республикаси КТУТ бўйича муассаса коди


Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Ўз РССВ 2006. 06. 26.
287 - буйруқ билан
_____________________________________________ тасдиқланган
210 - х шаклидаги
муассасанинг номи Тиббий хужжат

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
№ _______ СИЙДИК ТАХЛИЛИ (анализи)
20____ йил “_______” ________________________________________
биоматериал олинган кун
__________________________________________________________________________________
Фамилияси, исми, шарифи ____________________________________________________________________________
Иши _______________________________________________________________________________
Муассаса_______________________________бўлим_____________________________________ палата_____________
Участок ___________________________________________________тиббиёт варақаси № ______
Физик - кимёвий ҳоссалари
Миқдори___________________________________________________________________________
Ранга_______________________________________________________________________________
Тиниқлиги__________________________________________________________________________
Ннсбий зичлиги____________________________________________________________________________
Реакцияси__________________________________________________________________________
Оқсил _____________________________________________ г-л * _______________________ г % _________________
Глюкоза ____________________________________ ммол * _________________________ г % **__________________
Кетон таначалар___________________________________________________________________________
Билирубин__________________________________________________________________________
Уробилиин________________________________________________________________________
Ўт. Кислоталари________________________________________________________________________
Индикан ___________________________________________________________________________________ * СИ бирлиги __________________________________________________________________________________
Бекор қнлиниши лозим бўлган бирлик
Эпителии:
Ясси_______________________________________________________________________________
Ўтувчи_____________________________________________________________________________
Буйрак_____________________________________________________________________________
Лейкоцитлар________________________________________________________________________
Эритроцитлар_______________________________________________________________________
Ўзгармаган__________________________________________________________________________
Ўзгарган____________________________________________________________________________
Цилиндрлар геанлинли (овайли)________________________________________________________________
Донадор____________________________________________________________________________
Эпители____________________________________________________________________________
Лейкоцитлар________________________________________________________________________
Эритроцитлар_______________________________________________________________________
пигменти___________________________________________________________________________
Шиллиқ____________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
Тузлар_____________________________________________________________________________
Бактериялар_________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
20 ____ йил “______” ____________________________________ Имзо ____________
Анализ берилган кун
СИЙДИК АЖРАТИШ OРГAНЛAРИ ФАОЛИЯТИНИ ЛАБОРАТОРИЯ ШАРОИТИДА ТЕКШИРИШ
3.1. Буйрaкнинг тузилиши вa сийдик ҳoсил бўлиши

Буйрaк қoрин пaрдaси oрқaсидa, умуртқa пoғoнaси бeл қисмининг икки ёнидa жoйлaшгaн. Лoвия шaклидaги жуфт oргaн, ундa сийдик ҳoсил бўлaди. Ҳaр бир буйрaкнинг oғирлиги 120—200 г, бўйи 10— 12 см. Ўнг буйрaк чaп буйрaккa нисбaтaн бирoз пaстрoқдa жoйлaшгaн. Буйрaкнинг юқoри учи умуртқaгa яқин, пaстки учи эсa умуртқaдaн узoқлaшгaн бўлaди. Буйрaкнинг умуртқaгa қaрaб тургaн ички тoмoни ўртaсидa бoтиқ жoй бўлиб, у буйрaк дaрвoзaси дeйииaди.


Дaрвoзaдaн буйрaк aртeрияси вa нeрвлaр кириб, вeнa лимфa тoмирлaри вa сийдик йўли чиқaди. Бум* фибрoз пaрдa ёғ кaпсулaси вa бириктирувчи тўқимaдaн ибoрaт фaссиялaр ўрaб турaди.
Буйрaк икки қисмдaн ибoрaт: пўстлoқ вa мaғиз. Пўстлoқ қисмининг қaлинлиги 4-13 мм, унинг тaгидa 12-15 тa буйрaк пирaмидaлaридaн ибoрaт мaғиз қисми жoйлaшгaн. Буйрaкнинг aсoсий вaзифaси мoддaлaр aлмaшинувидa ҳoсил бўлaдигaн зaрaрли вa чиқинди мoддaлaрни oргaнизмдaн чиқaриб юбoришдир. У янa oргaнизм учун зaрур миқдoрдaги сув вa минeрaл тузлaрни сaқлaб, тaшқaригa чиқaрмaй қўяди. Буйрaк сийдик билaн биргaликдa мoчeвинa, сийдик кислoтa, туз вa сувни чиқaриб турaди. Бу мoддaлaрни тeри, ўпкa, ичaк, сўлaк бeзлaри ҳaм чиқaриб турaди, бирoқ улaр буйрaкнинг ўрнини бoсoлмaйди.
Буйрaк тўқимaлaри нeфрoнлaрдaн тузилгaн. Шу нeфрoнлaрдa сийдик ҳoсил бўлaди. Ҳaр бир нeфрoн Мaлпиги кoптoкчaлaри билaн сийдик кaнaлчaлaридaн ибoрaт. Иккaлa буйрaкдa миллиoндaн oртиқ буйрaк тaнaчaси бoр, улaрдaги кaпиллaрлaрнинг умумий юзaси 1,5 м2, қoн билaн жудa яxши тaъминлaнaди. Буйрaкдaн ҳaр минутдa 1200 мл қoн ўтиб турaди. Қoн буйрaкдaн бир суткaдa 350 мaртa ўтиб, тoзaлaниб турaди.
Буйрaк тaнaчaлaридa пaйдo бўлгaн бирлaмчи сийдик тaнaчaгa улaниб кeтгaн кaнaлчaлaрдaн oқa бoшлaйди. Кaнaлчaлaрдa 26 рeaбсoрбсия вa сeкрeтсия жaрaёни рўй бeрaди, нaтижaдa бирлaмчи сийдик ҳaм миқдoр, ҳaм сифaт жиҳaтдaн ўзгaрaди.
Қoн юқoри бoсим oстидa мaйдa кeлтирувчи кaпиллaрлaрдaн Мaлпиги кoптoкчaсигa ўтaди. Кoптoкчaнинг дeвoрлaридaн қoн Шумлянский бўшлиғидa филтрлaнaди. Бу филтрдaн қoннинг шaклий eлeмeнтлaри ўтa oлмaйди. Дeмaк, Шумлянский бўшлиғидa қoннинг суюқ қисми филтрлaнaди. Шунинг учун бирлaмчи сийдик ўзининг тaркиби бўйичa қoн плaзмaсигa ўxшaйди. Унинг сoлиштирмa oғирлиги 1008-1012 гaчa бўлaди. Бирлaмчи сийдик бoсим тaъсиридa бирлaмчи кaнaлчaлaргa қуйилaди вa Гeнии пeтлясидaн иккилaмчи кaнaлчaлaргa ўтaди. Бу кaнaлчaлaр қoн тoмирлaри билaн ўрaлгaн. Булaргa кaнaлчaлaрдaги бирлaмчи сийдикдaн oргaнизмгa бaъзи мoддaлaр қaйтa шимилaди. Бу мoддaлaргa глукoзa вa минeрaл тузлaр, сув, гoрмoнлaр вa бoшқa мoддaлaр кирaди. Бу шимилишгa рeaбсoрбсия дeйииaди. Дeмaк, сийдикнинг ҳoсил бўлишигa филтрaтсия, рeaбсoрбсия вa қaйтaдaн сeкрeтсия прoтсeсслaри кирaди.
Сeкрeтсия жaрaёни иккилaмчи кaнaлчaнинг oxирги қисмидaн ўтaди. Нaтижaдa иккилaмчи ўзгaрмaйдигaн сийдик ҳoсил бўлaди вa сийдик йиғувчи кaнaлчaлaргa ўтиб, буйрaк жoмчaсидa 10—20 мл сийдик йиғилaди. Кeйин сийдик қoпигa қуйилaди вa сийдик қoпи тўлгaнидaн кeйин рeфлeкс ҳoлдa тaшқaригa чиқaрилaди. Сийдик нaйининг диaмeтри 4 мм вa узунлиги 30 см бўлиб, буйрaк дaрвoзaсидaн чиқиб, кичик чaнoққa тушaди.
Сийдик мурaккaб тaркибгa эгa бўлгaн 150 дaн oртиқ кoмпo-нeнтлaрдaн ибoрaт, бир суткaдa oргaнизмдaн 1500 —1800 мл сийдик aжрaлaди. Нoрмaдaн кўп aжрaлишигa пoлиурия дeйииaди. Нoрмaдa кeчқурун кундузидaн кaм сийдик aжрaлaди. Нeфрoнлaр функсияси бузилиши билaн кeчaдигaн кaсaллик - нeфрoсклeрoздa, сийдик қoпи, буйрaк дeкoмпeнсaтсиясидa тунги сийдик миқдoри oшaди. Бунгa нeктурия дeйииaди.
Қaндли диaбeтдa (4~5 1 гaчa), oргaнизм сoвуқ қoтгaндa, aсaб кaсaлликлaридa, сийдик ҳaйдoвчи вa юрaк кaсaлликлaридa ичилaдигaн дoрилaрдaн сўнг пoлиурияни кузaтиш мумкин. Сийдик aжрaлишининг пaтoлoгик кaмaйишигa oлигурия дeйииaди. Буни ўткир нeфритдa, юрaк пoрoги, ич кeтгaндa, қусгaндa, тaнa ҳaрoрaти кўтaрилгaндa кузaтилaди. Сийдик бутунлaй aжрaлмaслигигa aнурия дeйииaди. Буни буйрaк-тoш кaсaллигидa, симoб билaн зaҳaрлaнгaндa вa бoшқa кaсaлликлaрдa кузaтиш мумкин. Сийдик aжрaлиши ритмининг тeзлaшишигa пoллaктурия дeйииaди. Ҳoмилaдoрликдa, систитдa, тaнa сoвуқ қoтгaнидa, кўп суюқлик истeъмoл қилгaндa aжрaлишигa дизурия дeйииaди.

Сийдик aйириш тизими oргaни кaсaлликлaри


Буйрaклaр кўпинчa жудa xилмa-xил кaсaлликлaрдa зaрaрлaнaди. Лeкин сийдик aжрaтиб чиқaриш функсияси билинaр дaрaжaдa ўзгaрмaйди. Бу функсия буйрaкнинг уч турли зaҳaрлaнишидa ҳaмишa, вa aйниқсa, кучли бузилaди: глoмeрулoнeфрит, нeфрoз, нeфрoсклeрoздa.
Нeфрит — буйрaкнинг яллиғлaниши билaн кeчaдигaн кaсaллик. Aгaр буйрaк тугунлaрининг яллиғлaниши билaн кaсaллик кeчсa, глoмeрулoнeфрит дeйилaди. Aгaр тугунлaрнинг кўп қисми яллиғлaнсa, уяли глoмeрулoнeфрит, қaрaмa-қaрши ҳoдисa эсa диффузглoмeрулoнeфрит дeйилaди.
Глoмeрулoнeфрит ўткир вa сурункaли бўлaди. Ўткир глoмeру¬лoнeфрит тугунлaрдaги aлтeрaтив, eкссудaтив вa прoлeфрaтив жaрaёнлaр йиғиндисидaн ибoрaт. Ёғли дистрoфия кaпиллaрлaр турлaрини ҳoсил қилувчи eпитeлийнинг нeкрoзгa учрaши вa тугунчaгa кўчиб тушиши ўшa жoйни нeкрoзгa учрaтaди.
Сурункaли глoмeрулoнeфритдa ўткир глoмeрулoнeфрит ўртaчa сурункaли ўтaди. Бундa тугун мaссaлaри бўшaб қoлaди. Oрaҳқ ҳужaйрa вa плoлeфррaтсия жaрaёнлaри бир вaқтдa юзaгa кeлaди. Ундa буйрaк иккилaмчи буришгaн буйрaк дэгaн нoм oлaди. Қoн бoси-ми oшaди, нaтижaдa чaп қoринчa гипeртрoфияси юзaгa кeлaди.
Нeфрoз буйрaклaрнинг сийдик чиқaриш функсиясининг бузилиши билaн вa улaрдa турли дистрoфик ўзгaришлaрнинг юзaгa кeлиши билaн кeчaди. Oргaнизм кaсaллиги нeфрoз дeйилaди. Лeкин ҳaр дoим ҳaм бу кaсaлликдa сийдик чиқaриш функсияси бузилaвeрмaйди. Нeфрoздa тўқимaлaр шишaди вa бўғимлaргa сув йиғилaди, сийдик билaн кўп oқсил вa xлoридлaр aжрaлaди. Буйрaкдaги ўзгaришлaргa қaрaб нeф-рoзнинг қуйидaги шaкллaри фaрқлaнaди: aмилoидли, мукoидли, aрaлaш, нeкрoтик нeфрoз.
Aмилoидли нeфрoздa тугунчaлaргa, қoн тoмир дeвoрлaригa вa буйрaк кaнaлчaлaригa aмилoидлaр ўтириб қoлaди. Мукoидли нeфрoздa буйрaк кaнaлчaлaрининг eпитeлийлaридa вa oрaлиқ тўқимaлaрдa ёғсимoн мoддa бoрлиги aниқлaнaди.
Aрaлaш нeфрoздa буйрaк кaттaлaшaди, қaттиқлaшaди, oқсил кўпaяди, ёриб кўрилгaндa aмилoидлaр кўп бўлгaнлигидaн ёғ кaби ялтирaб турaди. Бaъзaн буйрaк буришиб қoлaди. Бу кaсaллик oдaт-дa ўлим билaн тугaйди. Нeкрoтик нeфрoздa бурaмa кaнaлчaлaрдa нeкрoз юз бeрaди, улaр қуриб, кaнaлчaлaр йўлини тўсиб қўяди. Сийдикдa oқсил, эритрoтсит пaйдo бўлaди. Нeкрoтик нeфрoз ўткир кaсaллик ҳисoблaнaди. Aсoсaн, бaктeрияли ёки сулeмaдaн зaҳaрлaнишдaн кeлиб чиқaди.
СИЙДИКНИ КЛИНИК ТЕКШИРИШ
1. СИЙДИКНИНГ ФИЗИКАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ.
Сийдик – органик ва неорганик моддалардан ташкил топган организмдаги алмашинув процессининг охирги маҳсулоти бўлиб, буйракларда ҳосил бўлади ва организмдан ташқарига чиқарилади. Сийдикни
текшириш катта диагностик аҳамиятга эга бўлиб, текшириш натижалари орқали биз: организмдаги озуқаланиш процесси, мода алмашинув жараёни ва буйрак функциясини билишимиз мумкин.
Яна биз текшириш натижасида организмга юборилган дори моддалар кристалларини ёки уларнинг химиявий таъсирлар натижасидаги маҳсулотларини кўришимиз мумкин. Нормал сийдикда оқсил бўлмайди. Оқсилни биз буйракларнинг касалланган ҳолларида химиявий текшириш усуларида топишимиз мумкин.
1. Клиник текшириш учун эрталабки биринчи сийдик олинади. Сийдик йиғиш учун тоза идиш бўлиши керак. Сийдик йиғишдан олдин сийдик ажратиш йўллари ювилади. Министурация вақтида сийдик текшириш мумкин эмас. Сийдикни айрим вақтда ҳамшира ёки врач катетр ёрдамида олади. Сийдикни беморни ўзи тоза банкага ажратади. Анализ учун бир маротаба ажратган сийдикнинг ўрта порцияси йиғилади, яъни 100 мл атрофида. Банкадаги ёрлиққа беморнинг фамилияси, бўлими, палатаси, сана ва қандай текшириш учун юборилгани ёзилади. Микроскопик текширишлар натижасида эса, ички органларнинг фаолиятидан маълумот берувчи шаклли элементларни топишимиз мумкин. Сийдикни биз қуйидаги хусусиятларини текширамиз:
1/ умумий физик хусусиятларини;
2/ химиявий текшириш;
3/ сийдик чўкмасини микроскопик текшириш;
4/ бактерологик ва биологик текшириш.
Сийдикни клиник текшириш
Сийдикни физика-химиявий ва микроскопик текшириш учун, йиғилган сийдик лабораторияга келтирилгач 1500 об/мин 5-10 м.
айлантирилади ва чўкмаси текширилади. Сийдикни анализ тўлиқ тугамагунча тўкиб ташлаш мумкин эмас.
Сийдикнинг физик хусусиятлари
1. Миқдори
2. Ранги
3. Тиниқлиги

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
4. Чўкмаси
5. Реакцияси
6. Ҳиди
7. Солиштирма оғирлиги
Сийдикнинг миқдори:
Сийдик миқдори 2 хил ўлчанади:
суткалик ва бир марталик.
Бир марталик ажралган ёки маълум вақт оралиғида ажралган сийдик миқдори – диурез дейилади.
Оддий текширишларда сийдик миқдори текширилмайди. Махсус кўрсатма бўлмаса текширилмайди. Сийдикнинг микдорини ўлчашда цилиндр, мензурка каби лаборатория идишларидан фойдаланилади.
Цилиндрдаги сонга кўз баландлигида қаралиб, пастки минск бўйича олинади. Соғлом одамда суткалик сийдик миқдори 1200 дан 1800 мл.гача бўлади, бу миқдор истеъмол қилинган суюқлик миқдорига тенг бўлади.
Нормада кундузи кечқурунгига нисбатан кўп сийдик ажралади. Нефронлар функцияси бузилиши билан кечадиган касаллик нефросклерозда ва сийдик қопи, буйрак лоханкалари шамоллаши билан кечадиган касаллик цистопиэлит,юрак декомпенсациясининг бошланиш стадиясида тунги ажраладиган сийдик миқдори ошади. Бунга никтурия дейилади.
Жуда кўп шамоллаш билан кечадиган касалликларда ажралаётган сийдик миқдори ошади. Бунга полиурия дейилади. Буни биз қандли диабетда /4-5 литргача/, организм совуқотганда, нерв касалликларида, сийдик ҳайдовчи ва юрак касалликларида ичиладиган дорилардан кейин кузатишимиз мумкин. Сийдик ажралишининг патологик камайишига олигурия дейилади. Буни ўткир нефритда, юрак порогида, ич кетганда, қусганда, юқори температура пайтида кузатилади. Сийдикнинг бутунлай ажралмаслигига анурия дейилади. Буни буйрак тоши касаллигида, симоб билан зарарланганда ва бошқа касалликларда кузатиш мумкин. Сийдик ажралиш ритмининг тезлашиши – паллакутрия дейилади. Буни биз ҳомиладорликда, циститда, тана совуқотганда, кўп суюқлик истеъмол қилганда кузатамиз. Сийдикни оғриқли ажралишига – дизурия дейилади. Буни биз сийдик ажратиш органларининг шамоллашида /цистапиелитда, уретритда, вульвагинитда /кузатишимиз мумкин.
Сийдикнинг суткалик миқдорини ўлчаш қандли диабетда катта аҳамиятга эга, яъни суткалик сийдикдаги қанд миқдори инсулинни қанча дозадан юборишда аҳамиятга эга.
Сийдикнинг ранги.
Нормал сийдикнинг ранги сариқ, оч сариқ бўлиб, бу урохром пигментига ва сийдикнинг концентрациясига боғлиқ. Диабет касаллигида, сурункали нефритда сийдикнинг ранги доим оч сариқ
ёки рангсиз бўлади. Сийдик сариқ-қизғиш, сариқ-қизил ва қизғиш чўкмали бўлиши мумкин, буни юқори ҳарорат бўлганда, овқат ҳазми бузилганда, сийдикда уробилин миқдори ошганда кузатиш мумкин. Қизғиш рангли сийдик ёки гўшт ювиндисига ўхшаш рангли сийдик – сийдикда қон ва гемоглобин пигменти бўлганда, ажралади. Сарғиш-яшил, сарғиш-қўнғир рангли сийдик, чайқатганда
устки қисмида сариқ кўпик бўлишини биз сийдик билан қон ва ўт пигменти ажралганда кузатамиз. Тўқ қўнғир ва қора рангли сийдик таркибида қон, метгемоглобин ва меланин бўлганда ажралади.
Ҳаво ранг ёки ҳаворанг-яшил бўялган сийдикни биз таркибида индекан бўлган сийдикда учратамиз. Бундай сийдикнинг чўкмаси ҳам ҳаворанг кристаллардан иборат бўлади. Сийдик ранги овқат маҳсулотлари ва баъзи дори-дармонлар истеъмол қилгандан кейин ҳам ўзгариши мумкин. Масалан: салицил кислота, ревин, александрский лист таъсирида тилла-сариқ рангга киради.
Пирамидон, антипирин, пургатин, сульфанол қабул қилганда сийдик ранги сарғиш-қизил рангда бўлади. Метил синъка таъсирида сийдик ранги-ҳаво ранг, тўқ ҳаво ранг, ҳаво ранг – яшил бўлиши
мумкин.
Хинин, фенол, дубил кислота, гвояк қабул қилганда /хам организм ташқарисига, ҳамҳ ичкарисига/ сийдик ранги қизил қўнғир ва ҳатто қора рангга киради. Қизил лавлаги, черника егандан кейин ҳам баъзан сийдик шу мақсулотлар рангига киради. Ўт пигментлари таъсирида сийдик ранги – пиво рангига киради.
Сийдикнинг тиниқлиги

Буйракнинг нормал функциясида ейилаётган овқат таркибидаги сувни тез ўзлаштиради ва ҳар сафарги ажралаётган сийдик таркиби ва миқдори жиҳатдан олдинги порциядан фарқ қилади. Буйракнинг шу хусусиятидан фойдаланиб, Зимницкий, буйрак функциясини текширишнинг қуйидаги усулини таклиф қилди. Бу усулда бемор касалхонадаги аралаш овқатланиш режимида бўлади. Текширишдан олдин беморга 8 та банка берилади. Бу банкалар номерланган бўлади.


Масалан: Зимницкий синамаси ФРО Маҳмудова
9.00 – 12. 00
II порция деб ёзилган бўлади. Демак, бемор синов бошланишидан олдин сийдик қопини ҳожатхонага бўшатади.
6.00 – 9. 00 гача ажралган сийдик миқдорини 1- банкага қуйилади.
9. 00 – 12.00 гача бўлганини 2-банкага қуйилади ва ҳоказо. 8-банкага 3.00 – 6.00 гача бўлганини қуйилади. Бу банкалардаги сийдик лабораторияга келтирилади. Лаборант махсус бланкага ҳар бир банкадаги сийдикнинг вақти, миққдори солиштирма оғирлигини ўлчаб ёзади. 1-2-3-4-банкалардагилар миқдорини ўлчаб кундузги диурез деб ҳисобланади. 5-6-7-8-банкалардагилар миқдорини ўлчаб, тунги диурез деб ёзади. Кундузги ва тунги диурезлар миқдори умумий, яъни суткалик диурезни беради. Соғлом одам буйраги суткада ичилган сувнинг 60-80 фоизини ажратади. Кундузги ажратилган сийдик кўп, тунги ажралган сийдик эса кам бўлади. Буйрак функцияси яхши ишлаганда сийдик миқдори 250-300 мл. оралиғида, солиштирма оғирлиги эса 1.008-1024 алоҳида порцияда текширилади.
Буйрак функцияси бузилганда солиштирма оғирлиги камаяди, бунга – гипостенурия дейилади.
Агар сийдик миқдори кўпайиб, солиштирма оғирлиги камайса, бунда буйрак каналлари зарарланганлигини кўрсатади. Агар сийдик миқдори кам, солиштирма оғирлиги кўп бўлса, бунда буйрак коптокчалари зарарланган бўлади. Агар буйрак каналлари сийдикни концентрлаш хусусиятини йўқотса, сийдикнинг солиштирма оғирлиги суткалик сийдикда кам фарқланади /1010-1011/ ва паст сонларда туради ва изостенурия дейилади. Бу буйрак ўткир касалланганлигини кўрсатади.
СИЙДИКДАГИ ОҚСИЛНИ СИФАТИЙ,
МИҚДОРИЙ АНИҚЛАШ
Нормал сийдикда оқсил бўлмайди, бўлганда ҳам унинг юқори бўлиб, оддий сифат реакцияларида кўринмайди. Сийдикда оқсил бўлиши – альбуминурия дейилади, у буйрак зарарланганда учрайди.
Агар инсон оғир физикавий иш билан шуғулланса ёки оқсилга бой овқатларни сутка давомида кўп истеъмол қилса, сийдик билан вақтинча оқсил ажралиши мумкин. Бунга физиологик альбуминурия дейилади. Яна бир ёлғон альбуминурияни ҳам кузатишимиз мумкин. Яъни сийдик билан қон, йиринг ва бошқа моддалар ажралса кузатишимиз мумкин, чунки булар таркибида оқсил
кўп бўлади.
ОҚСИЛНИ СИФАТИЙ ТЕКШИРИШ
Оқсилни сифатий текширишнинг барча усуллари, сийдикдаги оқсилни илитиб чўкмага туширишга асосланган. Барча ишлатиладиган реактивлар таркибида кислоталар бор. Оқсил ивиганини биз сийдикнинг лойқаланганидан ёки оқ ипир-ипир чўкма ҳосил бўлганидан билишимиз мумкин. Оқсилни қуйидаги усулларда аниқлаш мумкин: 1) 20% ли сульфасалицил кислотаси билан; 2) 50% ли азот кислота билан – буни Геллер синамаси дейилади; 3) Ларионова реактиви билан; 4) БенсДжонс усулида; 5) Экспресс тест усулларида. Сийдикдаги оқсилни сифатий текшириш учун қуйидаги тайёргарлик ишларини бажариш керак:
1) Лойқа сийдик фильтрланади.
2) Агар сийдик ишқорий реакцияда бўлса, уни 10 фоизли уксус кислота билан нордонлаштирилади, ҳар томчидан сўнг универсиал индикатор қоғоз билан реакцияни текшириб турилади.
2-расм. Сийдикдаги оқсилни аниқлаш
3) Лойқаланиш даражасини қора фондда кўриш керак, чунки қора қоғозда жуда озгина лойқалик ҳам кўринади. Тажриба № 1 20 фоизли сульфасалицил билан синама 20 фоизли сульфасалицил қуйидагича тайёрланади: 20 гр сульфасалицил порошогидан олиб 70-80 мл дистилланган сувда эритиб, эриб бўлгач 100 белгисигача дистилланган сув қўшамиз. Тайёрланган реактив 15 минутдан сўнг ишлатилиши мумкин.Реактив тўқ рангли идишларда сақланади.
Аниқлаш усули

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
4) Фильтрланган сийдик тиниқ бўлиши керак.
5) Оптик системани эфир билан артилади.
6) Ишлаш учунқ қуруқ кюветадан фойдаланилади. Шкалани кўрадиган окулярга нисбатан поляриметрнинг шкаласи 2 та шкаладан ташкил топган.
1. Асосий шкала.
2. Нониус шкаласи.
Юқоридаги асосий шкал бўлиб, ундан ўнгга, +200 гача ва чапга – 200 гача бўлинган. Ҳар бир чизиқининг ораси 0 ёки 1 фоизга тенг. Пастки шкала қўшимча ёки нониус шкала дейилаи. Бу ҳам “0” дан ўнгга, 10 та чизиқ ва чапга 10 чизиққа бўлинган. Ҳар бир чизиқнинг ораси 0, 1 фоизга тенг.
Аниқлаш йўли Поляриметрни ёруғлик тарафга ўрнатиб олиб, ойна орқали кўрув майдонида ёруғликни тўғирланади. Қуруқ ва бўш кюветани ёки кюветага дистилланган сув солиб/ кювета қўядиган жойга
ўрнатамиз. Анализатор дискини бутун майдондаги ранг – бир хил бўлгунча ўнгга ва чапга бураймиз, яъни майдоннинг ҳамма қисми олов рангда бўлганда нониуснинг “0” асосий шкаланинг “0” и билан кесишган бўлса, аппарат ишга тайёр. Агар майдон бир хил бўлиши учун нониус шкаласи ўнгга сурилса, тажриба охирида топилган қанд миқдоридан силжиган жойдаги сон айрилади. Агар шкала чапга силжиган бўлса, қанд миқдорига шу сон қўшилади. Кюветани олиб, фильтланган сийдикдан кюветага қабариқ ҳосил қилиб солинади ва ёпғич ойначани ҳаво киргизмасдан сидириб ёпилади. Сийдик солинган кюветани кювета қўядиган жойга қўямиз ва бир неча минутдан сўнг, поляризатор майдонига қараймиз. Шу вақтда кўрув майдонининг ўртасида жигар ранг йўл ҳосил бўлади яъни ёруғлик поляризатор орқали ўтаётиб, поляризацион нур ҳосил қилади. Бу нур йўлида оптик актив моддага дуч келиб, поляризацион майдонни маълум бурчакка ўзгартиради. Бу окулярдаги ёруғлик интенсивлигига таъсир қилиб майдонни ўртаси жигар рангга бўялади. Бу вақтда шкалада ўзгариш бўлмайди. Энди нониус шкаласини бураймиз. Токи кўрув майдони бир хил олов рангга киргунча. Бутун сон асосий шкаладан, қолдиқ сон эса нониус шкаладан олинади. Масалан: нониусни “0”и асосий шкаланинг 2-чизиғига келиб тўхтади. Асосийни “0”идан нониусни “0” и келиб тўхтаган жой бутун сон бўлиб, бу мисолда шкала 2 бутунни кўрсатади. Қолдиқ сонни топиш учун нониусни 0 лидан бошлаб қаралади. Агар нониусни қайси бир чизиқ билан кесишган бўлса, шу сон қолдиқ сон дейилади. Бу мисолда нониусни 7-чизиғи асосий шкала Билан кесишади. Демак, қанд 7% ёки фоиз экан. Бу портативний поляриметр бўлиб, кюветаси оддий поляриметрдан 2 марта кичик. Шунинг учун чиққан сонни 2 га кўпайтирамиз.

Нормал ва янги ажралган сийдик тиниқ бўлади. Туриб қолиши натижасида сийдик тагида чўкма ҳосил бўлади. Тузнинг чўкмага тушиши патология ҳисобланмайди. Баъзан янги ажралган сийдик лойқа бўлади, бунга фосфор тузлари, сийдик кислота тузлари, шаклли элементлар ва бактериялар ҳисобига бўлиши мумкин. Лойқанинг 3 хил даражаси бор: I. кучсиз; 2. ўртача; 3. кучли лойқаланиш бўлади. Сийдик келтирилган идиш орқали қараганимизда 5-10 см узоқликдаги буюмни кўриб бўлса – бу кучсиз лойқаланиш дейилади; агар буюм умуман кўринмаса кучли лойқаланиш дейилади. Сийдик узоқ туриб қолганда /24 соат/ салқин жойда турса, унда қизғиш чўкма тушади, бу чўкманинг таркиби: нордон сийдик кислота тузлари, оксалат тузларидан иборат бўлиб, сал қиздирганда йўқолади.


Сийдик чўкмаси
Туриб қолиш натижасида лойқа сийдикка чўкма тушади. Чўкма ҳар хил рангда, ҳажмда ва характерда бўлади. Масалан: урат таъсирида пушти чўкма ҳосил бўлади. Нордон сийдик кислота тузлари нордон сийдикнинг аммонийли тузларидан ғиштин-қизил, фосфат тузларининг чўкмаси – оқ рангда бўлади. Чўкма ҳақида ёзганда албатта унинг ранги кўрсатилиши керак.
Сийдик реакцияси
Нормал сийдик нордон ёки кучсиз нордон реакцияга эга бўлиб, уни лакмус қоғозлар ва универсал индикатор ёрдамида аниқланади. Нордон реакцияда кўк лакмус қоғоз сийдикка ботирилганда қизаради, ишқорий бўлади. Агар қизил лакмус сийдикка ботирилганда кўкарса, сийдик ишқорий реакцияда бўлади. Агар лакмус қоғоз ўзгаришсиз қолса, у ҳолда сийдикнинг реакцияси нейтраль бўлади.
Сийдикнинг ҳиди
Янги ажралган сийдик деярли ҳидсиз, баъзан гўшт ювиндиси ҳидига ўхшаш. Туриб қолиши натижасида аммиак ҳиди келади, бунда сийдикда ишқорий бижғиш процесси кетади. Қандли диабетли беморнинг сийдигидан ацетон ҳиди келади. Сийдик таркибида йиринг, қон бўлганда сийдикдан ножас ҳиди келади. Саримсоқ, сарсабил истеъмол қилганда сийдикдан нохуш ҳид келади.
Сийдикнинг солиштирма оғирлиги
Сийдикнинг солиштирма оғирлиги сийдик таркибида эриган
органик ва неорганик моддаларга, ҳамда буйрак ва бошқа органлардан ажралган сийдик таркибидаги сувга боғлиқ. Солиштирма оғирлик урометр ёрдамида аниқланади. Урометр ярим цилиндрсимон шиша идишдан иборат бўлиб, 2-томони жуда ингичкалашиб кетган бўлиб, ўша томонида шкаласи бўлиб, қарама-қарши учида думалоқ бошчаси бўлиб, симоб тўлдирилган бўлади. Урометрлар ҳар хил бўлади: 1. Паст солиштирма оғирликни ўлчаш учун кичик ўлчамли, яъни 1,000-1027 гача бўлади.
II. Юқори ўлчамли солиштирма оғирликни ўлчови, яъни 1025-1052 гача бўлади.
III. Универсал урометр 1000 дан 1060 гача бўлади. Солиштирма оғирликни ўлчаш учун шундай цилиндр танланадики, солиштирма оғирлик ўлчанаётганда урометр унинг деворларига тегиб кетмасин. Сийдикни цилиндрга кoпик ҳосил қилмасдан солиш керак, акс ҳолда солиштирма оғирлик нотўғри чиқиши мумкин. Бунинг учун сийдикли банкани бир оз энгаштириб, цилиндрга эҳтиётлик билан соламиз ва ичига урометрни туширамиз. Урометр ҳаракати тўхтагач, кўрсатган сонни ёзиб оламиз. Ҳар бир анализдан кейин урометр тоза сувли стаканга солиб Чайилади ва ҳар бир ўлчашдан олдин уни артиб кейин цилиндрга туширилади. Агар урометр сиртига туз ёпишиб қолса, уни кислотага тиқиб оламиз ва сувда чайиб, ишлатишда давом этамиз, акс ҳолда сиртидаги ифлосланиш унинг сезувчанлигига халақит беради. Нормада солиштирма оғирлик 1008-1024 гача бўлади. Сийдикнинг солиштирма оғирлиги кўп ҳолларда унинг миқдорига боғлиқ. Куп сийдик ажралса, солиштирма оғирлик камаяди ва аксинча. Солиштирма оғирлик + 150 С да ўлчаниши керак. Сийдик таркибида: қанд, билирубин; уробилин миқдори ошганда ҳам солиштирма оғирлик ошади. Тана ҳарорати кўтарилганда ҳам солиштирма оғирлик ошади. Солиштирма оғирликнинг пасайишини қандсиз диабетда кузатилади.
БУЙРАК ФУНКЦИЯСИНИ ЗИМНИЦКИЙ УСУЛИДА ТЕКШИРИШ

Сийдикдаги оқсилни сифатий ва миқдорий аниқлашнинг экспресс усуллари


1) Альбуфан – индикатор қоғози ёрдамида аниқланади. Унинг ғилофи устида рангли шкаласи бўлиб, сийдикка ботириб олинган қоғоз шу шкалага солиштирилади. Бу фақат оқсилни аниқлайди.
Бу жуда тез аниқлаш усули бўлиб ҳисобланади. Камчилиги – муддати тугагач ишлатиб бўлмайди.
2) Трифан – сийдик реакциясини, оқсилни, қандни бир йўла
аниқлайди.
3) Пентофан – сийдикнинг
1) реакциясини
2) оқсилини
3) қандни
4) ацетонини
5) қон пигментларини
бир йўла текширади.
4) Гептофан – бир йўла 7 та синамани текширади:
1) реакцияни
2) қандни
3) ацетонни
4) билирубинни
5) уробилинни
6) оқсилни
7) қон пигментларини.

СИЙДИКДАГИ ҚАНДНИ СИФАТИЙ АНИҚЛАШ


Нормал сийдикда қанд бўлмаслиги керак, бўлса ҳам оз миқдорда ўзгаради. Буни биз бир қатор эндокрин органи касалликларида, яъни организмга инсулин гармони етишмаганда ёки инсулин
ишлаб чиқариш бузилганда, қаттий травмалардан кейин, туғма қандли диабетларда. Вақтинча кўп истеъмол қилинса ҳам сийдикда қанд учрайди. Сийдикдаги қандни сифатий аниқлаш – врач назорати бўйича ёки сийдикни солиштирма оғирлиги 1025 дан юқори бўлганда аниқланади.
Керакли реактивлар:
1. Гайнес-Акимова реактивини тайёрлаш. 3 та идиш олиб номерланади. 1-идишга 13,3 гр мис сульфат
соламиз ва уни 400 мл сувда эритамиз. 3-идишга 15 мл глицирин ва 200 мл сув солинади. 2-идишга 50 гр натрий ишқори ва 400 мл сув солинади. 1 ва 2-идишдагилар аралаштирилиб, уларнинг устига 3-эритма оз-оздан қуйилади. Бу реактив ҳаво рангда бўлиб, турғундир. Сийдикдаги қандни аниқлаш учун қуйидаги қоидаларга риоя қилиш керак:
1) Сийдик лойқа бўлса, фильтрлаш керак;
2) Агар сийдик таркибида 1 фоиздан юқори оқсил бўлса, чиқариб ташлаш керак;
3) Сийдикнинг реакцияси ишқорий бўлса, нордонлаштирилади.
2. Неландер реактивини тайёрлаш.
100 мл.ли идишга 4 гр сегнет тузи, 2 гр азотно-кислий висмутни ҳавончада эзилади ва устига 10 фоизли натрий ишқордан 100 мл бўлгунча солиб эритилади ва фильтрланади. Реактив турғун эмас, шунинг учун ишлатишдан олдин реактив текширилади. Бунин учун 1та пробиркага бир неча миллилитр Ниландер реактивидан солиб қиздирилади, бу вақтда ранг бермаслиги керак.
1. СИЙДИКДАГИ ҚАНДНИ ГАЙНЕС-АКИМОВА РЕАКТИВИ БИЛАН СИФАТИЙ АНИҚЛАШ
Бу усулда сийдикдаги қандни миқдорига қараб, жигар ранг яшил ёки қизил рангли чўкма ҳосил бўлади.
Аниқлаш йўли:
Битта пробиркага Гайнес-Акимова реактивидан 3-4 мл олиб, устига 8-10 томчи сийдик томизилади ва 1-2 минут қайнатилади. Агар қанд бўлса қизил, ўт ранг, жигар ранг, яшил ранг ҳосил бўлади.
Қанд бўлмаса реактив ўз рангини ўзгартирмай, кўк ранг олади. Гайнес-Акимова реактиви билан томчи усулида аниқлаш Пробиркага 8 томчи Гайнес-Акимова реактивидан, устига 2 томчи сийдик томизамиз. 1-2 минут давомида қайнатилади ва совутилади. Агар сийдикда қанд бўлса, пробиркадаги сийдик ҳаво ранг яшил ёки сарғишга ўзгаради. Агар ўзгармаса, қанд йўқ бўлади.
2. СИЙДИКДАГИ ҚАНДНИ НИЛАНДЕР СИНАМАСИ БИЛАН СИФАТИЙ ТЕКШИРИШ
Битта пробиркага 3-4 мл сийдик олиб, устига 1,5-2 мл Ниландер реактивидан солиб, 2 минут қайнатилади. Агар қанд бўлса, сийдик қора рангга киради. Қанд бўлса ранги ўзгармайди. Бу реакция принцип узум шакари висмут III нитратни метал висмутгача қайтарилади.
Сийдикдаги қанд микдорини аниқлаш.
Сифат реакциялари натижасида қанд сийдик таркибида бўлса, унда миқдор анализлари ёрдамида миқдорини аниқлаймиз. Сийдикдаги қанд қуйидаги усулларда аниқланади:
1) Поляриметр ёрдамида
2) Альтгаузиннинг сахариметр шкаласи орқали
3) Экспресс усулда.
Сийдикдаги қанд миқдорини поляриметр асбобида аниқлаш
2) Поляризатор муфтаси
3) Поляризатор
4) Кюветаси
5) Кювета қўядиган жой
6) Анализатор дискаси
7) Окуляри – кўрув майдонини кўриш учун
8) Окуляри – шкалани кўриш учун
1) Сийдик суст нордон реакцяда бўлиши керак.
2) 100 мл сийдикка 4 гр усусно-кислий свинец солиб фильтрланади ёки 40 мл сийдикка 20 фоизли қўрғошин ацетатидан 10 мл солиб сийдик рангсизлантирилади.
3) Агар сийдик таркибида оқсил микдори 1 фоиздан ошса, оқсилни чиқариб ташланади. Чунки оқсил оптик актив мода бўлиб, қанд миқдорини аниқлашга халақит беради.

2 та бир хил диаметрли ўлчов пробиркасига 2-3- мл. фильтрланган сийдик солинади. Шулардан биирнчисига 3-4 томчи 20 фоизли сульфасалицил кислота томизилади. 2-пробиркадаги сийдик эса солиштириш мақсадида контроль сифатида қолади. Агар 1-пробиркадаги сийдик лойқаланса, демак, сийдикда оқсил бор. Баъзан лойқаланиш албумозлар ҳисобига бўлган деб гумон қилинса, тажриба пробиркаси бир оз қиздирилади. Агар лойқаланиш 13 йўқолса, бу албумозлардан, агар лойқаланиш кучайса, бу зардоб оқсил ҳисобига деб ҳисобланади ва унинг миқдори аниқланади.


50 фоизли азот кислота билан текшириш.
Реактив тайёрлаш: 50 мл. дистилланган сув устига 50 мл. концентрланган азот кислота солинади, аралаштириб, тўқ рангли идишга солиб этикетка ёпиштирилади.
Аниқлаш усули
Бунинг учун ўлчов пробиркасига 2-3 мл 50 фоизли азот кислотасидан солиб, устига филтрланган сийдикдан 2 мл. ни эҳтиётлик билан қаватлантирамиз. 3 минут давомида сийдик таркибда оқсил бўлса, 2 суюқлик ўртасида оқ ҳалқа ҳосил бўлади. Ҳосил бўлиш вақти ва ҳалқанинг энига қараб, оқсил миқдорини аниқлаймиз.
Тажриба № 3. 1) Ларионова реактиви билан, яъни 1 фоизли
азот кислотанинг тўйинган ош тузидаги эритмаси. 2) текшириладиган
сийдик.
Аниқлаш йўли:
1 та пробиркага Ларионова реактивидан соламиз, устига фильтрланган, текширилаётган сийдикдан қаватлантирамиз. Агар 2 суюқлик ўртасида ҳалқа ҳосил бўлса, 3 минут давомида, демак сийдик таркибида оқсил бор. Демак, биз унинг миқдорини аниқлаймиз.
Бенс-Джонс усулида оқсилни текшириш
Суяк илигининг ўсма касаллигида, миелом касаллигида, остеосаркомада, лимфатик лейкемияда /лимфаденоза/ сийдикда оқсил
таналари пайдо бўлади, бу зардоб оқсилидан фарқ қилади. Фильтрланган
сийдикни 45-50 даражага қиздирсак, Бенс-Джонснинг оқсил таналари бўлса, сийдик лойқаланади, совутилганда пробирка деворларида юқ ҳосил қилади. Яна қайнагунча қиздирилса, пробирка деворидаги оқ чўкма эриб кетади, бундан биз лойқаланиш Бенс-Джонснинг оқсил танаси сийдикда борлигини биламиз. Агар қайнатганда лойқаланиш кучайса, демак, бу лойқаланиш зардоб оқсили ҳисобига содир бўлган бўлади.
Оқсил миқдорини аниқлаш
Агар текшираётган сийдигимизда сифатий реакцияларда оқсил топилса, у ҳолда биз шу оқсилнинг миқдорини аниқлаймиз. Оқсил миқдори қуйидаги усулларда аниқланади:
1. Брандберг Роберт-Стольников усули.
2. Эрлих-Альтгаузен усули.
3. Фотоэлектроколориметрда.
4. Экспресс-тестларда.
5. Рефрактометр.
6. Аппарат Хоспитекс.
1-усул. Оқсил миқдорини аниқлаш учун қуйидагилар керак:
1. Сифат реакциясида оқсил топилган сийдик.
2. Ларионова реактиви ёки 50 фоизли азот кислотаси.
3. Дистилланган сув.
4. Штатив.
5. Пробирка.
6. Пипетка.
7. Секундомер.
8. Қора қоғоз.
Қуйидаги қоидаларга риоя қилиш керак:
1. Сийдик фильтрланган бўлиши керак.
2. Халқа ҳосил бўлиш вақти секундомерда белгиланади.
3. Халқани энига қараб сийдик сув билан суюлтирилади.
4. Халқани эни қора фондда кўрилади.
Роберт–Стольников–Брандберг усули. Аниқлаш принципи: 3 минут давомида сийдик ва Ларионова
реактив орасида оқ ҳалқа ҳосил бўлишига асосланган. Агар тўлиқ 3 минутда халқа ҳосил бўлса, бу реакция тугаганлигини кўрсатади.
Бу сийдик таркибида оқсил миқдори 0,033 фоиз ёки 33 мг. гача тенглигини кўрсатади. Оқ ипсимон халқа 3 минутдан олдин ҳосил бўлса, бу сийдикда 0,033 фоиздан ортиқ бўлади. Бундай ҳолларда биз сийдикни суюлтириб, реакцияни қайта қўямиз. Реакция охирига етгач, яъни 3 минутда оқ ипсимон халқа бўлса, суюлтириш сонини 0,033 фоизга кўпайтириб, бланкага ёзамиз. Хал-
қани энига қараб, сийдикни қуйидагича суюлтирилади.
1. Агар реактивга сийдик қабатлантирилганда, ўша заҳоти оқ ипсимон халқа ҳосил бўлса, сийдик 2 марта суюлтирилади ва реакция қайта қўйилади.
2. Агар реактив ва сийдик орасидаги халқа кенгроқ бўлса, у ҳолда сийдик 4-6 марта сув билан суюлтирилади ва реакция қайта қўйилади.
3. Агар реактив билан сийдик орасида компакт халқа ҳосил бўлса, сийдикни 8-10, ҳатто ундан ортиқ суюлтириб, реакция қайта қўйилади.
Сийдик сув билан қуйидагича суюлтирилади:

Фильтрланган сийдик дистилланган сув суюлтириш сони

1 мл
1 мл
2 марта

1 мл
3 мл


4 марта

1 мл
7 мл


8 марта

1 мл 9 мл


10 марта

СИЙДИКДАГИ ҚАНДНИ ЭКСПРЕСС УСУЛДА АНИҚЛАШ:


Махсус индикатор қоғозлардан фойдаланилади:
а) Глюкотест
б) Трифан
в) Пентофан
г) Гептофан
Сийдикдаги ацетон таначаси ва қон пигментини аниқлаш. Нормада соғлом одам гўштли, ёғли овқатни ёки углеводлари деярли бой овқатни узоқ истеъмол қилгандан кейин сийдигида кетон жисмлар топилади. Лекин бу ацетон иони бўлиб, уни сифат реакциялари кўрсатмайди. Диабетда глюкоза билан биргаликда сийдикда кетон таналари ҳам пайдо бўлади. Бунга кетонурия дейилади. Сийдикда кетонурия бўлиб, глюкозурия бўлмаса, бу ҳолда беморга диабет деб диагноз қўйилмайди. Гиперинсулинизм, гиперипантизм, умумий интоксикация, баъзи инфекцион касалликлар /масалан: токсик грипп, сил, минингит, скарлатина/да ички секреция безларининг зарарланиши оқибати бўлиши ҳам мумкин. Баъзан оч қолганда ҳам сийдикда ацетон пайдо бўлиши мумкин. Сийдикдаги ацетонни аниқлаш:
1-усул
Легаля синамаси ёки муз сирка кислотаси билан синов пробиркага 5-6 мл фильтрланган сийдик соламиз, устига 1 мл муз уксус кислота соламиз, унга 4-5 томчи янги тайёрланган натрий нитропурсиднинг тўйинган эритмасидан томизамиз. Кейин эҳтиётлик билан пробирка деворидан новшадил спиртидан 3 мл ни қаватлантирамиз. 2 суюқлик ўртасида бинафша халқа ҳосил бўлиши сийдикда ацетон борлигини кўрсатади.
2-усул.
Ланге синамаси ёки ацетонни ишқор билан текшириш. Пробиркага 5-6 мл фильтрланган сийдик соламиз. Устига 5-6 томчи янги тайёрланган натрий нитропурсид ва 3-5 томчи 10 фоизли натрий ишқор томизилади. Устига 8-10 томчи концентрланган уксус кислотадан томизамиз. Агар ацетон бўлса, пробиркадаги
ранг бинафша қизил, малина ранг ва қизил ранг бўлади. Агар ацетон бўлмаса, уксус қўшгандан кейин, суюқликнинг ёқут-қизил ранги яшил-сариқ рангга ўзгаради.
3-усул.
Лестрада синамаси
Буюм ойнасида Лестраде реактивидан 1чидим солинади. Лестраде реактиви 1 гр натрий нитропурсид 20 гр аммоний сульфат ва 20 гр сувсиз натрий карбонатдан иборат. Реактивга сийдик томизилади. Суюқликнинг ўлчадай қизил тусга кириши мусбат натижа беради.
4-усул.
Экспресс усули
Бунинг учун махсус таблеткадан фойдаланилади. Таблетка фильтр қоғоз устига қўйилади ва унинг устига сийдик томизилади. Агар таблетка ранги ўзгарса уни шкаладаги рангга солиштирамиз ва бланкага /+/ лар билан белгилаймиз. Таблетканинг ранги ўзгармаса ацетон йўқ бўлади.
5-усул.
Махсус индикаторлар ёрдамида сийдикдаги ацетон ва қон пигментларини аниқлаш мумкин. Шулардан:
1) Пентофан
2) Гептофан
3) Кетофан
Бу қоғозлар ёрдамида сийдикдагни ацетон ва қон пигментлари 1 минут давомида аниқланади. Булар жуда қулай бўлиб, реактивларни ва вақтни тежаш имконини беради.
СИЙДИКДАГИ ҚОН ВА ҚОН ПИГМЕНТЛАРИНИ ТЕКШИРИШ
Гломерулонефритда, буйрак ва сийдик қопи касалликларида, пиелитда, циститда – сийдик билан қон ажралиши мумкин. Бунда сийдикнинг ранги гўшт ювиндисига ўхшаш бўлади. Гемоглобин баъзи органик бирикмалардан, масалан, пирамидон, бензиндан, гвояк смоласи ва шу кабилардан водородни тортиб олиб, водород пероксидига кўчиради ва рангли бирикмалар ҳосил қила олади. Гемоглобин борлигини аниқлайдиган ҳамма синамалар шунга асосланган қон пигментини аниқлашда қуйидаги қоидаларга риоя қилинади:
1) сийдик тоза идишга янги ажралгани йиғилади ва яхшилаб чайқатилади.
2) Муддати ўтмаган реактивлардан фойдаланилади.
3) Уксус эфир қатлами тайёрланади.
1-усул. Пирамидон билан синов
Бу тажрибани ўтказишдан олдин эфир, уксус қатламини ҳосил қилинади. Бунинг учун пробиркаларга фильтрланган сийдикдан 8- 10 мл, олиб, устига 2 мл муз сирка кислота солинади, яхшилаб чайқатиб, 4-5 мл эфир қаватлантирилади. Пробирка резина тиқин билан беркитилиб, яхшилаб чайқатилади. Пробиркани 2-3 минутга
стол устида қолдирилади. Устида эфир қатлам ҳосил бўлади. Бу қатламни ҳосил қилишдан мақсад: қон пигментини сийдикдан ажратамиз, натижада қон пигменти эфир билан бирикади.
Аниқлаш йўли
Бунинг учун 2 мл эфир уксус қатламидан олиб, устига пирамидоннинг спиртдаги
5 фоизли эритмадан 6 томчи ва водород пероксиднинг янги тайёрланган эритмасидан 8 томчи томизилади.
Агар сийдик таркибида қон пигменти бўлса, 5-6 минутдан сўнг пробиркадаги аралашма бинафша тусга киради.

2-усул. Бензидин билан синов


2 мл эфир уксус қатламидан пробиркага солиб, устига бензидиннинг муз сирка кислотадаги 5 фоизли эритмасидан 5 томчи аралаштириб, водород пероксид 8-10 томчи қўшилади. Агар сийдик таркибида қон пигменти бўлса пробиркадаги аралашма яшил тусга киради.
3-усул. Экспресс усули
Махсус индикатор қоғозлардан фойдаланиш мумкин. Масалан:
1) Пентофан
2) Гептофан
СИЙДИКДАГИ БИЛИРУБИН ВА УРОБИЛИННИ АНИҚЛАШ
Ўт пигменти – билирубин соғлом киши сийдигида бўлмайди. Қон зардобида билирубиннинг кўпайиши билирубинемия натижасида сийдикда ўт пигментлари пайдо бўлиши мумкин. Сийдикдаги ўт пигментини аниқлаш механик, паренхиматоз ва гемолитик сариқ касаллигини бир-биридан ажратишда катта диагностик аҳамиятга эга. Чунки гемолитик сариқ касаллигида сийдикда ўт пигменти йўқ, лекин уробилин ва стеркобилин бўлади. Паренхиматоз сариқда жигар паренхимаси зарарланади, билирубин эса емирилган жигар ҳужайралари орқали қонга кира олади. Механик сариқ касаллигида умумий ўт йўлини тош ёки ўсма беркитиб қўйиши натижасида ўт капиллярларига тўлиб кетади. Натижада жигар ҳужайралари қисилади, ўт сизиб чиқиб, қонга сўрилади. Қон ва сийдикда билирубин миқдори ошиб кетади. Бир қанча усулларда сийдикдаги билирубин аниқланади: Гмелин синамаси, Розенбах синамаси, Розин синамаси, Гаррисон синамаси. Шуларнинг кенг тарқалгани: Розин ва Гаррисон синамаси.
1-усул. Розин синамаси
Пробиркага 2 мл текширилаётган сийдикдан соламиз, устига 1 фоизли йоднинг спиртдаги эритмасидан 0,5 мл.ни қаватлантириб соламиз, агар 2 суюқлик ўртасида яшил халқа ҳосил бўлса, демак, реакция мусбат.
2-усул. Гаррисон–Фуше синамаси
Бу энг сезгир усул бўлиб, микроэкспресс усул ҳисобланади. Бунинг учун текширилаётган сийдикдан 4 мл олиб, унга 15 фоизли барий хлор эритмасидан қўшиб уни филтрлаймиз. Фильтр қоғоз устида қолган чўкма устига Фуше реактивидан бир неча томчи томизилади. Агар сийдикда билирубин бўлса сариқ чўкма яшил ранга киради. Агар билирубин бўлмаса, чўкманинг ранги ўзгармайди.
3-усул. Эксперсс усул
Махсус индикатор қоғозларидан:
1) билифан
2) гептофан фойдаланиш мумкин. Булар жуда қулай, осон ва тез натижа беради.
СИЙДИКДАГИ УРОБИЛИННИ АНИҚЛАШ
Сийдикдаги уробилин миқдорининг кўпайиши ички касалликларни оқибати бўлиши мумкин. Уробилин кўпайишига сабаб, чириш процесси кескин кучаяди ва ичакда ҳосил бўлган стерикобилиноген қонга ортиқроқ сўрилади. Уробилинни текшириш учун унинг таркибидаги билирубин йўқотилади. Уробилин Флоранс, Богомолов, Гилезингер, Эрлех –Нейбауер ва экспресс тест усулларида текширилади.
1-усул: Богомолов усули
Фиьтрланмаган 8-10 мл сийдикка 10 фоизли мис сульфат эритмасидан 10 томчи ва хлороформдан 1- 1,5 мл қуйилади. Ҳосил бўлган аралашмали пробиркани тебратиб эҳтиётлик билан аралаштирилади. Хлороформ уробилинни экстрация қилиб, яъни ажратиб, пробирка тагига чўкади ва пушти ранг чўкма беради.
2-усул: Флоранс усули
Текширилаётган сийдикка 5 мл концентрланган сульфат кислотадан 6 томчи ва сульфат эфирдан 3 мл қўшилади ва эҳтиётлик билан чайқатиб, устида ҳосил бўлган эфир экстракти 2 мл концентрланган хлорид кислота қуйилган пробиркага кўчирилади. 2 суюқлик ўртасида пушти ҳалқа ҳосил бўлиши уробилин борлигини
кўрсатади.
3-усул: Экспресс усул
Махсус индикатор қоғозлар ёрдамида аниқлаш мумкин. Масалан: гептофан ёрдамида.
Уробилинни текширишнинг диагностик аҳамияти.
Узоқ вақт сийдикда уробилин йўқолиб,қонда билирубин кўпайса, касаллик ёмон кечаётганини билдиради. Масалан: хроник гепатит жигар циррозига айланганда. Механик сариқ касаллигида сийдикдаги уробилиноген пайдо бўлиши – бу яхши белги ҳисобланади.
СИЙДИК ЧЎКМАСИНИ МИКРОСКОПИК ТЕКШИРИШ
Сийдик чўкмасини текшириш буйраклар ва сийдик чиқариш йўлларининг ҳар хил касалликларини аниқлаш учун катта диагностик аҳамиятга эга. Янги ажралган сийдик бутунлай тиниқ кўринади, аммо бироз туриши натижасида у пича лойқаланади. Лабораторияга келтирилган сийдикни физик-химик, хусусиятлари текширилгандан сўнг, унинг таркибини /микроскопо/ микроскоп остида текширилади.
Бунинг учун идишдаги сийдикдан пробиркага 10 мл солинади. 1500-2500 оборотда, центрафугаланади. 5 дан сунг, центрафугадан олиб устки қисми пипетка ёрдамида олиб ташланади ва чўкмаси текширилади. Сийдик чўкмалари ранги ташқи кўриниши
ва физик-химиявий хоссалари билан бир-биридан анча фарқ қилади. Чўкмалар ранги оқ, пушти, ғиштдай қизил, тилларанг, сариқ-қўнғир, консистетцияси зич, зичлашмаган ва чўзилувчан бўлади.
Чўкмалар: йирингли, кристалл, аморф турларга бўлинади. Фосфатлар – оқ, зич ва амоф чўкма беради, сийдик кислота тузлари ғиштдай қизил ва сариқ-қўнғир чўкмалар ҳосил қилади.
Сийдикда уратлар борлигидан зич оч пушти чўкма, лейкоцитлар борлигидан сарғиш чўкма бўлади. Сийдик чўкмаларининг ҳамма элементлари: уюшган ва уюшмаган чўкмаларга бўлинади. Сийдикнинг уюшмаган чўкмаси ҳам 2 га бўлинади, яъни: 1) уюшмаган нордон сийдик чўкмаси, 2) уюшмаган ишқорий сийдик чўкмаси .

УЮШМАГАН НОРДОН СИЙДИК ЧЎКМАСИ


1) Урат тузи – пробирка тагида пушти говак чўкма ҳосил қилади. Микроскоп остида жигар ранг майда дончалардан иборат, группа-группа бўлиб жойлашган тўпламлар учрайди. Уратлар асосан: овқат кўп ейилганда: инфекцион касалликларда, буйракда тош бўлганда, юрак декомпенсациясида, порогида, қон димланиб қолганда микроскоп остида кўплаб учрайди.
2) Оксалат тузи нордон ва ишқорий сийдикда учрайди. Ўсимликдан тайёрланган овқатларни кўп истеъмол қилганда /шовул, исмалоқ, лавлаги, помидор, олма, апельсин, яшил дуккакли донлиларни/ кўп ажралади. Буйракда тош бўлганда диабетда, подагра касалликларида кузатилади. Оксалатлар микроскоп остида ёруғ-
лик кучли синдирувчи катта-кичик конвертлар, октаэдер, яъни 6 бурчак шаклида, қум соатига ўхшаш кўринади.
3) Сийдик кислота кристаллари – пробирка тагида кристалсимон чўкма бўлади. Сийдик кислота кристали урохром билан шимилиб, ёқут қизил, ғиштин қизил, тилла сариқ рангга киради.
Асосий формаси ромбсимон бўлиб чарх тошига ўхшаш дуксимон, бочка, саватчалар, гимнастик тош, дастагул боғлангансимон, 6 қирралик кристаллар ҳолида кўринади.
УЮШМАГАН ИШҚОРИЙ СИЙДИК ЧЎКМАСИ
1) Аморф фосфат тузи – микроскоп остида майда доначалар шаклида кўринади. Соғлом одам ўсимликлардан пиширилган овқатларни кўп истеъмол қилганда ёки кўп қусгандан кейин сийдик билан аморф фосфат тузлар ажралади. Улар рангсиз, майда донача шаклида кўринади.
2) Оксалат тузи – оддий нордон сийдик чўкмасидагидек кўринади.
3) Трифильфосфатлар – улар кўпинча аморф фосфатлар билан биргаликда учрайди. Улар рангсиз, узун, уч, 4, 6 қиррали конуссимон, призматик шаклда бўлади. Кўпинча русларнинг тобутининг қопқоғига ўхшаш, папоротник баргига ўхшаб кўринади.
Минерал сувлар ичганда, ўсимликлардан пиширилган таомлар ейилганда, қовуқ яллиғланганда сийдик билан ажралади.
4) Нейтрал Са фосфат. Бу суст, нордон ва суст ишқорли сийдикда учрайди. У узун, ялтироқ, призматик, понасимон шаклда, алоҳида-алоҳида ётади ва розеткалар ҳосил қилади. Бунда понасимон ўткир учи марказга қараган.
5) Са карбонат оҳаги – микроскоп остида якка ёки жуфт-жуфт
майда оқимтир шарчалар шаклида бўлиб, гимнастик тошга ўхшаб
кетади. Тўп-тўп бўлиб жойлашади.
6) Сийдик кислотанинг аммонийли тузи. Шар шаклида бўлиб, жигар ранг, сариқ рангда бўлиб, алоҳида-алоҳида жуфт-жуфт, группа-группа бўлиб учрайди. Буларни айримларида илгаклик ўсимталари бор.
СИЙДИКНИНГ УЮШГАН ЧЎКМАСИ
Сийдикнинг уюшган чўкмасига: эритроцитлар, лейкоцитлар, эпителий ҳужайралар, цилиндрлар киради.
1) Эритроцитлар – сийдикда бир неча хили учрайди. а) ўзгармаган эритроцитлар – диск шаклидаги сарғиш, яшил рангли ядросиз ҳужайралар – ўзида гемоглобин тутади.
б) ўзгарган эритроцитлар бир ёки икки контурли халқани эслатади. Таркибидаги гемоглобинни йўқотган.
в) бужмайган эритроцитлар – чети ғадир-будир, баъзан сарғиш-яшил, таркибида гемоглобин бўлмай, халқанинг ўзи бўлади.
Солиштирма оғирлиги юқори бўлган сийдикда учрайди.
2) Ачитқилар – булар эритроцитларга жуда ўхшаш. Уларнинг эритроцитлардан фарқи:
1) овал шаклда бўлади;
2) қўзиқорин шаклида;
3) Ёруғликни яхши синдиради. Уларни эритроцитдан ажратиш учун препарат устига уксус кислотадан томизилса, эритроцитлар йўқолади, агар замбуруғ бўлса қолади. Нормада кўрув майдонида аммоний уратлар (чапда), трифильфосфат кристаллари 1-2 та эритроцит бўлади. Булар кўпайса касалликдан далолат беради. Масалан: ўткир ва хроник нефрит, буйракка қон қуйилганда, травма бўлса, рак бўлса, туберкулёзда, уретритда бўлади.
3) Лейкоцитлар – доначали, кичик, юмалоқ ҳужайралар натив препаратда рангсиз сийдикнинг солиштирма огирлиги кам бўлганда лейкоцитлар шишиб кетади, катталашади ва парчаланади, нормада кўрув майдонида эркакларда 0-2, аёлларда 1-2 та бўлади. Бундан кўп бўлса, касалликдан дарак беради. Лейкоцитларни ошишини
циститда, сийдик йўли яллиғланганда, пиелонефритда кўрамиз.
Лейкоцит аёлларда ташқи жинсий аъзолардан қўшилиши мумкин. Шунинг учун сийдик йиғаётганда сийдик йиғиш коидасига амал қилиш керак. Сийдикдаги лейкоцитлар нейтрофиллар бўлиши мумкин.Баъзан эозинофиллар ҳам бўлиши мумкин. Эпителий ҳужайралар – сийдикда эпителиал ҳужайралар 3 хил бўлади:
1. Ясси эпителий – ҳар хил шаклда, қиррали, овалсимон, ката ядроли ҳужайра. Рангсиз лейкоцитдан 3-4 баробар катта кичикина ядроси бор. Улар битта ёки тўп-тўп учрайди. Бу сийдикда тош бўлганда, жинсий органлардан, қисман сийдик чиқарув каналидан қўшилади.
2. Ўтувчи эпителий ҳужайраси – ҳар хил шаклда, думли, цилиндрик, юмалоқ бўлади. Лейкоцитдан 3-4 баробар катта, ядроси 1-2 та ва ундан купроқ ҳам бўлиши мумкин. Протоплазмасида доначаси ва вокуоли, тешикчаси бўлади. Сариқ рангли. Бу эпителий сийдик қопини, уретрани, сийдик жомини, простата безини 1/3 қисмини қоплаган бўлади. Шу органларнинг касаллигида ўтувчи эпителий ҳар хил миқдорда ажралади.
3. Каналчалар эпителий ҳужайраси – буйрак эпителийси 3 бурчак, тўртбурчак шаклда бўлиши мумкин. Лейкоцитлардан 1,5-2 марта катта сарғишроқ рангда бўлади. Ядроси бор, лекин кўринмаслиги ҳам мумкин. Буйрак эпителийси цилиндрик бўлиб, буйрак каналчаларини қоплайди. Бу эпителий нефритда топилади. Ясси эпителийларнинг диагностик аҳамияти кам. Ўтувчи эпителий нормада 0-1 учраши мумкин. Буйрак эпителийси нормада бўлмайди. Нефритда, буйрак шамоллаганда бўлади. Цилиндрлар. Улар буйракдан ажралади. Оқсилли сийдикда
учрайди. Цилиндрлар оқсиллларнинг буйрак каналчаларида ивиб қолишидан ҳосил бўлади. Қуйидаги цилиндрлар бўлади:
1) Гиаленли
2) Донали
3) Мумсимон
4) Эпителиал
5) Эритроцитлар
6) Лейкоцитлар
7) Пигментар
Гиаленли цилиндр – нозик контурли рангсиз цилиндр. Кўз илғамаслиги мумкин. Баъзан устига доначалар, тузлар, ҳужайралар ўрнашиши мумкин. Нормада баъзан учраши мумкин.
Донали цилиндр – контури билинадиган, донача тутадиган рангсиз ёки сариқ рангли цилиндр. Нормада ҳам, паталогияда ҳам учраши мумкин. Мумсимон цилиндр – контури яхши билинадиган, рангсиз ёки сарғимтир гомоген цилиндр. Гиалин ва донали цилиндрлар – каналчаларда тутилиб қолишидан ҳосил бўлади.
Буйрак йирингли яллиғланганда учрайди. Бундан ташқари кристаллардан, тузлардан ҳам цилиндрлар ҳосил бўлиши мумкин. Цилиндрлар – қуйидаги шароитларда ҳосил бўлиши мумкин:
1) Сийдик кислотали шароитда бўлса, pH –4,8-5,3
2) Чўктирувчи ва чўкувчи коллоид муҳит бузилиши.
3) Буйрак каналчалари деворининг бузилишидан шиллиқ – нормада учрамайди.
СИЙДИК ТАРКИБИДАГИ ШАКЛЛИ ЭЛЕМЕНТЛАРНИ НЕЧИПОРЕНКО ВА
КАКОВСКИЙ-АДДИС УСУЛИДА ТЕКШИРИШ
Сийдик таркибидаги шаклли элементларни Каковский-Аддис усулида аниқлаш учун 10-12 соат давомида сийдик йиғилади. Бемор уйқуга ётишдан олдин сийдик қопи бўшатилади. Уйқудан кейинги 10-17 соатдаги ёки 21.00 дан эрталабки 7.00 гача бўлган сийдик йиғилади. Яхшилаб аралаштириб, умумий миқдори ўлчанади.
12 минут давомидаги сийдик қуйидаги формула билан топилади:
x – 12 минут давомида йиғилган сийдик
V – 12 соат давомида йиғилган сийдик миқдори
t – вақт. Формула орқали топилган сон миқдоридаги сийдик ўлчов пробиркасига солиниб, 5 минут давомида 2000 оборотда центрафугланади. Чўкма кам бўлса, 0,5 мл қолдирилади, агар кўп бўлса 1 мл қолдирилади ва устидаги қисми олиб ташланади. Чўкмани, яхшилаб аралаштириб, олдиндан тайёрланган Горяев турига томизилади.
Натив препарат каби микроскоп остида саналади. Электроцитлар алоҳида, лейкоцитлар алоҳида, цилиндрлар алоҳида саналади. Чиққан сон, агар чўкма 1 мл қолдирилган бўлса, 120.000 га, агар чўкма 0,5 мл қолдирилган бўлса 60.000 га кўпайтирилади. Бу усулда лейкоцитлар – 2 миллионгача, эритроцитлар 1 миллионгача, цилиндрлар – 20.000 гача бўлади /бир суткалик сийдикда.
СИЙДИКДАГИ ШАКЛЛИ ЭЛЕМЕНТЛАРНИ НЕЧИПОРЕНКО УСУЛИДА САНАШ
Стериль идишга эрталабки сийдикнинг ўртача порцияси йиғилади. Ўлчов пробиркасига 10 сийдикдан солиб, 5 минут 1500 оборотда центрафугланади. 1мл чўкма колдириб, устидаги кисми пипетка ёрдамида олиб ташланади. Олдиндан тайёрланган Горяев тўрига чўкма томизамиз. 3-5 минутдан сўнг, микроскоп остида санаймиз. Натив препаратники каби микроскоп тайёрланади. 100 та катта катакда саналади. Натижа қуйидаги формулага қўйилади: Х=Ах400х106:1600х10=А:4х106 ёки Х=Ах250
x – 1 литр сийдикдаги шаклли элементлар сони.
А – 100 та катта квадратларда саналган элементлар сони
400 – коэффициент
1600 – 100 та катта квадратдаги квадратлар сони.
10 – пробиркадаги сийдик микдори. 106 – 1 литрдаги микрометр миқдори. Агар шаклли элементлар жуда кўп миқдорда бўлиб, уларни санаш имкони бўлмаса 3-4 марта суюлтирамиз. Натижани ҳисоблашда шуни ҳисобга оламиз. Соғлом одамда шу усул бўйича 1 литр сийдикдаги лейкоцитлар сони 400, эритроцитлар эса – 1000, цилиндрлар эса учрамайди.

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
50. Кайси орган касалланганда амилаза активлиги пасаяди?
бош мия шикастланганда
буйрак касаллигида
юрак касалликларида
меъда ости бези касаллигида
51. Жигар касаллигида кайси фермент ошиб кетади?
амилаза
липаза
АлАТ ,АсАТ ферменти
мальтоза
52. Гиповитаминоз сабаблари?
организимда витаминларни кўп бўлиши
организимда витаминларни кам бўлиши
ёгли овкатларни кўп истеъмол килиш
витамин Д етишмаганда
53.Гипервитаминоз нима деб аталади?
организимга витаминларни етарлича кирмаслиги
организимда витаминларни кўп бўлиши
ёгли овкатларни кўп истеъмол килиш
организимда оксилларни кўп бўлиши
54. Сувда эрийдиган витаминларга нималар киради?
В1, В2, С, РР
Е, РР, С, К
А, Д, К, Е
А. С. Е, К
55.Йод тиронин етишмаса кандай касаллик келиб чикади?
епидемик букок
эндемик букок
атеросклероз
кандли диабет
56. Организмни ички мухитини характерловчи кўрсаткичлар…
организмни рH мухити
осмотик босим
организмни ички мухити
кислота ва ишкор мувозан
57. Калконсимон без гормонларини айтинг?
Трийодтирионин тироксин
инсулин
адреналин
норадреналин
58. Йўгон ичакда кайси модда сўрилади?
аминокислота
сув ва витаминлар
углевод
ёг
59. Кон ивимаслигидан келиб чикадиган касаллик…
гемофилия
тромбоз
колит
лейкоз
Базедов
60.Дисахаридларнинг вакилини топинг?
амилаза
лактоза мальтоза
глюкоза
галактоза
“Биокимё ва биокимёвий текшириш усуллари”.Биологик кимё фанининг асосий вазифа ва мақсадлари.
1977 йилда Бутун Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти «2000 йилда ҳаммага соғлиқ»–деган резолюцияни қабул қилган. Тиббиёт кўп касалликларни даволашда инсонга ёрдам бериб келади. Лекин бу касалликларни олдини олиш инсоннинг ўз қўлида ҳисобланади. Бунинг учун ҳаётни, умрни соғлом турмуш тарзида ўтказиш лозимдир.
Биологик кимё ҳақидаги дастлабки тушунча француз олими Лавуазье (1743–1794) XVIII аср охирларида олиб борган тажрибаларидан бошланган деб ҳисобланади. Унинг оксидланиш ва бу жараёнда кислороднинг роли ҳақидаги тадқиқотлари танадаги «ёниш» ҳодисасининг кимёвий асосини аниқлашга олиб келди. Лавуазье бу реакцияда кислород ютилиб карбонат ангидрид ажралиб чиқади ва иссиқлик ҳосил бўлади, деган хулосага келган эди.
Биологик кимё фани биология билан кимёнинг чегара соҳасида вужудга келди ва тахминан I аср илгари мустақил фан бўлиб шаклланди. XX асрга келиб у янада ривожланди. Биология, физиология, микробиология, клиник фанлар соҳасидаги ва ҳатто саноатнинг айрим тармоқларидаги илмий тадқиқотларнинг юқори даражада ривожланаётганлиги ҳақидаги далил биокимёвий усуллардан фойдаланиш билан изоҳланади.
Биологик кимё олдида турган вазифаларни, унинг натижаларини биофизика, морфология, генетика ва бошқа биологик фанларнинг маълумотларини бирлаштириш йўли билангина ҳал қилиш мумкин.
Биология фанларининг ривожланиши биологик кимёнинг ютуқларига асосланган. Чунончи, физиология ва меҳнат гигиенаси, асаб ва мускул ўтказувчанлиги жараёнлари, хотира муаммоси, рационал овқатланиш масалалари, шунингдек қишлоқ хўжалиги муаммоси: қишлоқ хўжалик экинлари ва чорвачилик маҳсулдорлигини ошириш ҳам шу фаннинг ютуқларига таянади. Ҳозирги замон озиқ–овқат саноати ҳам ўз негизида биологик кимёга асосланади. Озиқ–овқат маҳсулотларига ишлов бериш жараёнлари хизматини тўла ўрганиш уларни ишлаб чиқаришни кўпайтиришга, таъмини ва озиқли сифатини яхшилашга ёрдам беради.Тиббиётни биологик кимё фанисиз тасаввур қилиш қийин. Одам организмида доимо унинг ҳаётини таъминлаб турадиган минглаб хилма хил кимёвий жараёнлар содир бўлиб туради. Биологик кимё фанининг асосий вазифаси шундан иборатки, организмнинг таркиби ва унинг модда алмашинув маҳсулотларини ўрганиб, ҳар хил орган ва тўқималарнинг вазифаларини аниқлаб, организмнинг ҳаёт фаолиятидаги жараёнларнинг моҳиятини ўрганишдир. Бу текширишлар хилма хил физик ва кимёвий жараёнларнинг бир–бирига таъсири, моддаларнинг тузилиши ва вазифалари орасидаги боғлиқликни, модда алмашинув фаолиятини назорат қилувчи бошқарув механизмларни билишга асосланган.Нормал соғлом организмда содир бўлиб турадиган биокимёвий жараёнларни билиш ўз навбатида организмда ўтувчи кимёвий жараёнларнинг турли туман бузилишларидан келиб чиқадиган турли хил касалликларнинг табиатини–касаллик патологиясини ҳам тушуниш имкониятини беради.Диагностика ва даволаш жараёнларида биологик кимё маълумотларидан фойдаланиш ҳам муҳимдир. Ўз қўлида қон, сийдик, нажас, меъда суюқлигидаги моддалар, орқа мия суюқлиги, балғам ва бошқаларнинг пухта бажарилган биокимёвий таҳлили натижаларига эга бўлмай туриб ташҳис қўювчи шифокорни тасаввур қилиш қийин. Бу биологик суюқликлардаги моддаларни аниқлаш шифокорга катта аниқлик билан ўз вақтида ва тўғри ташҳис қўйишга имкон беради. Касалланишларда кўп моддаларнинг концентрациясининг ўзгариши муҳим бўлиб ҳисобланади. Масалан, қонда ва сийдикда қанд миқдорининг нормага нисбатан ортиши қандли диабет учун хосдир; қонда γ–глобулинларнинг камайиши организмнинг зарарли таъсирларга қаршилик кўрсатиш иммунитети қобилиятининг пасайишини билдиради, сийдикда цистин миқдорининг анчагина кўпайиши буйракнинг шикастланиш кўрсаткичлари бўлиб хизмат қилади.Кейинги йилларда клиникада диагностик тест сифатида ферментларнинг активлигини аниқлаш кенг қўлланилиб келинмоқда. Масалан, миокард инфарктида қонда креатинкиназа ва лактатдегидрогеназа ҳамда аминотрансферазалардан бирининг фаоллиги ошган, меъда ости безининг касалланишида амилазанинг, рахитда эса ишқорий фосфатазанинг фаоллиги кўтарилган.
Фермент диагностикасининг хусусияти, бир томондан ферментларнинг орган ва тўқима спецификлигидан келиб чиқса, иккинчидан ташҳисни эрта, яъни айрим ҳолларда касаллик ривожланишининг биринчи соатида ёки ҳали клиник давр бошлангунча қўйиш мумкинлигидадир. Бунга рахит касаллигини диагностика қилиш мисол бўла олади.Ҳозир клиникаларда изоферментларни, яъни битта реакцияни катализлайдиган, аммо айрим физик–кимёвий ва биологик хоссалари билан фарқланадиган ферментларни бир–биридан фарқлаш бошланди. Изоферментлар орган спецификлиги билан характерланади. Масалан, лактатдегидрогеназанинг бешта изоформаси билан фарқ қилиниб, улардан бири миокард учун хос бўлса, бошқаси эса асосан жигарда жойлашган бўлади.Бу биокимёвий таҳлил натижалари асосида беморнинг клиник текширув маълумотлари ҳисобга олинганда ва бошқа керакли текширувларнинг қўлланилиши билан бирга шифокор қўлига шундай материаллар берадики, улар асосида шифокор беморга ўз вақтида ва тўғри ташҳис қўйиш имкониятига эга бўлади. Организмда модда ва энергия алмашинувининг бузилиши натижасида келиб чиқадиган касалликларни даволашнинг асосий воситаси кимёвий моддалар асосида ишлаб чиқилган дори воситалари ҳисобланади. Дори моддаларининг таъсири зарарли микроорганизмларнинг ҳалок бўлиши ёки фаоллиги пасайишини, организмда етишмайдиган моддалар (витаминлар, минерал тузлар) билан таъминлашни, орган ва тўқималар функциясида уларнинг фаолиятини фаоллашни ва бошқаларни ўз ичига олади. Масалан, стрептококк, стафилококк ва пневмакокк бактерияларига карши метациклин ва окситетрациклин дори воситаларининг ишлатилиши, вируслар ва микроблардан келиб чиққан касалликларда антибиотикларни, турли хил вакцина ва зардобларнинг кенг қўлланилиши, авитаминоз ва гиповитаминозларни даволаш учун витаминларни, қандли диабетда инсулинни, меъданинг кислоталилик даражаси пасайганда хлорид кислотани киритиш ва ҳакозо.
Ижобий таъсир қиладиган янги дори моддаларнинг ишлаб чиқилиши, орган ва тўқималардаги кимёвий жараёнларни ҳамда уларнинг маълум касалликларда тегишли ўзгаришларини билишга имкон яратди. Юқорида айтилган барча далиллар биокимёнинг тиббиёт фани ва амалиёти учун аҳамиятини етарлича тўлиқ белгилайди.
Фан ривожига ҳисса қўшган олимлар.
Кейинги йилларда жаҳондаги кўпгина олимларнинг самарали меҳнатлари туфайли илмий кашфиётлар қилинди, улар биокимёнинг ривожланишига имкон берди. Ф. Вёлер 1828 йили анорганик моддалардан мочевинани олиб, органик бирикмаларни сунъий йул билан синтез қилиш мумкинлигини исботлади. Ф. Вёлернинг текшириш натижалари хилма хил органик моддаларни ундан кейин сунъий йўл билан олинишига назарий асос бўлди. Масалан, Н. И. Зинин анилинни, М. Бертло ёғларни, А. М. Бутлеров углеводларни, А. Я. Данилевский ва Э. Фишер пептидсимон моддалар ва пептидларни, В. Ингрем биринчи оқсил инсулин гормонини олди.
Кейинги йилларда кимё, физика, математика фанларининг ривожланиши муносабати билан биокимё фани ривожлана бошлади. Ж. Сомнер ва Ж. Нортроп биринчи бўлиб уреаза ва пепсин ферментларини ажратиб олдилар. Ф. Мишер нуклеин кислоталарни, Н. И. Лунин ва К. Функ витаминларни очдилар. О. Варбург ва А. Сент–Дьерди организмда энергиянинг ажралиб чиқиш жараёнлари асосини очдилар. Л. Полинг ва В. Кори содда оқсилларнинг тузилишини, Ж. Уотсон ва Ф. Крик эса ДНК тузилишини аниқладилар. С. Очао, А. Корнберг ва Э. Чаргафф генетик кодни очиш учун кўп иш қилдилар ва ҳакозо. Фаннинг ижодкорлари орасида рус олимларидан А. Я. Данилевский биологик кимё фанининг асосчиларидан эди. Унинг меҳнати туфайли 1862 йилда Қозон университетида биринчи марта тиббиёт кимёси кафедраси яратилди. М. М. Манассеина, К. С. Кирхгоф, А. И. Лебедев ишлари ферментлар ҳақидаги таълимотнинг асосини ташкил қилди. И. П. Павловнинг ҳазм қилишнинг ферментатив ва гуморал механизмлари, А. Н. Бах ва В. И. Палладиннинг биологик оксидланиш, В. А. Энгельгардтнинг мускул қисқаришида АТФ нинг аҳамияти ҳақидаги ишлари, А. И. Опариннинг ҳаётни келиб чиқишига доир уйғун система яратиши, С. Е. Севериннинг углеводлар алмашинувини ўрганиш, А. Е. Браунштейннинг қайта аминланиш жараёнини кашф этиш бўйича асарлари ва бошқа кўпгина ишлар билан биокимёнинг шу масалалари юзасидан жаҳон олимлари ўртасида биринчи ўринларни эгаллашга сазовор бўлинган.Кўпгина биокимёвий олимлар, масалан, С. Е. Северин, А. Е. Браунштейн, А. Л. Опарин, В. А. Энгельгардт, А. В. Палладия, В. Н. Орехович, А. С. Спирин, Ю. Н. Овчинников ва бошқаларнинг номи жаҳонга машҳурдир.Биологик кимё фанининг ривожланишида ўз ҳиссаларини қўшган ўзбек донишмандларидан кўп қиррали билим соҳиби Абу Али ибн Синонинг тиббиёт соҳасидаги кашфиётларида касалликлар сабабларини аниқлаб, уларни бартараф қилиш керак деган фикрни илгари сурганки, бу ғоя ҳозирги замон тиббиётининг асосини ташкил этади.
Бундан ташқари қандли диабет касаллигида беморнинг сийдиги ширин бўлиши, уни қайнатганда чўкма ҳосил бўлишини ҳам ибн Сино кашф қилган.Хивалик табиб Муҳаммад Шариф Охун Маҳмудхўжа ўғли (Машриф Охун) 1859 йилда Қўшкўпир мавзесининг Изгалди қишлоғида туғилган, Муҳаммад Раҳимхон даврида Шерозийхон мадрасасида таҳсил олган. Машриф Охун беморларга ташҳис қўйиб касални аниқлашга уста эди. У бош бармоқнинг тирноғига босиб, камқонлик ва сил касалликларини аниқлай олган. Машриф Охун тери касалликлари, пес, сариқ касал, юрак ва буйрак касалликларига ташҳис қўйиб даволаган.Кадрлар тайёрлашни яхшилаш ва кўпайтириш мақсадида 1931 йилда Тошкент Давлат Тиббиёт институти ташкил этилди. Ўтган давр ичида бу институтни минглаб шифокорлар битириб чиқдилар. Шуни алоҳида таькидлаб ўтиш керакки, академик Ё. Ҳ. Тўрақулов ва Р. К. Исломбековлар ҳамкорликда 1964 йили бўқоқ касаллигини радиоактив йод билан даволаш усулини дунёда биринчи бўлиб кашф этдилар. Ҳозир бу усул бутун дунё табобатида кенг қўлланилмоқда. Бу кашфиёт учун иккала олим ҳам Давлат мукофотига сазовор бўлган эдилар. Кимё фанлари доктори, профессор, Ўзбекистон Фанлар академиясининг академиги, марҳум О. С. Содиқов бошчилигида бир гуруҳ ўзбек олимлари (Х. А. Асланов, П. Йўлдошев) ва айни вақтда Ўз РФА «Биоорганик кимё» институти ходимлари, оқсиллар ва умуман, табиий органик бирикмалар кимёси билан шуғулланиб самарали натижаларга эришганлар.
Ўзбекистон Миллий Университетида профессор Ў. Н. Мусаев бошчилигидаги бир гуруҳ олимлар жамоаси жарроҳликда тирик организм ички аьзоларини протезлашда кенг ишлатиладиган тайёр полимер маҳсулотларнинг тиббий–биологик хусусиятларини яхшилаш борасида изланишлар олиб бормоқдалар.
Ўз РФА академиги С. Ш. Рашидова раҳбарлигида олимлар жамоаси фаол полимер доривор моддаларнинг тиббий–биологик хоссалари ҳамда биокимё ва гематологик жараёнларга таьсирини, буйрак, жигар ва бошқа ҳаётий муҳим бўлган аьзога таъсирини, бу моддаларнинг организмдаги тақсимотини, организмдан чиқариб юбориш йўллари, шунингдек бу моддаларни узоқ вақт қўлланганда организмда йиғилиб қолиш эҳтимоллигини ўргандилар.
Бундан ташқари республикамиздаги олимлар: Т. С. Соатов, М. М. Маҳкамова, К. С. Казаков, Ш. Х. Каримов, А. Н. Арипов, Б. А. Нурматов, А. Н. Юнусхўжаев, Б. О. Тошмуҳаммедов, М. Н. Валихонов ва бошқалар биокимё фанининг ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Биокимё ўсимлик ва ҳайвонларнинг орган ҳамда тўқималарининг кимёвий таркибини, уларнинг ҳаёт фаолияти асосида ётадиган кимёвий жараёнларни ўрганадиган фандир. Биокимё доннинг униб чиқишидан тортиб, то олий нерв фаолиятига қадар бўлган ҳаётнинг барча кўринишларини ўрганади. Организм билан ташқи муҳит ўртасида яқин боғланиш мавжуд. Ташқи муҳит организмни озуқа моддалар билан асосий таъминловчидир, у организмда парчаланиб бу жараён давомида ажралиб чиқувчи энергия ҳисобига ҳужайра ва тўқималарнинг қурилиши учун зарур бўлган моддаларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади.
Биокимё фани бир неча қисмга бўлиб ўрганилади:
1. Статистик биокимё–бу бўлимда организм учун керакли бўлган турли кимёвий элементларнинг меъёрини организм ўзига етарли миқдорда қабул қилишни ва улардан фойдаланишни ўз ичига олади.
2. Динамик биокимё–бу бўлимда организмдаги барча моддаларни (ташқаридан тушаётган углеводлар, ёғлар, оқсиллар, витаминлар, минерал моддаларни) синтезланишида охирги босқичларгача, яъни чиқинди маҳсулотларгача бажарадиган жараён динамик биокимё бўлими томонидан ўрганилади. Организмга тушадиган барча моддаларнинг охирги маҳсулотларгача парчаланишининг ҳосил бўлиш босқичлари метаболизм босқичлари дейилади. Буларга АТФ, СО2, сийдик, нажас, сув киради.
3. Функционал биокимё–бу бўлимда турли хилдаги лаборатория тадқиқот натижаларини бир–бири билан фарқлаш учун бу ҳолатда бир–бирига ўхшаш касалликларни бир–биридан фарқлаш, яъни касалликларга аниқ ташҳис қўйиш функционал биокимё бўлимида ўрганилади.
4. Ўсимликлар биокимёси–ўсимликлар организмини кимёвий таркибини ва уларда борадиган ҳаётни таъминловчи биокимёвий жараёнлар ўрганилади.
5. Ҳайвонлар биокимёси–ҳайвонлар организмидаги кимёвий таркибини ва унда борадиган моддалар ҳамда энергия алмашинуви жараёнлари ўрганилади.
6. Техник биокимё–энг муҳим озиқ моддаларнинг кимёвий таркибини, уларни тайёрлаш ва сақлаш билан боғлиқ бўлган жараёнларни ҳамда биокимёвий препаратлар ишлаб чиқариш ва уларни саноат миқёсида қўллаш усуллари ўрганилади.
Углеводлар.Углеводларнинг умумий характеристикаси ва классификацияси.
Углеводлар табиатда, айниқса, ўсимлик оламида жуда ҳам кенг тарқалган, улар ўсимлик организми қуруқ оғирлигининг 70–80 % ини ташкил қилади. Ҳайвонлар организмида углеводларнинг миқдори анча кам, тана массасининг тахминан 2 % ини ташкил қилади, аммо уларнинг роли жуда ҳам муҳимдир.
Углеводлар бир неча функцияни бажаради.
1. Энергетик функцияси–углеводлар организм учун асосий энергия манбаи бўлиб хизмат қилади (тахминан 60 % ). Мия, қон ҳужайралари, буйрак ва буйрак усти безининг мия моддаларининг фаолияти учун зарур бўлган барча энергия глюкозанинг оксидланиши ҳисобига таъминланиб турилади. Бир грамм углеводнинг тўла парчаланишида 17,15 кЖ (4,1 ккал) энергия ажралиб чиқади.
2. Пластик функцияси–углеводлар ёки уларнинг унумлари ҳеч истисносиз барча органлар ва тўқималарда топилади. Улар ҳужайралар қобиғи ва субҳужайра тузилмалари таркибига киради, кўпгина энг муҳим моддалар (нуклеопротеидлар, ёғлар, ферментлар) синтезида иштирок этади. Углеводлар ўсимликларда, асосан таянч материали бўлиб хизмат қилади.
3. Запас озиқ моддалар сифатида углеводлар ўсимликларда крахмал ва ҳайвонларда гликоген кўринишида организмда тўпланиш қобилиятига эга.
Булар углеводларнинг запас шакли ҳисобланиб, зарур бўлганда сарф қилиб турилади. Жигар ва мускуллар организмда асосан гликоген депосидир. Тўла қимматли овқатланишда жигарда 10 % гача гликоген тўпланади, ноқулай шароитларда эса унинг миқдори 0,2 % гача камайиши мумкин. Мускулларда гликоген тахминан 2 % бўлади.
4. Кимёвий функцияси ҳар хил безлардан ажралиб чиқадиган ёпишқоқ секретлар (шиллиқлар), углеводларга ёки уларнинг унумлари, хусусан, мукополисахаридларга бойдир. Улар ковак органлар (меъда, ичак, қизилўнгач, бронхлар ва бошқалар) деворини механиқ шикастланишлардан ҳимоя қилади.
5. Регулятор функцияси–бизнинг овқатимиз кўпгина миқдордаги клетчаткадан ташкил топган, унинг дағал структураси меъда ва ичакнинг шиллиқ қаватини механиқ таъсирлантиради.
6. Специфик функцияси–айрим углеводлар организмда нерв импульсларини ўтказиш антителоларнинг ҳосил бўлиши, қон гуруҳларининг спецификлигини таъминлаш ва бошқа муҳим функцияларни бажаради.
Юқорида айтилганларнинг ҳаммаси организмни углеводлар билан оптимал таъминлаш зарурлигини кўрсатади, бу миқдор суткасига ўрта ҳисобда 400–450 г ни ташкил қилади. Жинсга, ёшга, меҳнат фаолиятининиг турига ва бошқаларга қараб эҳтиёж ўзгаради.
Углеводлар
Моносахаридлар Дисахаридлар ёки олигосахаридлар Полисахаридлар

Глюкоза, фруктоза,


Рибоза ва дезоксирибоза Сахароза, мальтоза, лактоза Целлюлоза, гликоген
декстрин, крахмал

Углеводларга бўлган эҳтиёж, г/сутка.


Гуруҳ Жинс Эҳтиёж
Жисмоний меҳнат билан боғлиқ бўлмаган ходимлар. Э
А 410,0
369,0
Механизациялашган меҳнат ходимлари.
Э
А 478,0
437,0
Механизациялашган оғир меҳнат ходимлари Э
А 615,0
450,0
Студентлар Э
А 424,0
383,0

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
Углеводларнинг тузилиши. Углеводларнинг одам ва табиатдаги аҳамияти.
Углеводларнинг элементар таркиби углерод, кислород ва водороддан иборат. Уларнинг умумий формуласи углерод ва сувнинг бирикмасидан Сn(Н2О)м иборат, бу эса шундай моддаларни углеводлар деб аташга асос бўлиб хизмат қилади. Масалан, глюкоза С6Н12О6 таркибига эга, уни С6(Н2О)6 деб ёзиш ҳам мумкин ёки сахароза–С12Н22О11 ёки С12(Н2 О)11 ва бошқалар.
Моносахаридлар қанднинг битта молекуласидан ташкил топган ва сувда яхши эрийдиган, ширин мазага эга қаттиқ кристалл моддалардир. Моносахарид молекуласига эга углерод атомларининг сонига қараб улар гуруҳларига бўлинади. Масалан, 3 та углерод атомидан тузилган моносахаридлар триозалар, 4 тадан иборат бўлса тетрозалар, 5 тадан иборат бўлса пентозалар, 6 тадан иборат бўлса гексозалар ва бошқалар дейилади.
Пентозалар организмда кенг тарқалган. Гексозалар ҳайвон ва ўсимликлар оламида энг кўп учрайди. Уларга глюкоза, фруктоза, галактоза ва бошқалар киради.Глюкоза (узум шакари)–ҳайвон ва ўсимликларнинг асосий углеводидир. Глюкоза эркин ҳолда ўсимлик маҳсулотларида, шунингдек, ҳайвонлар организмида учрайди. У сахароза, лактоза, крахмал, гликоген ва бошқа типдаги ҳамма полисахаридлар таркибига киради. Глюкоза одам организмида муҳим ролни бажаради, энергиянинг асосий манбаларидан бири ҳисобланади ва кўпгина углеводларнинг (лактоза, сахароза, крахмал ва бошқалар) асосини ташкил қилади. Эркин ҳолда ҳужайранинг осмотик босимини бошқариб туради. Глюкоза парчаланишида ҳосил бўладиган оралиқ маҳсулотлар турли хил моддаларнинг синтези учун истеъмол қилинади.Галактоза (глюкозанинг фазовий изомери) глюкозадан фақат тўртинчи углерод атомида гидроқсил гуруҳи ва водород жойлашиши билан фарқ қилади. У лактозанинг, айрим полисахаридлар ва гликоёғларнинг таркибига киради. Галактоза жигар ва бошқа органларда осон глюкозага айланади.
Фруктоза (мева шакари) кўп миқдорда ўсимликларда айниқса, меваларда учрайди, шунинг учун уни мева қанди деб аталади. Айниқса, меваларда, асалда, қанд лавлагида ва бошқаларда кўп учрайди.
Олигосахаридлар ўзининг таркибида иккита моносахаридларга эга. Организм учун сахароза, лактоза, мальтоза ва бошқа дисахаридлар катта аҳамиятга эга.
Сахароза–(лавлаги ёки шакарқамиш шакари) глюкоза ва фруктоза молекуласидан ташкил топган ўсимлик маҳсулоти ва овқатнинг муҳим компоненти ҳисобланади. Сахароза ўсимликларда энг кўп тарқалган бўлиб, одам озуқаси учун муҳим аҳамиятга эга. Сувда яхши эрийди. Озиқ–овқат саноати учун сахароза ишлаб чиқаришнинг асосий манбаи–шакарқамиш ва қанд лавлагидир.Сахароза барча фотосинтезловчи ўсимликларда учрайди, у одам ва ҳайвонлар овқатидаги кичик молекуляр оғирликка эга бўлган энг муҳим углеводдир.Лактоза–(сут шакари) таркибида глюкоза ва галактоза бўлган сутнинг муҳим углеводидир. Мальтоза–икки молекула глюкозадан ташкил топади. Гликоген ҳамда крахмалнинг асосий структура элементидир. Малътоза (ундирилган арпа шакари) ўз номи билан ундирилган бошоқлилар таркибида учрайди.Полисахаридлар–кўп миқдордаги моносахаридлардан ташкил топган юқори молекуляр углеводлардир. Улар гомо– ёки гетеро– полисахаридларга бўлинади.
Гомополисахаридлар–ўзининг таркибида фақат бир турдаги моносахаридларга эга. Масалан, крахмал ва гликоген фақат глюкоза молекуласидан тўзилган. Гетерополисахаридлар–турли хилдаги моносахаридлар ва улар унумларининг ҳатто углеводсиз характердаги бошқа моддалар билан бириккан комплексидан иборат. Бундай полисахаридлар амилаза ва амилопектин типида икки шаклда бўладиган жуда ҳам тармоқланган структурага эга.
Амилаза–тармоқланмаган занжирга бириккан бир глюкоза молекуласининг биринчи углерод атоми билан иккинчи молекуланинг тўртинчи углерод атоми орасидаги ҳосил бўлган кислород кўприги орқали боғланган 60 дан то 300 тагача глюкоза қолдиқларидан ташкил топади.
Гомополисахаридларнинг вакиллари қуйидагилар:
Крахмал (ўсимлик полисахариди) бир неча минг глюкоза қолдиқларидан иборат, уларнинг 10–20 % амилазадан, 80–90 % амилопектиндан ташкил топган. Крахмал совуқ сувда эримайди, иссиқ сувда эса турмушда крахмал клейстери деб аталадиган коллоид эритма ҳосил қилади.
Клетчатка ёки целлюлоза ер юзида энг кўп тарқалган ўсимлик углеводидир, уни ўсимликлар бир йилда 1014 кг миқдорида ишлаб чиқаради. Организм учун клетчатканинг аҳамияти меъда ва ичакларнинг ҳаракатланишини активлашдан, овқат ҳазм қиладиган ширанинг ажралиб чиқишини стимуллашдан ва тўқлик ҳиссини вужудга келтиришдан иборат. Гликоген (одам ва ҳайвон организмининг асосий запас углеводидир) уни илгари ҳайвон крахмали деб аталар эди. У тахминан 30000 глюкоза қолдиқларидан ташкил топган. Гликоген ўзининг структурасига кўра амилопектинни эслатади, аммо у кучлироқ тармоқланган. У кўп миқдорда жигар, мускул, юрак ва бошқа органларда тўпланади, глюкозанинг етишмовчилигида у ерда, тез парчаланади ва унинг миқдорини меъёрга тиклайди.
Гетерополисахаридларга мукополисахаридлар тааллуқлидир. Бунга гепарин мисол бўлади.
Гепарин ўпкадаги, жигардаги ва бошқа органлардаги ҳужайралар томонидан қонга ишлаб чиқарилади. Гепарин ўзининг асосий антикоагулянтлик вазифасидан ташқари, яллиғланишга қарши воситадир, калий ва натрийнинг алмашинувига таъсир қилади.
Углеводлар алмашинуви, ҳазм бўлиши ва сўрилиши.
Углеводларнинг ҳазм бўлиши оғиз бўшлиғида амилаза ва малътоза ферменти бўлган сўлак таъсирида бошланади, улар углеводларнинг глюкозага парчаланишини таъминлайди. Аммо оғиз бўшлиғидаги ҳазм жараёни овқатнинг қисқа вақт туриши билан чегараланган бўлади.Меъда бўшлиғида углеводлар ҳазм бўлмайди, чунки у ерда бу жараённи катализлайдиган ферментлар йўқ. Овқат луқмаси билан бирга тушган амилаза меъданинг кучли кислотали муҳитида (рН 1,5–2,0) тезда активланади. Углеводлар асосан ингичка ичакда ҳазм бўлади, у ерда бунинг учун оптимал шароитлар мавжуд: углеводлар гидролизини катализловчи меъда ости бези шираси ва ичак шираси ферментларга бой, ичакдаги кучсиз ишқорий муҳитда эса уларнинг оптимал активлигини таъминлайди.
Углеводлардан клетчаткагина ингичка ичакда зарур ферментлар йўқлигидан парчаланмай қолади. У йўғон ичакка ўтади. Клетчатканинг ҳазм бўлмайдиган қисми нажаснинг шаклланишида иштирок этади ва организмдан чиқариб ташланади.Глюкоза гликогеннинг синтези учун манбадир. У етишмаганда гликоген ёғлар, аминокислоталар ва сут кислотанинг парчаланган маҳсулотидан синтезланиши мумкин.
Глюкоза жигардан қонга ўтади. Ҳар хил орган ва тўқималарга етказилади, у ерда эҳтиёжига қараб ишлатилади. Буйрак орқали ўтадиган қон глюкозани деярли тўла реабсорбциялайди, қайта қонга ўтади, бу эса сийдик билан глюкоза йўқотилишини истисно қилади. Қонда глюкозанинг миқдори 3,33–5,0 ммолъ/л (60–90 мг %) ни ташкил қилади.
Углеводлар алмашинув регуляцияси.
Қондаги моносахаридларнинг кўп қисми глюкозадан иборат. Тўқимадаги углеводларнинг барча ўзгаришлари глюкозадан бошланади. Гликоген парчаланишининг асосий компоненти глюкозадир. Бунинг ҳаммаси глюкозани углеводлар алмашинувидаги энг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади.Қонда глюкозанинг миқдори турғунлиги билан фарқ қилади, углеводлар метаболизмнинг ҳар қандай ўзгариши қонда глюкоза миқдорининг ўзгариши билан характерланади. Регулятор механизмлар ичида асосий аҳамият марказий нерв системасига тегишлидир. Ташқи факторлар (қўрқиш, чўчиш, хурсанд бўлиш ҳислари, совуқ қотиш ва бошқалар) ҳамда ички қўзғатувчилар миянинг тегишли марказлари томонидан қабул қилинади, уларга у тезда таъсир жавоб кўрсатади.
Қонда углеводлар миқдорининг меъёрга нисбатан камайиши (гипогликемия) организмдаги табиий қўзғатувчилардандир. Бундай қўзғатишга жавоб гликогеннинг глюкозага парчаланишининг ортишидир, у қонга ўтади, шу билан гипоклемик ҳолат олинади.Алмашинув регуляцияси қатор гормонлар билан амалга оширилади. Инсулин глюкозанинг организм ҳужайраларида ишлатилишини ошириш йўли билан қонда глюкоза миқдорини камайтиради. Инсулин глюкоза учун ҳужайра мембраналарнинг ўтказувчанлигини оширади, натижада, қонда унинг миқдори камаяди (гипогликемик эффект).Углеводлар алмашинуви регуляциясида жигар алохида ролъ ўйнайди. Жигар орқали айланадиган қон глюкоза етишмовчилигида (гипогликемия) гликогеннинг парчаланиши кучайиши ҳисобига глюкоза билан бойитилади ёки глюкоза ортиқча бўлганда уни гликогенга ўтказади.
Шундай қилиб, углеводлар алмашинуви регуляцияси ҳар хил факторлар билан таъминланади, уларнинг биргаликдаги таъсири организмнинг эҳтиёжига қараб, углеводлар метаболизмининг активлигини назорат қилиб туради, бу эса қондаги глюкоза миқдорининг барқарорлиги билан тасдиқланади.
Углеводлар алмашинувининг патологияси.Гипергликемия–организмнинг қондаги глюкоза миқдорининг ошишини характерлайдиган ҳолатидир. У қонга ҳаддан ташқари кўп углеводлар киришидан ёки уларнинг ҳужайра томонидан кам ишлатилишидан пайдо бўлади.Физиологик (углеводларни кўп миқдорда истеъмол қилиш) ҳамда патологик (қандли диабет, руҳий касалликлар, мия ўсмаси ва бошқалар) факторлар шундай ҳолат сабабчилари бўлиши мумкин. Бунда глюкоза миқдори меъёрга нисбатан 3–5 баравар ошиши мумкин. Физиологик гипергликемия қисқа муддатли бўлади ва 2–3 соатдан кейин йўқолиб кетади.Кўпинча гипергликемия глюкозурия–сийдикда глюкоза пайдо бўлиши билан ўтади, меъёрда эса у бўлмайди. Қонда глюкоза миқдори 6,66–7,49 ммолъ/л (120–135 мг %) ошган ҳолда бу рўй беради. Мазкур миқдор учун буйраклар бўсағасини характерлайди. Буйракларда қон доим фильтрланиб туради. Бунинг натижасида ҳамма заҳарли маҳсулотлар сийдик билан чиқарилиб юборилади, зарур бўлган моддалар эса буйракда реабсорбцияланади. Уларга глюкоза киради, аммо буйрак каналчаларининг глюкозани қайта қонга сўриши чегараланган. Агар қонда глюкоза миқдори 6,66 ммолъ/л (120 мг %) дан ортиқ бўлмаса, буйракнинг ҳамма глюкозани реабсорбциялаши экспериментда аниқланган. Глюкоза концентрацияси ортиб кетганда буйрак унинг ошиқчасини уддалолмайди ва глюкоза сийдикка ўтади.Гипогликемик ҳолатлар қонда глюкоза миқдорининг 2,22–2,76 ммолъ/л (50–40 мг %) гача пасайиши билан характерланади. Бу эса қонга ортиқча инсулин кирганда ёки инсулин ишлаб чиқиш тегишли равишда пасайганда пайдо бўлади. Бунда гликоген синтези ошиб кетади. Қонда қанд миқдорининг камайиши гипогликемия инсулин кўп ишлаб чиқарилиши–ташқаридан инсулин ортиқча киритилганда, гипоталаниснинг баъзи ўсмаларида, жигар шикастланишида ва ишламай қолганда, жисмоний оғир меҳнат бажарилгандан сўнг ва бошқаларда бу касалликни кўзатиш мумкин. Агар қонда қанднинг миқдори икки баравар камайса, яъни 1,66–2,55 ммолъ/л дан кам бўлса кома келиб чиқади.Гипергликемияда қонда қанд миқдори меъёрга нисбатан 3–5 баравар ошиши мумкин. Физиологик гипергликемия қисқа муддатли бўлади ва 2–3 соатдан кейин йўқолиб кетади.
Қандли диабет энг кенг тарқалган касалликлардан биридир. Қандли диабет билан оғриган касалларнинг сони жаҳонда 30 млн. кишига боради. Бу касалликка асосан инсулин алмашинуви идора этилишининг бузилиши сабаб бўлади, натижада глюкозанинг қонда ҳужайрага кириши тўхтайди. Бу бир тамондан қонда эркин глюкоза концентрациясининг ошишига (гипергликемия ва глукозурия пайдо бўлади), иккинчи томондан эса ҳужайрада энергия очлигига олиб келади. Организм энергия етишмовчилигини–глюконеогенез жараёнларини активлаш билан компенсация қилади, бунинг натижасида ацетил–КоА ва аммиак тўпланади.Аминокислоталарнинг парчаланишида тўпланадиган аммиак организм учун заҳарлидир ва заҳарсизлантириши керак. Ацетил–КоА ёғ кислоталар ва айрим аминокислоталарнинг парчаланишидан ҳосил бўлади. Агар меъёрда ацетон таначалари миқдори қонда тахминан 0,01 г/л (1 мг %) ни ташкил қилса, сутка давомида сийдик билан 0,04 г (40 мг %) гача чиқарилса, қандли диабетда қонда улар концентрацияси 1–4 г/л (100–400 мг %) гача ошади. (ацетонемия ёки кетонемия). Сийдик билан улар 50 г гача чиқарилади (ацетонурия ёки кетонурия). Қонда ацетон таначалари каби нордон маҳсулотлар миқдорининг ортиши натижасида қон рН нинг кислотали реакция томон силжиши бошланади. Бундай ҳолат ацидоз деб аталади. Бунда ацетон таначалар (айниқса ацетон) фақат сийдик билан эмас, балки ўпка ва тери орқали ҳам ажралиб чиқади. Шу туфайли қандли диабет билан касалланган бемордан ацетон ҳиди (чириган мевалар ҳиди) келиб туради. Ацидоз авж олганда бемор ҳушидан кетиши мумкин. Зарур даво чоралари кўрилмаганда ўлим билан тугаши мумкин.

Диабетик комада кўнгил айниши, қусиш, ҳушни йўқотиш, асаб системасининг бузилиши ва қон айланишининг бузилиши каби ҳодисалар намоён бўлади.Қандли диабетни даволаш стратегияси организмнинг керакли миқдорда инсулин билан таъминлашда ва ўзгариши инсулинга боғлиқ бўлмаган углеводлар билан таъминлашга қаратилган бўлади. Инсулинни глюкоза билан бирга киритиш керак.Углеводлар алмашинувини клиникада текшириш.


Углеводлар алмашинувининг бузилиши диагностикаси клиникада ҳар хил усуллар билан амалга оширилади. Улардан асосийси қондаги глюкозани аниқлашдир. Глюкозани аниқлаш усулларидан специфик бўлмаган Хагедорн–Йенсен усулидан бошқаларга нисбатан кўпроқ фойдаланилади. Унинг ёрдамида фақат глюкоза эмас, балки қондаги барча қайтариладиган моддалар суммаси аниқланади. Хақиқий глюкозани аниқлаш учун хизмат қиладиган ортотолуидин ёки глюкозоксидаза усуллари кўпроқ тарқалгандир. У глюкозанинг глюкозоксидаза ферменти таъсирида специфик оксидланишига асосланган.Углеводлар алмашинувининг ҳолатини, хусусан, меъда ости безининг инсулин ишлаб чиқариш лаёқатини баҳолаш учун қандли нагрузка усули ва қанд эгри чизиқларини тузишдан фойдаланилади. Усул шундан иборатки, текширилувчи касалдан наҳорги қон олинади, ундаги қанд миқдори аниқланади, шундан сўнг 50 г (болаларга 25 г) глюкозадан иборат бўлган қандли нагрузка берилади ва бирин–кетин 30, 45, 60, 120 ва 180 минутдан кейин қондаги қанд аниқланади. Соғлом одамда 3 соатдан кейин меъёргача пасаядиган ўртача гипергликемия пайдо бўлади. Қандли диабет билан оғриган беморда наҳорги қондаги миқдори меъёр миқдордан ортиқ 8,88 ммолъ/л (160 мг %) ёки ундан ортиқ бўлади. Қанд нагрузкасидан кейин катта рақамлар (250–400 мг %) 13,87–22,2 ммолъ/л билан ажралиб турадиган турғун гипергликемия рўй беради, у 3 соат давомида дастлабки миқдорга қайтмайди. Бу усул мазкур касалликка диагноз қўйишга ва унинг давосини назорат қилиб туришга имкон беради.Қондаги сут кислота миқдори тўқималарнинг кислород билан қанчалик таъминланганлик кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади, у узоқ муддатли жисмоний нагрузкадан кейин ёки нафас қисилиши билан кузатиладиган касалликлар (пневмония–ўпка яллиғланиши, токсикозлар, юрак нуқсонлари ва бошқалар) да кўпаяди.Қонда пироузум кислота миқдорини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Унинг миқдори тиамин авитаминозда (бери–бери касаллиги) кўпаяди.Қон ва сийдикдаги ацетон таначаларининг миқдори углевод алмашинувининг жуда муҳим кўрсаткичидир. Ацетонурия ва ацетонемия қандли диабетда, оч қолганда, ҳомиладорликда, токсикозларда учрайди.Сийдикдаги глюкоза миқдорини аниқлаш ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга, чунки у меъёрда бўлмайди. Глюкозанинг реабсорбция жараёни пасайган вақтда у сийдикка ўтади, шунинг учун унинг пайдо бўлиши гипергликемия ёки буйраклар зарарланганлигидан далолат беради.
Ирсий касалликлар диагностикаси углеводлар ўзгаришининг ҳар хил босқичларига жавобгар бўлган ферментлар активлигини аниқлашга асосланган.
Углеводлар алмашинуви.
Аниқланувчи компонент. Текширилувчи материал. «СИ» системасида.
1. Қанд Зардоб ёки плазма, сийдик 2,78–5,5 ммолъ/л 0,02 %
2. Пироузум кислота Қон 37,07–102,2 ммолъ/л
3. Кетон таначалар Қон 30 мг/л
4. Ацетон Қон 0,5–6,5 мкммолъ/л
Углеводларни биокимёвий текшириш усуллари.
Бу усулларнинг асосида глюкозанинг тикловчи хусусиятлари ётади. Масалан экспресс усулида мис сульфат аста–секин сариқ ранг бериш билан мис гидроксидга ва сўнг қизил–ғишт ранг берувчи мис оксидига айланади. Реакция ишқорий муҳитда иситиш орқали олиб борилади. Бунинг учун аввал тайёргарлик ишлари олиб борилади:
1) лойқаланган (ёки хира) сийдик фильтрдан ўтказилади;
2) унда оқсил кўп бўлса, (1 гр/л–дан ортиқ) ундан тозаланади.
Гайнес–Акимова усули.
Керакли реактив ва асбоблар: Гайнес реактиви, пробирка, пипетка, сув ҳаммоми, стакан.
Текширилаётган материал: бемор сийдиги.
Ишни бажариш тартиби: пробиркага 3–4 мл Гайнес реактиви ва 8–12 томчи бемор сийдиги қуйилади, уни аланга устига қайнагунча ушлаб турилади, сунг 1–2 дақиқа ичида қайнаб турган сув ҳаммомида қайнатилади. Бемор сийдигида глюкоза бўлса қизғиш, яшил ёки жигарранг–яшил ҳосил бўлади, глюкоза бўлмаса Гайнес реактивининг ўзига хос кўк ранги ўзгармайди.
«Глюкотест» индикатор қоғози ёрдамида аниқлаш усули.
«Глюкотест» индикатори ёрдамида сийдик таркибидаги глюкозани сифатий аниқлашга мўлжалланган. Усулнинг моҳияти шундан иборатки, глюкозооксидаза ферменти таъсирида глюкоза оксидланади ва водород пероксид ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган водород пероксид пероксидаза ферменти таъсирида парчаланиб, индикатор таркибидаги махсус бўёқни оксидлайди. Натижада бўёқнинг оксидланиши натижасида ўз рангини ўзгариши сийдик таркибида глюкоза борлигини билдиради.
Керакли реактив ва асбоблар: «Глюкотест» индикатор қоғози, стакан, пластмассали пластинка.
Текширилаётган материал: бемор сийдиги.
Ишни бажариш тартиби: «Глюкотест» индикатор қоғозини бемор сийдигига шундай ботириш керакки индикатор қоғозининг сариқ рангли қисми бемор сийдиги билан тўлиқ намланиши лозим. Шундан кейин ҳўлланган индикатор қоғозни дарров чиқариб олинади ва пластмассали пластинка устига 2 дақиқага қуйилади. 2 дақиқа ўтганидан кейин индикатор қоғозини пластмассали пластинкадан олмасдан туриб, «Глюкотест» индикаторининг рангли шкаласи билан солиштирилади. Сийдик таркибидаги глюкоза микдори индикатор қоғозида ҳосил бўлган рангни «Глюкотест» индикаторининг рангли шкаласи билан солиштириш орқали аниқланади.
Қондаги глюкоза миқдорини «HOSPITEX DIAGNOSTICS»
анализаторида аниқлаш.
Қондаги глюкоза миқдорини «HOSPITEX DIAGNOSTICS» анализаторида аниқлаш учун махсус реактивлар тўпламидан фойдаланилади.
Қутида 4х250 мл
4х500 мл
Реагентлар R 1 Буфер
Фосфат буфери рН 7,4
Фенол
R 2 Субстрат
Глюкозаоксидаза (=)
Амино–4–антипирин (=)
R 3 Глюкоза стандарти
100 ммоль/л
0,62 ммоль/л
12000 U/л
660 U/л
0,4 ммоль/л
5,56 ммоль/л
Эритмани тайёрлаш R 1 билан R 2 ни эҳтиёткорлик билан аралаштиринг
Яроқлилиги Тўқ рангли идишда 2–8 0С да 3 ой ва 15–25 0С да 3 ҳафта
Намуна Зардоб, гепарин ёки ЭДТА билан плазма, ликвор
Текшириш жараёни
Реагент
Стандарт
Зардоб Тўлқин узунлиги
Ҳарорат
Бланк 505 нм
37 0С
Кювета реагент билан
Бланк Стандарт Намуна
1 мл 1 мл 1 мл
– 0,01 мл –
– – 0,01 мл
Аралаштиринг ва 37 0С да 15 минут инкубация қилинг. Ранги 60 минут давомида ўзгармайди.
Меъёр Зардоб ёки плазмада: 3,61–6,11 ммоль/л
Ликвор: 2,78–3,89 ммоль/л
Эслатма Агар олинган натижа 22,2 ммоль/л дан катта бўлса, намунани физиологик эритма билан суюлтиринг, олинган натижани неча марта суюлтирилган бўлса, шунчага кўпайтириш керак.
Қондаги қандни орто–толуидин реактиви билан аниқлаш.
Керакли асбоб ва реактивлар: орто–толуидиннинг сирка кислотадаги эритмаси, 3 % ли уч хлор сирка кислотасининг эритмаси, глюкозанинг стандарт эритмаси, орто–толуидин реактиви, бензой кислота, центрифуга пробиркалари, микропипетка, сув ҳаммоми, ФЭК асбоби, центрифуга, штативи, стакан, резина тиқин.
Ишни бажариш тартиби: мўрили шкафга қайноқ сув ҳаммоми жойлаштирилади ва тўрт дона кимёвий тоза центрифуга пробиркалари штативга қўйилади. 1 ва 2–пробиркаларни тажриба, 3–пробиркани стандарт, 4–пробиркани эса бўш деб белгиланади. Барча пробиркаларга 0,9 мл дан 3 % ли уч хлор сирка кислотаси эритмасидан қуйилади.
Бармоққа игна санчиб, микропипетка ёрдамида қон олинади ва 0,1 мл дан аввал 1–сўнг, 2–пробиркаларга қуйилади. Пробиркаларни аралаштирилади, 5 дақиқа ичида 1500 айланиш тезлигида центрифугаланади. 3–пробиркага 0,1 мл глюкозанинг концентрацияси 1,0 г/л бўлган стандарт эритмасидан (қонда глюкоза миқдори юқори бўлганда глюкозанинг ишчи стандарт эритмасидан концентрацияси 3,0 ва ҳатто 5,0 г/л олинади); 4–пробиркага 0,1 мл дистилланган сув қуйилади. Икки серологик пробиркага 0,5 мл дан 1–, 2– тажриба пробиркадаги тиниқ центрифугатни олиб қуйилади; бошқа икки пробиркада 0,5 мл дан эритма қолдирилади. Барча пробиркаларга 4,5 мл дан орто–толуидин реактивидан қўшилади.
Пробиркаларни резина тиқин билан беркитилади ва 8 дақиқага қайнаб турган сув ҳаммомига қўйилади. 8 дақиқа ўтиши билан пробиркаларни сув ҳаммомидан олиб муз ҳаммомида совутилади. 1– ва 2– пробиркаларни, шунингдек стандарт пробиркаларни ФЭК асбобида 30 дақиқадан кечикмасдан (пушти ёки қизил светофильтр, тўлқин узунлиги 590–650 нм) бўш синама қаршисида кюветаларда кўрилади.
ФЭК кўрсаткичларини қуйидаги формула билан аниқланади:
Бу ерда: СТ–тажриба синамасида глюкоза концентрацияси (мг %);
Ст–стандарт глюкоза концентрацияси (мг %);
Ет–тажриба синамасининг оптик зичлиги;
Ест–стандартнинг оптик зичлиги.
Соғлом одам қонида глюкоза 3,3–5,5 ммоль/л, плазмасида 3,3–6,1 ммоль/л, орқа мия суюқлигида 2,8–3,9 ммоль/л ни ташкил этади.Қонда глюкозани Хагедорн–Йенсен усули билан аниқлаш.

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:19]


[Переслано от Феруза]
Керакли асбоб ва реактивлар: 45 % ли рух сульфат эритмаси, 0,45 % ли рух сульфат эритмаси, 0,1 н натрий гидроксид эритмаси, 0,005 н қизил қон тузининг эритмаси, учлик (хлор–рух–йодли) реактиви, 3 % ли сирка кислотасининг эритмаси, 0,005 н натрий тиосульфат эритмаси, 0,005 н калий йодат эритмаси, 1 % ли крахмал эритмаси.Ишни бажариш тартиби: тўртта кимёвий пробирка тайёрланади, рақамланади ва штативга ўрнатилади. Биринчи икки пробирка тажриба синамалари, қолган иккитаси эса назорат текширишлар учун мўлжалланган. Барча пробиркаларга 5 мл дан 0,45 % ли рух сульфат эритмаси, 1 мл дан 0,1 н натрий гидроксид эритмаси қуйилади ва аралаштирилади. Биринчи икки пробиркага микропипетка билан бемор бармоғидан олинган 0,1 мл наҳорги қон қўшилади ва чайқатилади. Барча пробиркаларни 3 дақиқага қайнаб турган сув ҳаммомига қўйилади. Қайнатишда биринчи иккита пробиркада қон оқсилларининг ивиши натижасида кулранг жигарранг тусли қуйқа ҳосил бўлади. Назорат пробиркаларида табиийки бундай ўзгариш юз бермайди. 3 дақиқа давомида қайнатилгандан сўнг пробиркаларни сув ҳаммомидан олинади, совитилади ва силкитиб аралаштирилади. Бунда биринчи икки пробиркада ҳосил бўлган қуйқа парчаланади. Махсус штативга 4 та «қанд» пробиркаларини ўрнатиб, тажриба ва назорат пробиркалари каби рақамланади. «Қандли» пробиркаларга қайнатиб ва қуритиб олинган дистилланган сувда чайилган пахта фильтрли «қанд» воронкалари ўрнатилади. Ҳар бир кимёвий пробиркадаги суюқлик пахта фильтрига қуйилади.
Кимёвий пробиркаларнинг ҳар бирини 3 мл дан дистилланган сув қўшиб икки марта чайиб олинади ва уларни ҳам ўша воронкаларга қуйилади. Воронканинг тор қисмида қолган сув томчисини силкитиб пробирка туширилади. Рангсиз фильтрат олинади. Барча «қанд» пробиркаларига 2 мл дан 0,005 н қизил қон тузининг эритмаси қўшилади, ундан сўнг уларни 15 дақиқага қайнаб турган сув ҳаммомига қўйилади. Бу вақт давомида хлор–рух–йодли реактив (учлик) тайёрланади, 0,005 н натрий тиосульфат эритмасининг титри 0,005 н калий йодат ёрдамида аниқланади.
Бу мақсадда колбага аниқ миқдорда 2 мл 0,005 н калий йодат эритмаси, 3 мл учлик реактив, 2 мл сирка кислотаси, 2–3 томчи 1 % крахмал эритмаси қўшилади ва микробюреткадаги 0,005 н натрий тиосульфат билан эритма рангсизлангунча титрланади. Титрлаш учун сарф бўлган натрий тиосульфат миқдори белгиланади.
1. Оддий оксиллар вакилларининг айтинг?
амилаза
альбумин
глюкоза
галактоза
2. Ёгларнинг хазм бўлишида асосий факторларнинг айтинг?
липаза
пепсин
эмулгаторлар
трипсин
амилаза
3.Кайси касаллик кўзгатувчиси спора хосил килмайди?
Ўлат
Кокшол
Газли гангрена
Куйдирги
4. С дан юкори хароратга чидамли вирусни аникланг.
Гепатит вируси
Эсно вируси
Чинчечак вируси
Кизамик вируси
5.Гепатит ,,А " кандай йўл билан юкади?
Алиментар
Вертикал ва трансмиссив
Хаво-томчи
Трансмиссив
6. Конда Hb ва эритроцитнинг камайиши… нима дейилади?
cкарлатина
анемия
кўкйўтал
апендецит
7. Кон кандай вазифаларни бажаради?
транспорт
энергетик
cтруктура
каталитик
8.Тромбоцитларни аcоcий вазифаcи нима?
конни ивишида ёрдам беради
кон чикишида карши курашади
инфекcияни олдини олади
плазмани хоcил килади
9.Лейкоцитлар котталарда нормада канча бўлади?
1500-2000
2500-3000
3500-4000
4000-9000
10.Экcудатни транcудатдан фарклаш учун кайcи реакция ўтгазилади?
Панди
Калантарян
Ревалта
Розина
Оқсиллар.
Оддий ва мураккаб оқсилларнинг умумий характеристикаси ва классификацияси.
Тирик организм таркибига кирувчи органик моддалардан биологик жиҳатдан энг муҳими ва структура жиҳатидан энг мураккаби оқсиллардир. Оқсиллар таркибида азот тутувчи юқори молекуляр биологик полимерлар бўлиб, улар асосан 20 хил аминокислоталардан ташкил топган. Оқсиллар протеинлар ва протеидларга бўлинади.
Протеин оддий оқсил
Протеид мураккаб оқсил
Улар барча тирик организмлар, бир ҳужайрали сув ўсимликлари ва бактериялар, кўп ҳужайрали ҳайвонлар ҳамда одам организми, тирик организмлар билан жонсиз табиат чегарасида турувчи вируслар таркибининг ажралмас қисмини ташкил қилади. Ҳужайрада юз берадиган ҳар қандай кимёвий ўзгаришлар оқсиллар иштирокисиз амалга ошмайди, бу жараёнларда оқсил ёки фермент бир вақтда иштирок этади.
Тухум оқига ўхшаш, таркибида азот тутувчи шу хилдаги моддаларни голланд олими Мульдер (1802–1880) мунтазам равишда тадқиқ қилган, ўша замоннинг машхур кимёгари Берцелиуснинг (1779–1848) таклифига кўра, биринчи марта 1838 йили бу моддаларга нисбатан протеин (юнонча–протос биринчи даражали) номи қўлланилган ва бу атама уларнинг ҳаёт учун жуда муҳим аҳамиятга эга эканлигини ифодалайди.
Оқсил номи тухум оқидан келиб чиққан содда атама. Оқсиллар тахминан ҳайвон организмини қуруқ моддасига нисбатан олганда 15 % ни ташкил этади, ўсимликларда япроқ ва пояларида 3–5 %, бошоқлиларда 10–25 ва дуккаклиларда эса 20–40 % ҳаттоки 50 % гача қуруқ модда қисмини ташкил этади. Оқсилларнинг турлари ниҳоятда кўп бўлиб, масалан, одам организмида 50000 дан ортиқ оқсил турлари борлиги аниқланган бўлса, ҳозирги вақтда уларнинг 2000 дан зиёди кашф қилинган ва яхши текширилган.
Оқсилларнинг тузилиши ва биологик аҳамияти.
Оқcиллар ҳужайрада бошқа компонентларга қараганда ниҳоятда кўп жараёнларда хилма хил функцияларни бажарадилар. Оқсилларнинг бажарадиган функциялари фақат оқсил молекулалари учунгина хосдир.
Оқсилларнинг энг муҳим биологик функциялари қуйидагилар:
1. Каталитик функцияси–организмнинг ҳаёт фаолиятини таъминловчи доимий ўтадиган барча хилма–хил реакциялар специфик оқсиллар–ферментлар билан таъминланади. Бу биологик катализаторлар организмда ўтаётган кимёвий реакцияларни тезлаштиради.
2. Транспорт функцияси–қонда кислородни ташиш тамомила оқсил–гемоглобин томонидан бажарилади. Протеинлар қонда ёғлар, баъзи гормонлар, витаминлар металл ионлари билан комплекс ҳосил қилиб, уларни тегишли тўқималарга етказадилар. Масалан, гемоглобин қон таркибидаги кислородни бириктириб уни ташийди. Липопротеин оқсили ёғсимон моддаларни жигардан бошқа органларга ташийди.
3. Озуқа ва заҳира функцияси–кўпчилик ўсимликларнинг уруғларида запас оқсиллар тўпланган бўлиб, шу билан бирга озуқа ва заҳира оқсилларга тухум альбумини, маълум микроэлементлар заҳира ҳолатида бўлади. Масалан, гўшт таркибида махсус оқсил темир элементининг заҳирасини тутиб туради. Тўқимада, ўсаётган ҳомилада, ўсимлик донида, тухумда ва сутда бўлиб, зарур бўлган шароитда сарфланади.
4. Энергетик функцияси–1 г оқсил тўла парчаланганда 17,15 кЖ (4,1 ккал) энергия ажралиб чиқади. Бироқ организм асосий энергия субстратлари бўлган углеводлар ва ёғлар етишмовчилигини сезган ҳоллардагина оқсилларни энергия манбаи сифатида ишлатилади.
5. Структура функцияси. Одам танасининг кўпгина қисмини 20 % оқсиллар ташкил қилади. Барча органлар ва тўқималар, миқдори ва хоссаси билан фарқланадиган оқсилларга эга. Агар мускул ва жигарда 22 % оқсил бўлса, мияда 11 %, ёғ тўқимасида эса 6 % бўлади. Терининг шох қатлами, соч ва тирноқлар кератинлар деб аталган маълум оқсиллардан тузилган, миозин ва октин мускулларда учрайди. Альбумин, глобулин, гемоглобин ва бошқалар қонда айланиб юради.
6. Ҳимоя функцияси. Эволюция давомида ҳайвонлар организмлари ташқи муҳитнинг ноқулай факторларига ва ички муҳит доимийлигининг бузилишларига қарши хилма–хил ҳимоя механизмларини ишлаб чиққан.
Масалан, тери организмни температуранинг кескин ўзгаришларидан, қуёш радиациясидан сақлаб туради.
Организмга кирган бактерияларни, ёғ ва оқсилларни юксак спецификлик билан боғлайдилар, парчалайдилар, зарарсизлантирадилар. Қон таркибидаги иммуноглобулин оқсили қонга кирган вирус ва бактерияларни сезади, уларни аниқлайди ва зарарсизлантиради. Шу оқсиллар етишмаслиги эса СПИД касаллигига олиб келади.
Одам танасининг кимёвий таркиби.
Моддаларнинг номи Массаси, кг Миқдори умумий массага нисбатан % ҳисобида.
Оқсил 14 19,6
Нуклеин кислота 0,7 1,0
Углеводлар 0,7 1,0
Анорганик тузлар 3,5 4,9
Ёғ 10,5 14,7
Сув 42,0 58,8
Оқсилларнинг элементар таркиби.
Оқсилларнинг элементар таркиби–оқсиллар юқори полимер моддалар бўлиб, ўзига хос элементар таркиби билан характерланади. Уларнинг таркибий элементлари асосан углерод, кислород, азот, водород ва олтингугуртдан иборат бўлиб, бу 5 та кимёвий элементларнинг бирортаси (масалан, организмда азот) етишмаса; оқсиллар мутлақо синтезланмайди. Шунингдек жуда кўп оқсиллар таркибида олтингугурт учрайди ва улар оқсиллар таркибида кўпи билан 2,5 % ни ташкил этади.
Оқсилларнинг ўртача элементар таркиби.
№ Элементлар Миқдори (%)
1 Углеводлар 50–55
2 Кислород 21–24
3 Азот 15–18
4 Водород 6,5–7,3
5 Олтингугурт 0,3–2,5
Оқсилларнинг элементар таркибида энг характерли нарса азотнинг миқдоридир. Кўпчилик ҳолларда унинг ўртача миқдори 16 % ни ташкил этади. Бу азот миқдори асосида айни биологик объект (масалан, озиқ–овқат) даги оқсил миқдорини аниқлаш мумкин. Бунинг учун маҳсулот таркибидаги азот миқдорини ҳисоблаш факторини 6,25 га кўпайтириш керак. Оқсилдаги бу миқдор 1 г азотга тўғри келади. Айрим оқсиллар таркибида фосфор, йод, темир, рух, марганец ва бошқа кимёвий элементлар ҳам учрайди.
Оқсиллар классификацияси.
Ҳамма оқсиллар тузилишига кўра фақат аминокислоталардан ташкил топган оддий оқсиллар–протеинларга ва мураккаб оқсиллар–протеидларга бўлинади.
Протеинлар.
Оддий оқсиллар ҳайвон ва ўсимлик оламида кенг тарқалган. Уларга альбуминлар ва глобулинлар киради. Бу оқсиллар амалий жиҳатдан барча ҳайвонот ва ўсимлик ҳужайраларида ҳамда биологик суюқликларда учрайди, муҳим функцияларни бажаради.Альбуминлар қоннинг осмотик босимини ушлаб туришда (билирубин, ёғ кислота, витамин А) ташилишини таъминлайди. Глобулинлар тузларнинг 10 % ли эритмаларида эрийди, ҳужайра ва тўқималар таркибида доим альбуминлар билан биргаликда учрайди. Сувда эримайди, суюлтирилган туз эритмаларида эрийди, туз концентрацияси ортиши билан дарҳол чўкмага тушади.
Протеинларнинг бошқа вакиллари бўлиб, ўзининг таркибида лизин ва аргинин кўп бўлган, асос характеридаги оқсиллар–протамин ва гистонлар ҳисобланади. Улар нуклеопротеидлар таркибига киради. Оддий оқсиллар терида кўп бўлади.Аминокислоталар таснифи.
Аминокислоталар таснифи уларнинг тузилишидаги фарқларга асосланган.
Аминокислоталар
Ациклик Циклик
Моноаминомонокарбонлар Глицин
Аланин
Цистеин
Валин Фенилаланин
Тирозин
Триптофан
Гистидин
Пролин
Гидроксипиролин
Моноаминодикарбонлар Аспартат кислота
Глутамат кислота
Диаминомонокарбонлар Лизин
Аргинин
Протеидлар.
Мураккаб оқсиллар оқсил ва оқсилмас қисмдан ташкил топади, протеидлар номи простетик гуруҳнинг номи билан белгиланади. Масалан, нуклеин кислоталар нуклеопротеидларнинг оқсилмас қисмидир, фосфат кислотанинг мавжудлиги фосфопротеидларга ном берди, углеводлар гликопротеидлар таркибига киради. Нуклеопротеидлар, хромопротеидлар, фосфопротеидлар, липопротеидлар ва гликопротеидлар протеидларнинг вакиллари саналади.
Нуклеопротеидлар оқсил билан нуклеин кислоталарнинг бирикишидан ҳосил бўлади. Организмдаги муҳим ҳаётий функцияларни бажарувчи дезоксирибонуклеин (ДНК) ва рибонуклеин (РНК) кислоталардан иборат. Нуклеопротеидларнинг оқсил қисми протаминлар ва гистонлардан иборат.Хромопротеидлар таркибида пигментлар (бўёвчи моддалар) бўлган мураккаб оқсиллардир (хрома юнонча ранг, бўёқ). Булар оқсил билан боғланган рангли гуруҳи ҳар хил органик бирикмалар синфига киради ва ўз таркибида турли металлар–темир, мис, магний, рух тутади. Шунинг учун бундай оқсиллар металлопротеидлар деб аталади. Хромопротеидларга қон таркибидаги гемоглобин мисол бўлиб, унинг оқсили–глобин «гем» деб номланувчи простетик гуруҳ билан боғланган. Бу гуруҳ темир тутувчи мураккаб азотли бирикмадир.Гликопротеидлар мураккаб оқсиллар бўлиб, уларнинг простетик гуруҳи углеводлар (аминоқандлар) унумларидан иборатдир. Гликопротеидлар орасида ферментлар, гормонлар ва структура оқсиллари учрайди. Гликопротеидлар–шиллиқ моддалар асосини ташкил қилади, улар меьда–ичак йўлида, жағ ости сўлак безларида ва бошқаларда кўп бўлади.Фосфопротеидлар мураккаб оқсилларнинг бу синфи бирикмаларида фосфат кислота иштирок этади. Сут казеиногени, вителлин (тухум сариғидан ажратиб олинган оқсил), ихтулин (балиқ икрасининг оқсили) ва бошқалар уларнинг вакилларидир. Кўрсатилган маҳсулотларда фосфопротеидларнинг бўлиши ўсувчи организм учун уларнинг аҳамиятидан гувоҳлик беради. Катталарда улар суяк ва нерв тўқималарида топилган.
Липопротеидлар оқсил ва оқсилмас қисм–ёғлардан иборат мураккаб оқсиллардир.
Содда оқсиллар алмашинуви.
Оқсилларнинг овқатланишдаги аҳамияти.
Организмнинг ҳаёт фаолияти жараёнларида оқсиллар муҳим аҳамиятга эга, чунки на углеводлар ва на ёғлар ҳужайранинг асосий структура элементларини янгидан ишлаб чиқаришда, фермент ва гормонлар каби муҳим моддаларнинг ҳосил бўлишида уларнинг ўрнини боса олмайди. Бироқ фақат ўсимлик ҳужайраларида анорганик моддалардан оқсил синтез бўлиши мумкин. Ҳайвон организмида оқсил аминокислоталардан синтезланади, уларнинг бир қисми организмнинг ўзида ҳосил бўлади ва алмаштириб бўладиган аминокислоталар деб аталади. Уларга глицин, аланин, серин, тирозин, аргинин, пролин, аспартат ва глутамат кислоталар ҳамда гистидин киради.
Бошқа аминокислоталар организмда синтезланмайди ва овқат билан кириши керак. Бу–алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталардир: треонин, лизин, метионин, валин, лейцин, изолейцин, фенилаланин,триптофан.
Ҳар хил овқат маҳсулотларида оқсилнинг миқдори анча ўзгаради. Ҳайвон маҳсулотлари (гўшт, балиқ, пишлоқ) даги оқсилнинг миқдори ўсимликларники, (нон, крупалар, сабзавотлар) га қараганда юқори. Ҳайвон маҳсулотларигина алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар манбаидир.
Бироқ овқат маҳсулотларининг ичида амалий жиҳатдан тўла қийматли оқсилнинг талабига тўлиқ жавоб берадиган оқсилнинг бирортаси ҳам йўқ. Айрим яқинлаштириш билан уларга она сути, товуқ тухуми, балиқ икраси, ҳайвонлар мияси оқсилларини киритиш мумкин. Оқсил миқдори жинсга, ёшга, меҳнат фаолиятининг турига ва бошқа физиологик шароитларга боғлиқ.
Овқатланишда оқсилга бўлган эҳтиёж, г/сут.
Гуруҳлар Жинс Оқсилнинг миқдори
Жисмоний меҳнат билан боғлиқ бўлмаган ходимлар Э
А 92(55)
78(47)
Механизациялашган меҳнат ходимлари Э
А 95(52)
80(45)
Механизациялаштирилмаган меҳнат ходимлари Э
А 132(66)
113(68)
Студентлар А 96/58
Оқсилларнинг ҳазм бўлиши ва сўрилиши.
Оғиз бўшлиғида оқсиллар парчаланмайди, чунки бу ерда протеолитик ферментлар бўлмайди.
Меъдада оқсиллар меъда шираси таъсирида парчаланади. У суткасига тахминан 2,5 л ажралиб чиқади. Унинг таркибида водород хлорид кислотаси (хлорид кислота) бўлади, у меъда шиллиқ пардасини қоплаб оладиган ҳужайралари томонидан ишлаб чиқарилади ва оқсилларнинг бўкишига (денатурацияга) ёрдам беради, шу тариқа уларнинг ферментлар билан гидролитик парчаланишини енгиллаштиради. Меъда ширасининг асосий протеолитик ферменти пепсиндир. У меъда шиллиқ пардасининг бош ҳужайралари томонидан ишлаб чиқариладиган профермент (ферментнинг ноактив олд моддаси) пепсиногендан ҳосил бўлади ва меъда йўлида актив пепсин ёки хлорид кислота иштирокида активлашади.
Айрим аминокислоталар алмашинуви.
Овқат билан кирган ёки тўқима оқсилларининг парчаланишидан ҳосил бўлган аминокислоталарнинг асосий қисми асосан оқсил синтезига сарф бўлади. Қолган қисми организмнинг ҳаёт фаолияти учун катта аҳамиятга эга бўлган бир қатор моддалар ҳосил бўлишида иштирок этади.
Масалан, глицин креатин, серин, гемеглобин, пурунли азот асослари, ўт кислоталарининг синтези учун кетади. У организм учун заҳарли бўлган бензоат, фенилацетат кислоталари ва бошқа моддаларни заҳарсизлантиришда иштирок этади.Аланиннинг дезаминланишида пироузум кислота ҳосил қилади, у ацетил–КоА, шунингдек, глюкоза ва гликазиннинг синтезида иштирок этади.Креатин мускул қисқариши билан боғлиқ бўлган кимёвий жараёнларда муҳим роль ўйнайди ва мускулнинг оқсилмас энг муҳим азотли моддаларига киради.Аргинин мочевина синтезида ва креатин ҳосил бўлишида иштирок этади.Гистидин гемеглобин синтезида иштирок этади, парчаланганида эса глутамин кислота гистоминни ҳосил қилади.
Жигарнинг оқсиллар синтезида тутган ўрни.
Содда оқсиллар алмашинув патологияси.
Оқсиллар алмашинувининг бузилиши сабабларидан бири унинг етарли истеъмол қилинмаслигидир.
Оқсил танқислиги асосида миқдорий ва сифатий етишмовчилик ҳам ётиши мумкин. Миқдорий етишмовчилик оқсилни меъёрга нисбатан кам истеъмол қилиниши билан характерланади, ваҳоланки, сифатий етишмовчилик рацион таркибида алмашинмайдиган аминокислоталарни, яъни ҳайвон оқсили маҳсулотларининг камайиши билан боғланган. Оқсил танқислиги иккиламчи бўлади ва бошқа касалликлар асосида, масалан, ичак йўлида оқсиллар ҳазм бўлиши ва сўрилиши жараёнларининг бузилишида, қон оқишларида, куйиш касалликларида, ракда, жигарнинг заҳарланишида ва бошқаларда вужудга келади. Асосида аминокислоталар нисбатининг бузилиши ётадиган танқислик анча кўп учрайди, у экзоген (парҳезда алмашмайдиган аминокислоталар етишмовчилиги) ёки организм ичида айрим аминокислоталар алмашинувининг бузилиши билан боғланган эндоген ҳолда келиб чиқиши мумкин.
Экзоген етишмовчилик сабаби парҳезда ўсимлик оқсилларининг ортиқча бўлиши ва ҳайвон оқсилларининг кам истеъмол қилиниши, бунинг натижасида, рационда алмашмайдиган аминокислоталар етишмовчилиги билан кузатиладиган бир хил оқсилли овқатланишдир. Оқсил танқислиги сабаб бўлган касалликларга квашикор, болалар маразми ва шунга ўхшаш бошқа касалликлар мисол бўла олади. Бу касалликлар қарам мамлакатларда кенг учрайди ва болалар ўртасида кўп тарқалган. Ўсишнинг тўхталиши, шишинқираш, мускуллар кучсизлиги, иштаҳа йўқолиши ва булар кўпинча ўлимга олиб келади. Биокимёвий анализлар қонда оқсил миқдорини баъзан меъёрга нисбатан 50 % гача камайишини, жигар ва меъда ости безининг оғир зарарланишини кўрсатади.Триптофаннинг етишмаслиги оқибатида юрак фаолияти бузилади ва кўз гавҳари хиралашади, лизин миқдорининг камайиши эса марказий нерв системасида тормозланиш жараёнларининг ўзгаришига олиб келади.
Меланин пигментининг синтези бузилишида пайдо бўлади ва соч, тери, кўз рангдор пардаси характерли рангининг йўқлиги билан юзага чиқади (соч ва тери) нотабиий оқ рангда бўлади.
Ўз–ўзини текшириш учун саволлар.
1. Оқсилларга бўлган ўртача суткалик эҳтиёж қандай ва у нимага боғлиқ?
2. Айрим аминокислоталар алмашинувини айтинг?
3. Овқат ҳазм қилиш йўлининг протеолитик ферментларини санаб беринг?
4. Йўғон ичакда аминокислоталар қандай жараёнларга дуч келади?
5. Оқсиллар алмашинуви бузилишидан қандай касалликлар келиб чиқади?
Мураккаб оқсиллар алмашинуви. Нуклеопротеидлар алмашинуви.
Овқат ҳазм қилиш йўлида хлорид кислота, пепсин ва трипсин таъсирида нуклеопротеидлардан оқсил қисм ажралади, у аминокислоталаргача гидролизланади. Простетик гуруҳ–нуклеин кислоталар–нуклеазалар (ДНК–аза ва РНК–азалар) иштирокида мономерлар–мононуклеотидларга парчаланади. Охирги моддалар қисман сўрилади, кўп қисми эса, махсус ферментлар (фосфатаза) таъсирида таркибий қисмлари–азот асослари, пентозалар ва фосфат кислотага парчаланади, улар бир мунча актив сўрилади.
Хромопротеидлар алмашинуви.
Хромопротеидларнинг ҳар хил вакилларидан одам организми учун гемеглобин энг катта аҳамиятга эга.
Овқат билан кирган гемоглобин (Нb) меъда–ичак йўлларида ўзининг таркибий қисми глобин ва гемга парчаланади. Глобин оқсил каби аминокислоталаргача гидролизланади.
Гем гематингача оксидланади ва ахлат билан чиқарилади. Эритроцитларнинг ҳаёт даври ўртача 126–127 кунни ташкил қилади, яъни ҳар соатда тахминан 6109 эритроцитлар, бинобарин, улардаги гемоглобин ҳам янгиланиб туради.
Мураккаб оқсиллар алмашинув патологияси.
Нуклеопротеидлар алмашинувининг бузилиши ҳолларидан бири подаградир. Бу касалликда пуринли асослар парчаланишининг оралиқ маҳсулоти ксантиннинг сийдик кислотага оксидланишини катализловчи ксантиноксидаза ферменти активлигининг ортиши кузатилади, қонда сийдик кислотанинг миқдори 2–3 марта ва кўпроқ марта ортади.
Тоғайларда, айниқса, қўл ва оёқ бармоқларининг бўғим тоғайларида сийдик кислота тузларининг йиғилиши подагра учун характерлидир. Бу бўғимлар оғриғи билан кузатилади. Тузлар буйрак тўқималарида йиғилади. Бу сийдик кислота ажратилишининг камайишига олиб келади. Бу эса унинг қондаги миқдорини янада оширади.
Хромопротеидларда метаболизмнинг бошқа бузилишлари ичида гемоглобинопатия муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бу ирсий касалликдир, унинг асосида аномал гемоглобиннинг мавжудлиги ётади, яъни Нb нинг оқсил (глобинли) қисми ўзгарган структурага эга.
Хромопротеидлар алмашинувининг бошқа бузилишларидан кўпинча врачлар турли хил сариқ касалликлари билан тўқнашишига тўғри келади. Уларнинг асосини гемоглобиннинг ортиқча парчаланишига, шунга мувофиқ ҳолда қонда билирубиннинг тўпланишига олиб келувчи омиллар ташкил этади. Жигар кўп миқдордаги билурибинни зарарсизлантиришни улгура олмайди ва у қайтадан қонга тушади (гипербилирубинемия). Бунинг оқибатида плазма тўқ сариқ тусга киради, бу эса шиллиқ пардалар, тери кўз склераларининг сариқ рангга бўялишига олиб келади.
Сариқ касалликларининг қуйидаги турлари фарқ қилинади:
А) Гемолитик сариқ касалликлар–ота–она резусларининг номутаносиблигидан туғилган чақалоқларнинг гемолитик касаллигида, токсикозларда қон қуйишда, тўғри келмайдиган қон қуйилишида ва ҳоказоларда пайдо бўлади. Бунда эритроцитларни парчаланиши ортади ва мос равишда қонда эркин билирубин тўпланади. Ортиқча билирубин жигарга келади, жигар уни актив метаболизлайди ва кўпроқ миқдорда ўтга йўналтиради.
Натижада, ўтда, шунингдек, ичакда билирубиннинг миқдори ортади, бу сийдикда уробилиногеннинг ва нажасда стеркобиленогеннинг миқдори ортиши билан кузатилади. Нажас қўнғир рангга эга бўлади. Чунки жигар билирубиннинг шундай кўп миқдорини ўзгаришини уддалай олмайди, боғланган билирубиннинг бир қисми қонга ўтади. Билирубинемия ва уробилиногенурия пайдо бўлади.
Б) Паренхиматоз сариқ касалликлари–Боткин касаллигида, жигар циррозида, жигарнинг ўткир сариқ касаллигида кузатилади. Асосида жигар тўқималарининг шикастланиши ётади. Умуман паренхиматозли сариқ касаллиги қонда билирубин миқдори ўртача ёки кескин равишда кўпайиши шунингдек, билирубинурия билан характерланади.
В) Обтурацион ёки механик сариқ касаллик–ўт йўлининг тиқилиб қолишида, ўт–тош касаллигида топилади. Асосида ўт суюқлигини ўн икки бармоқ ичакка қуйилиши, ичакка билирубиннинг кириши ва унинг ўзгаришининг бузилиши ётади. Нажасда ва сийдикда билирубиннинг парчаланган маҳсулотлари бўлмайди. Билирубиннинг алмашинуви жигарда актив ўтади.
Хромопротеидлар алмашинуви касалликларига профиялар киради. Улар гемоглобиннинг синтез жараёнлари бузилишларида ва бу жараённинг қўшимча оралиқ маҳсулотлари тўпланишида пайдо бўлади ҳамда ахлатдан кўп миқдорда ажралади.
Вабо - бу ўткир юқумли касаллик бўлиб, ингичка ичак бўшлиғида вабо вибрионини тезлик билан кўпайиши натижасида келиб чиқади. Вабода пассив диарея ривожланиши тезликда ҳужайралараро суюқлик ва электролитларни йўқолиши, оғир ҳолатларда гиповолемик (дегидратация) шок, ўткир буйрак етишмовчилиги билан характерланади. Карантинли инфекцион касаллик қаторига кириб, эпидемия, пандемия ҳолатида тарқалиши мумкин.
Клиникаси. Яширин даври бир неча соатдан 5 кунгача, кўпинча 2-3 кун. Вакцина олганларда 9-10 кунгача чўзилиши мумкин Болаларда кечиши асосан бола ёшига боғлиқ, катта ёшли болаларда катталардан фарқ қилмайди. Касаллик ўткир, суюқ ич кетиши билан, яққол ҳолсизлик ва ланжик, баъзан бош айланиши ва енгил титроқ, бироз ҳарорат кўтарилиши билан бошланади. Клиникада биринчи яққол симптом, бу суюқ ич кетиш, тўсатдан кўпинча тунда ёки тонгда бошланади. Дефикация оғриқсиз, қоринда оғриқ йўқ ёки кам ифодаланган. Ич кетиши биринчи соатларда ахлат шаклида, кейин тезда сувсимон, кўп миқдорда хира-оқиш, сузиб юрувчи хосилалар билан ташқаридан «гуруч» қайнатмасини эслатади. Патологик аралашмалар (шиллиқ, қон, яшиллик) бўлмайди. Баъзи ҳолларда яшилроқ, сарғиш ёки жигарранг бўлиши мумкин. Типик ҳолларда транссудат кўринишда бўлиб, қон плазмасига изотоник ҳисобланади, лекин унда бикарбонат 2 марта, калий 4 ва ундан кўп бўлади. Ич келиши сони турлича 3 -10 тагача кунига, оғир ҳолларда саноқсиз ва суюқлик доимо орқа чиқарув тешигидан ажралиб туради. Вабода ахлат ҳидсиз ва кўп миқдорда 3-5 марта ич келгандан кейин сувсизланиш белгилари пайдо бўлади. Чайнов ва икрасимон мушакларда оғриқ ва тортишишлар эрта пайдо бўлади, шу қаторида мушак ҳолсизланади. Кескин ҳолсизлик ва адинамия вабога хос бўлган эрта белгилардир. Ҳолсизлик кўпинча бош айланиши билан келади. Ич кетиш билан бирга қусиш кузатилиб, бемор чанқоқ сезади, лекин ичилган суюқлик чанқоқни босмайди, қусишни кўпайтиради. Қусиш тўсатдан кўнгил айнмасдан бошланади. Аввал қусуқ овқат қолдиқлари, ўт суюқлиги билан, кейин тезда сувсимон «гуруч қайнатмаси», кам ҳолларда «гўшт ювиндиси» ни эслатади. Вабода қоринда оғриқ хос эмас, кузатилган ҳолда эса у қорин мушакларини тортишиши ёки йўлдош гастроэнтерологик патология билан боғлиқ. Қорин ичига тортилган, оғриқсиз, ичак парези ривожланган ҳолда дам бўлади. Тўхтатиб бўлмайдиган ва кўп миқдорли ич келиши тезда организмни сувсизланишига олиб келади, кейин камаяди, баъзан бутунлай тўхташи мумкин. Лекин бемор аҳволи ёмонлашиб боради. Бунда эксикоз белгилари: тери қопламини ва шиллиқ қаватлар қуруқлиги бемор кўринишини ўзгариши, тўқима тургорини камайиши, товуш бўғилиши, афониягача, тутқаноқ, гемодинамик бузилишлар цианоз гипотермия, хансираш, анурия-алгид ҳолат кузатилади. Кўрувда бемор юз кўриниши ўткирлашган, кўзлар киртайган, кўз атрофида кўкаришлар (кузойнак симптоми), оғиз-бурун учбурчагини кўкариши, акроцианоз ёки тери копламларининг умумий кўкариши кузатилади, қўл-оёқлар муздек, териси бурма бўлиб йиғилади. Қоринда тери бурмаси теккисланмайди.
Сувсизланиш ривожланиши даражаси билан чайнов ва икрасимон мушаклар тутқаноқли тортишиш вақти узайиб, генерализациялашиб тоник характерга эга бўлиб боради. Сувсизланиш ва электролитлар дефицитига қарамай юрак-қон томир тизими фаолияти қониқарли сақланади. Ошиб борувчи сувсизланиш пульсни тезлашишига, АБ пасайишига, қон қуюқлашишига, гипокалиемияга ва гемодинамикани кескин бузилиши билан гиповолемик шокка сабаб бўлиб, ҳаётий зарур органларда қайтариб бўлмас ўзгаришларга сабаб бўлади. Гипокалиемия, қон қуюқлашиши, гипоксия ва метоболик ацидоз, микроциркулятор бузилишлар билан биргаликда буйрак фаолиятини бузилишига сабаб бўлади. Ўткир буйрак етишмовчилиги давомли олигоурия ёки анурия билан ифодаланади. Вақтида бошланган регидратация уремик ҳолатни олдини олиши мумкин.
Эпидемиологияси. Инфекция манбаи бўлиб фақат касал одам ва вибрион ташувчи ҳисобланади. Бемордан касалликнинг ўткир даврида 1 г ахлат билан 106-109 тагача юқори вирулентли вибрионлар ажралади. Бу зарарсизлантирилмаган ахлат очиқ сув хавзаларида, ичимлик сув хавзаларида тушганда жуда хавфлидир. Лекин вибрион ташувчилар ва касалликни яширин шакли билан оғриган беморлар кўпроқ эпидемиологик хавфга эга. Соғлом (транзитор) вибрион ташувчилар вабони бугунги кунда олдин учрамаган давлатларда тарқалишига катта хавф ҳисобланади. Шулар эпидемиялар орасидаги даврда бошқаларни зарарлаб ва очиқ сув хавзларни ифлослаб вабо вибриони сақланишида асосий аҳамият касб этадилар. 70 йилларда бизниниг мамлакатлардаги вабо эпидемиясига сабаб бўлган Эль-тор вибрионлари канализация тормоқлари орқали очиқ сув ҳавзаларни ифлослантириб, улар учун бу жой нафақат вақтинчалик яшаш муҳити бўлмасдан, у ер улар учун кўпайиб, тўпланиб ва яшаш жой ҳисобланган. Қатор текширувлар вабо вибрионини ташқи муҳитда сақлаш манбаи бўлиб балиқлар, қисқичбақасимонлар, устрицалар, креветкалар ва бошқа гидробионтлар ҳисобланиши эҳтимоллигини кўрсатмоқда. Лекин одам организмидан ташқарида вабо вибрионлари резервуарини мавжудлигини кўпчилик тадқиқотчилар инкор қиладилар.
Тарқалиш йўллари асосан сув орқали, кам ҳолларда озиқа ва маиший мулоқот йўллари ҳисобланади. Вабо билан оғриган беморлар тўғри санитар-гигиеник ва эпидемияга карши ишларни бажарса унча катта хавф туғдирмайди. Сув орқали тарқалиши портлаш сингари, бир неча кун ичида касалликни тарқалишига сабаб бўлади. Бунда асосан зарарланган очиқ сув ҳавзаларда чўмилганда ёки шу сувдан ичиш ва ўчоғини шаклланиши оғир хилдаги касалликни (вабо алгидини ривожлантиради) ривожланишидан бошланади.
Даволаш. Биринчи навбатта тана вазнини етишмовчилигини қоплашга, диарея ва нафас билан йўқотилаётган сув ва электролитлар ўрнини тўлдиришга қаратилган бўлади. Вабони даволашда ҳам орал регидротация глюкоза-тузли эритмалардан (регидрон, глюкосолан), хам парентерал регидратацияда эса квартасоль ва трисолдан фойдаланилади. Орал бериладиган суюкликлар истеъмолдан олдин тайёрланади, вена ичига юбориладиганлари эса 37-38оС хароратгача илитилади. Орал регидратация учун суюклик хажми умумий қабул қилинган усул бўйча ҳисобланади. Бунда организмни барча йўқотган суюқлик ва электролитлар миқдорини аниқ ҳисоблашни ташкил қилиш керак, бунда қусуқ ва ахлат массаларини йиғиш ва болани ҳар 4 соатда вазнини ўлчаш керак. Орал регидратацияни ўтказишни иложи бўлмаганда ёки самара бермаганда (гиповолемик шок белгилари билан оғир сувсизланиш, тўхтовсиз қусиш давомли олигурия ёки анурия, ошқозон-ичак трактида глюкозани сўрилишини бузилишида) суюқликларни вена ичига юборишга кўрсатма бўлади(квартосоль ёки трисоль эритмалари).
Эрта ёшдаги болаларда регидратацияни биринчи соатида дастлабки йўқотилган суюқликни 40-50% дан кам бўлмаган қисмини қуйиш керак,бу 3-даражали эксикозда 1-1,5 литрдан ошмайди. Кейинги регидратацияда суюқлик секинроқ 10-20 млкг тана вазнига 7-8 соат давомида юборилади.3-4 ёшли болаларга регидратация тезроқ 1 соатда 80 млкг тана вазнига юборилиши мумкин. Регидратацияни 1-этапи тугаши билан бола вазни такрор ўлчанади, агар муолажа тўғри ўтказилган бўлса,бола вазни бошланғич вазнига тенглашган бўлиб,лекин 10% дан ошмаслиги керак.умумий кундалик регидратацион суюқлик хажми терапия ўтказиш учун керак бўладиган (вена ичига юбориладиган суюқлик ҳам) жадвал ёки тенглама асосида (бошқа ЎЮИК лардагидек) ҳисобланади.
Сувсизланишнинг 1 даражаси: 1 ёшгача бўлган болаларга 130-170 , 1-5 ёшга 100-125, 6-10 ёшга 75-100 мл кг га.
Сувсизланишнинг 2 даражаси: 1 ёшгача бўлган болаларга 175-200, 1-5 ёшга 130-170, 6-10 ёшга 110 млкг.
Сувсизланишнинг 3 даражаси: 1 ёшгача бўлган болаларга 220, 1-5 ёшга 175, 6-10 ёшга 130 млкг.
Келтирилган усул перорал ва парентерал юбориладиган суюқликнинг суткалик миқдорини ўз ичига олади. Дастлабки 6-7 соатда бола ўз вазнининг йўқотган миқдорига тенг хажимда суюқлик қабул қилиши керак. Сувсизланишнинг 1-даражасида глюкоза-сувли эритмалар глюкосан билан орал регидретация ўтказиш БССТ томонидан таклиф этилган. Глюкосан натрий хлорид 3.5г, натрий гидрокорбонат-2.5г, калий хлорид 1.5г, глюкоза-20г, қайнатилган сув-1 л.
ҚУТУРИШ
Инсонларни қутуриш касаллиги вирусли этиологиянинг зоонози бўлиб, ривожланган давлатларда кам, учинчи дунё давлатларида кенг тарқалган касалиик қўзғатувчилар кўпчилик ҳайвонларни, ҳатто тулкиларни зарарлайди. Швейцария ва ФРГда тулкиларга нисбатан 70 йилларда қўлланилган антирабик вакцинали хураклар ёрдамида касаллик анча камайган. Шунингдек, касаллик ташувчи вазифасини кенг тарқалган кўршапалаклар ҳам ўйнайди. Уй ҳайвонларидан кўпинча хонаки ит касаллик ташувчи бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги кунда касалликни аниқлаш, эмлаш, даволаш усуллари жадал ривожланган. Касалликни олдини олишнинг асосий мақсадларидан бири ривожланаётган давлатларда назоратни кучайтириш.
Эпидемиологияси. Ёввойи ҳайвонлар ўртасида асосий ташувчилар бўрилар, тулкилар, чиябўрилар, кўршапалаклар ҳисобланса, уй ҳайвонлари орасида ит ва мушуклардир. Инфекция одамдан одамга деярли ўтмайди. Итлар тишлаши натижасида, сулаги таъсирида инсон касалланади. Кўпична 7-12 ёшли болалар касалланади.Клиник кечиши. Касаллик яширин даври ўртача 30-90 кун, баъзан бу давр 1 йил ва ундан ортиқ. Қутуриш клиникасида 3 давр мавжуд: 1) продромал; 2) қўзғалиш; 3) фалаж даври.
Продромал давр. Ҳайвон тишлаган жойда тортишиб оғришдан бошланади. Чандиқ соҳасида қизиш, қичишиш, баъзан қизариш ва шиш кузатилади. Умумий ҳолсизлик, бош оғриғи, кўнгил айниши, қусиш, тана ҳарорати 37,5-38,0ОС ва психик статусни бузилиш симптомлари: рецепторлар қўзғалувчанлигини ошиши, қўрқув ҳислари пайдо бўлади. Кўпинча бемор тормозланган, овқатдан бош тортади, ёмон ухлайди, қўркинчили тушлар кўради, продромал давр 2-3 кун, баъзан 7 кун давом этади. Бу давр охирида нафас қисилиши, кўкракда қисилиш ҳисси, тахикардия ва нафас тезлашиши кузатилади.
Қўзғалиш даври. Гидрофобия ривожланиши билан характерланади, аввал ичиш олдидан, кейин эса сувни кўриши билан ёки у ҳақида эшитиши билан беморда халқум ва кекирдакни спазми кузатилади, шу вақтда бемор сувлик идишни чинқирган ҳолда улоқтиради, қалтираб қўлларини олдинга чўзади, боши ва танасини орқага ташлайди, бу пайтда бўйнини чўзади ва нафас мушаклари спазми ҳисобига кўкаради. Кўзлари чақчайиб қўрқув ҳиссини пайдо қилади, улар ёрдам сураётгандай кўринади, қорачиқ кенгайган, нафас қийинлашади. Хуружни айни чўққи даврида юрак ва нафас тўхташи кузатилади. Кейинчалик аэрофобия, фотофобия, акустикофобия келиб чиқади. Бемордан сўлак оқади, баъзи беморларда менингизм белгилари, хатто оппистотонус, талвасалар пайдо бўлади.
Фалаж даври. Болани тинчланиши билан характерланади. Гидрофобия хуружлари тўхтайди, бемор ичади ва овкат ейди, ҳуши аниқлашади. Аммо буларга қарамасдан беморда ҳолсизлик, апатия, чуқур депрессия, оёқ-қўллар фалажи пайдо бўлади. Чаноқ аъзоларида ўзгаришлар, тана ҳарорати 42-43ОС гача кўтарилади, артериал босим пасаяди ва 1- суткалар охирида юрак-қон томир ва нафас маркази фалажи натижасида лейкоцитоз, гемоглобинни, эритроцит, гематокритни ошиши кузатилади. Касалликни типик туридан ташқари атипик тури ҳам учрайди. Уларга касалликни қўзғатиш ва гидрофобия белгиларисиз кечиши характерли. Атипикларни булбар, мияча ва менингоэнцефолитик турлари тафовут қилинади.
Бу ҳолларда ўткир босқичида симметрик пастга тушувчи паралич, пай рефлексларини йўқолиши ёки прогрессирланувчи бульбар ўзгаришлар, яъни нафас, қон-томир марказларни фалажи кузатилади.
Ташхиси. Кўп ҳолларда болада тишланган жароҳат борлигига асосланади; умумий қўзғалувчанлик, гидро-, аэро-, акустикофобия кузатилади. Ташхис қўйишда янги тишланган соҳада касалликни биринчи даврларида оғриқ ҳиссини бўлиши билан ютиш ва нафас олишни қийинлаштиришини кузатиш асосий аҳамиятга эга. Лаборатор ташхисотида флюоресцирланган антителолар усулидан фойдаланилган. Бу усул ёрдамида шох парда бостирмаларида ёки ўлган ҳайвон ва одамларнинг мияси ва сўлак безлари бостирмаларида вируснинг антигенини тез аниқлаш мумкин. Аммон шохи соҳасини махсус бўягандан сўнг, олинган мия бостирмаларида, оддий ёруғлик микроскопиясида Бабеш-Негри таначаларини аниқлаш мумкин бўлган гистологик усул ҳам ўз аҳамиятини сақлайди. Амалий ишда биологик тест ҳам қўлланилади. Оқ сичқонларни касаллардан олинган материаллар билан интрацеребрал зарарланган кейин, уларнинг миясидан ва сўлак безларидан қутуриш вирусларини ажратиб серологик ташхисот учун РН, РСК, РПГА, радиоимун усуллар қўлланилади.
Давоси. Давоси топилмаган. Лейкоцитлар интерферони специфик антирабик иммуноглобулинни юқори миқдорларда юбориш жуда кам самаралидир. Симптоматик даво ўтказилади. Бунда бемор алоҳида бокс хонага ётқизилади, ташқи муҳит таъсирларидан сақловчи режим: шовқинни камайтириш, ёруғлик нурини ва ҳаво оқимини камайтириш ўрнатилади. МНС ни қўзғалувчанилигини пасайтириш мақсадида ухлатувчилар, талвасага қарши препаратлар тайинланади. Сув баланси нормаллаштирилади. Паралитик фазасида юрак-қон-томир ва нафас системаси ишини стимулловчи моддалар берилади. Охирги йилларда гипербарик оксигенация, церебрал гипотермия, беморни тўлиқ курацияси билан бирга бошқарилувчи нафас аппаратлари тавсия қилинган. Бироқ барча терапия амалий жиҳатдан самарасиз бўлиб чиқди. Энг яхши натижада бўлиб бемор ҳаётини бир-неча ойга чўзиш ҳисобланади.
Профилактикаси. Профилактика тадбирлар қутуриш билан касалланган ҳайвонларни йўқ қилишга қаратилган, шунингдек инфицирланган одамни касалланиши ҳақида блок этишдан иборат. Биринчиси ветеринар-санитар кузатувга қатъий амал қилиш орқали амалга оширилади: итларни регистрация қилиш, қутуришга қарши эмлаш, дайди ит ва мушукларни йўқ қилиш, аҳоли яшаш жойлари атрофидаги сонини камайтириш, узоқда муддатга карантин, санитар – ветеринар ташвиқот ишларини ташкил қилишдан иборат. Ҳайвон тишлаганидан кейинги профилактик чора-тадбир бир қатор мақсадларни ҳисобга олган ҳолда олиб борилиши керак. Бундан ташқари ҳайвон устида кузатув ўрнатилади ва қутуриш билан муносабати ҳақида анамнез аниқланади. Агар ҳайвон соғлом бўлса, шикастланган киши қутуришга қарши профилактик чора-тадбирларга эҳтиёж сезмайди. Ҳар қандай ёввойи ҳайвонлар (бўри, тулки ва бошқа) ҳужум қилса ёки уй ҳайвонлари тишлагач ҳалок бўлса дарҳол антирабик чора-тадбирлар, маҳаллий даволаш, антирабик вакцина ва антирабик иммуноглобулин юбориш керак. Маҳаллий даво ўз ичига тезда жароҳатни кўп миқдорда совунли сув ёки водород пероксиди билан ювиш, йод настойкаси билан тозалаш ишларини ўз ичига олади. Жароҳат четларини кесиш ва тикиш қатъиян ман қилинади. Жароҳатни тозалаб бўлингач актив-пассив иммунизация ўтказилади.
Пассив иммунизацияни ўтказишда қуйидагилардан фойдаланилади:
- антирабик вакцина билан эмланган одам плазмасидан тайёрланган антирабик иммуноглобулин (Россияда Пастор-Мерьер, Франция фирмаси маҳсулоти бўлган «Имогам РАЖ» препарати рўйхатга олинган);
- гипериммун от зардобидан олинган антирабик гамма-глобулин.
Актив иммунизация учун ишлатилади:
- қуруқ инактивирланган культурал антирабик вакцина (Рабивак-2, Внуково-32);
- қуруқ инактивирланган культурал антирабик вакцина, юқоридагисидан фаоллиги билан фарқ қилиб иммунизация курсини 24 тадан 6 та инъекциягача қисқартириш шароитини туғдиради.
Рабивак вакцинаси қорин олд даври териси остига 3 мл дан (1 миқдор) юборилади, ваҳоланки концентрацинланган вакцина фақатгина мушак орасига 1 мл дан (1 миқдор) юборилади.
Вакцинани биринчи миқдори билан бир вақтда антирабик иммуноглобулин юбориш тавсия қилинади, у даво муолажаси бошидан то вакцина актив антителалар ишлаб чикарилгунча қадар иммунитет билан таъминлайди. Одам антирабик иммуноглобулини йўқ бўлган тақдирда пассив антителалар ташувчиси сифатида антирабик гамма-глобулин юбориш керак бўлади. Бу эса, ёт оқсилга сезувчанликни текширган ҳолда амалга оширилади. Эпидемияга қарши чора-тадбирлар комплекси, шунингдек активо-пассив иммунизацияни кенг қўллаш, бизнинг мамлакатимизда қутуриш касаллигини деярли камайишига олиб келди. Европада учрайдиган кўршапалакларни қутуришнинг вируси эмас, балки қариндош вирус зарарлаб, у биринчи марта Ж. Африкада топилган. Дювенхэйдж (duvenhage ) номли бу вирус 1984-86 й.й. орасида Шимолий Евопада 150 га яқин кўршапалакларнинг касалланишига сабаб бўлган. Собиқ СССР да бу касаликдан 11 ёшли қизалоқ, Финляндияда эса 1985 йилда биолог ҳалок бўлган. Яхшиямки, ушбу вирус қутуриш касаллигига ўхшаш, чунки даволашда юқорида келтирилган эмлаш ишларини олиб бориш мумкин. Технологиянинг ўсиши натижасида бизда у ёки бу вирусни қутуришни келтириб чиқаради-ми ёки йўқ-ми деган саволга бирмунча аниқ жавоб бериш мумкин. Чунки, миллий дастур асосида курашилганда вирус ҳақида батафсил маълумотга эга бўлиш мумкин. Буюк Британияда қутуришга қарши олиб борилган барча саъй-ҳаракатлар кўршапалаклардаги duvenhage дан сўнг бекор эмасмикан?
Безгак-плазмодий оиласига мансуб содда ҳайвонлар чақирадиган узоқ кечувчи юқумли касаллик ҳисобланиб, даврий иситма хуружлари, жигар, талоқ катталашуви, ривожланиб борувчи анемия билан характерланади.Эпидемологияси. Касаллик манбаи – безгак плазмодийсини жинсий шакли қонда мавжуд бўлган одам ҳисобланади. Безгак тарқалишида безгак билан оғриган беморлар хавфли ҳисобланади, лекин паразит ташувчилар ҳам аҳамиятлидир. Безгак ўчоғида катталарга нисбатан кўпроқ болалар касаллик манбаи саналади. Чунки катталарда орттирилган иммунитет ҳисобига эритроцитар шизогония интенсивлиги ва ҳосил бўлаётган гаметоцитлар сони, гаметоцит ташувчилик давомийлиги болаларга караганда кам ва қисқа бўлади. Бундан ташқари болаларни чивин чақиш хавфи ҳам кўпроқ, шунинг учун безгак болаларда кўп учрайди ва оғир кечади. Тропик безгакда паразитемия бошлангандан 10-13 кундан кейин одам касаллик манбаига айланади ва 1-2 ҳафтагача, баъзида эса 6 ҳафтагача касаллик манбаи бўлиб қолади, бу ҳолат жинссиз паразитларнинг табиий йўллар билан ёки даволанишдан кейин организмдан йўқолишигача давом этади.
Бошқа шаклларида эса жинссиз шакли пайдо бўлгандан, улар йўқолгунга қадар одам инфекция манбаи бўлиб қолади. Инфекцияни одамдан одамга юқиши фақат Anopheles оиласига кирувчи чивин орқали амалга ошади. Агар безгак билан ҳомиладор аёл касалланса, инфекция онадан ҳомилага ўтиши мумкин, аммо ҳомилани йўлдош орқали зарарланиши нисбатан кам учрайди. Кўпинча бола туғруқ вақтида жароҳатланган тери орқали онанинг қони болага ўтишидан ёки йўлдош вақтли кўчиши ҳисобидан зарарланади. Ҳомиладорлик таъсирида мавжуд бўлган иммунитет бузилади ва аёлларда клиник яққол ва оғир безгак ривожланиши мумкин. Бундай онадан яна бир неча ой безгакга иммун чидамли бўлган бола туғилади. Баъзи ҳолларда паразит ташувчи қонини қўйиш орқали ҳам (донор сифатида) безгакни юқтириш мумкин. Бунда касалланиш донор қонидаги паразитлар сони ва уларни консервантларда яшовчанлигига боғлик, чунки t –40С да сақланганда паразитлар ўлиб боради ва 2 ҳафтадан кейин улар бутунлай қирилиб кетади. Безгак билан касалланиш йўқотилган туманларда бу йўл орқали фақат тўрт кунлик безгакни юқтириш мумкин. Чунки бу турда қонда узоқ йиллар сақланадиган паразитлар кўп бўлади.
Касаллик иньекция ва тиббий муолажа пайтида яхши тозаланмаган шприц, катетер, системалар орқали ҳам юқиши мумкин. Бу пайтда реципиентга кам миқдор паразит тушади ва касалликни яширин даври 3 ойгача чўзилиши мумкин. Безгак билан барча ёшдагилар касалланиши мумкин. Аммо эндемик ўчоғларда кўпинча болалар касалланадилар, чунки катталарда айланиб юрувчи штамига қарши иммунитет пайдо бўлган бўлади. Янги туғилган чақалоқларни касалланиши онадан ўтган иммунитетга боғлик. Агар она безгак билан касалланмаган бўлса, бола туғилган заҳоти касалликка чалиниши мумкин. Пассив трансплацентар иммунитет 5-8 ойгача сақланади ва ўзи йўқолиб кетади. Безгак касаллиги мавсумийликка эга ва бу чивинларнинг активлик даври билан мос тушади, одатда касаллик ёз ва куз ойларида кўп учрайди. Қишки даврда кўзғатувчи фақат одам организмида сақланади. Касаллик чивинларни ҳар янги папуляциясида кўпаяди ва қишки совуқ тушиши билан камаяди. Безгак хозирги пайтгача тропик иқлим мамлакатларида иктисодий ва социал чиқимга сабаб бўлувчи тарқалган юқумли касалликлардан саналади. Дунё бўйича безгак билан 1 йилда 200 млн дан ортик одамлар касалланади. Ҳар йили тропик Африкада 1 млн га яқин болалар безгак билан ўлади, бизнинг мамлакатимизда бу касаллик баъзи ҳоллардагина учрайди.
Клиник кўриниши. Яширин давр қўзғатувчини турига ва болани иммунологик реактивлик ҳолатига боғлиқ бўлади. 3 кунлик безгакда яширин давр 1-3 ҳафта, 4 кунлик безгакда 2-5 ҳафта, тропик безгакда 2 ҳафтагача давом этади. Бундан ташқари яширин давр иқлим шароитига, профилактик химиопрепаратларни қабул қилишга ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади.
Масалан: 3 кунлик безгакда яширин давр жанубий туманларда қисқа 7-20 кун, шимолий туманларда 6 ойгача давом этади. Клиник кўриниши болани ёшига боғлиқ. 3 ёшдан катта болаларда клиник кечиши катталарники билан бир хил бўлади. Бошланғич белгилар (ҳолсизлик, бош оғриши, қалтираш, тана ҳароратининг кўтарилиши) кам ҳолларда аниқланади. Одатда касаллик ўткир бошланади, бемор қалтирайди, баъзида тана ҳарорати кўтарилади. Териси совуқ, ушлаб кўрганда «ғоз териси» аниқланади. Айниқса оёк-қўллар кўпроқ совуқ бўлади. Бемор тўшакда ётганида ҳам уни ҳеч қандай иситиб бўлмайди. Беморни қўл бармоқларида, бурнини учида цианоз кузатилади. Беморларда ҳансираш, кучли бош оғриши, баъзан қусиш, мушакларда оғриқ пайдо бўлади. Қалтираш ҳолати бир неча минут ёки 1-2 соатдан кейин исиб кетиш билан алмашади. Бунда тана ҳарорати 40-410С га кўтарилади. Беморни териси қуруқ, иссиқ, юзи қизарган, чанқаш, қусиш кузатилади. Беморда қўзғалувчанлик, ҳушини йўкотиш хаттоки талвасалар кузатилиши ҳам мумкин. Пульс тез, кучсиз, артериал босим пасайган. Жигар ва талоқ катталашган, оғриқли хуруж 1 соатдан 10-15 соатгача давом этиб, кўп терлаш билан тугайди. Бу ҳолда тана ҳарорати критик даражада пасаяди ва беморда кескин ҳолсизлик юзага келади, аммо бу тезда ўтиб кетади ва бемор ўзини қониқарли ҳис қилади.
Ҳуружлар сони ва кетма-кетлиги безгакни турига, касалланиш муддатига, боланинг ёшига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ бўлади. Бола қанча ёш бўлса ациклик хуружлари шунча кўп бўлади. 3 кунлик ва 4 кунлик безгакда хуружлар дастлабки кунларда ҳар куни такрорланади. Кейинчалик бир неча суткадан кейин такрорланади. Касалликни бошланғич даврларида ҳуружлар аниқ бир даврда такрорланмаслиги мумкин, аммо кейинчалик хуружлар аниқ бир вақтда такрорланади. Касаллик узоқ давом этганда гемолитик анемия ривожланади, жигар ва талоқ жуда катта ўлчамларгача катталашади. Бундан ташқари лабларга, бурун қанотларига герпетик тошмалар тошиши мумкин. Баъзи ҳолларда тери ва склералар сарғайиши кузатилади, аммо бунда пешоб ва нажас рангги ўзгармайди.
Периферик қонда касаллик бошланишида лейкоцитоз, нейтрофилёз аниқланади. Хуружлар чўққисида лейкоцитлар камаяди, апирекция даврида лейкопения, нейтропения ва нисбий лимфоцитоз нисбатан турғун бўлади.
Кечиши. Агарда ўз вақтида даволанса, касаллик 1-2 та ҳуруждан кейин ўтиб кетади. Даволанмаса ҳуружлар 10 марталаб қайтарилади. Ҳуружлар спонтан тўхташи мумкин, аммо бу касаллик тугаганини англатмайди. Бу яхшиланиш даври -(латент давр) бир неча ҳафтадан йилгача хатто ундан ҳам кўп (4 кунлик безгакда) давом этиши мумкин.
Давоси. Безгак билан касалланган касалларни стационар шароитида даволаш керак. Беморлар доимо шифокор назоратида бўлиши, тана ҳарорати, пульс, артериал босимни ўлчаб туриш, қонда эритроцитлар ва гемоглобин миқдорини сийдикни ранги ва таркибини, диурезни назорат қилиб туриш керак. Ҳар куни 1 мкл қондаги паразитлар сонини санаб туриш керак.
Касалликни эрта ташхисоти ва безгакка қарши химиопрепаратларни тавсия қилиш патологик жараённи тез бартараф бўлишига ва тўлиқ тузалишга ёрдам беради. Паразитни жинссиз эритроцитар шаклларига таъсир қилувчи препаратлар (хингамин, акрихин, хлоридин, хинин ва ҳ.к), ҳамда жинсий формалари қонда ва гепатоцитларда жойлашган, тўқима формаларига таъсир қилувчи препаратлар (хиноцид, примахин) қўлланилади.
Кўпинча специфик даволаш учун хингамин (синоним: делагил, хлорохин, резохин) кенг қўлланилади. Хингамин ичишга 3 кун ҳар куни берилади. Даволашни биринчи куни препаратни суткалик миқдори 2 қабулга 6-8 соатлик оралиқ билан берилади. Қолган кунлари препарат бир марта берилади. Тропик безгакда юқори паразитемияда хингамин билан даволаш 5 кунга чўзилади. 1 ёшгача бўлган болаларга даволашни биринчи куни препарат 75 мг ҳисобидан ёки (12 таб. О,25 хлорохин дифосфат) даволашни 2-3 куни шу миқдорда фақат бир марта берилади. 3 ёшгача бўлган болаларга даволашни биринчи куни препарат 150 мг асосида (1 таб.) ва 100 мг асосида, 2-3 кунида 75 мг асосида, 3 ёшдан 6 ёшгача болаларга биринчи куни 300 мг ва 150 мг, 2-3 куни 75 мг, 6-12 ёшга 1 куни 300 мг ва 150 мг, 2-3 куни 150 мг. 12-15 ёшгача 1 куни 450 мг қабулга 2-ва кейинги кунлари 150 мг дан берилади.

2 Мавзу: Хаво томчи инфекцияси хақида тушунча. Саволлар: 1.Сувчечак инфекцияси хақида тушунча. 2.Қизамиқ ва Қизилчанинг фарқи. 3.Сувчечак инфекцияси хақида тушунча ва даволаш принциплари. 4.Скарлатина касаллиги келиб чиқиши хақида тушунча беринг


Скарлатина - ўткир юқумли касаллик бўлиб, умумий заҳарланиш белгилари, ангина ва терида тошма билан кечади. Касаллик узоқ вақтлардан бери маълум бўлиб, тошма билан кечувчи бошқа юқумли касалликлар гуруҳида баён этилган.Давоси. Касалхонага ётқазиш клинико-эпидемиологик кўрсатмаларга биноан амалга оширилади. Енгил ва ўрта оғир шаклларида уйда даволанади. Касалхонага оғир шакллари, ҳамда уйда болаларни даволашга шароит бўлмаган ҳолда ётқазилади. Касалхона хоналари бир вақтда бемор билан тўлдирилиши керак. Янги беморлар ва реконвалесцентлар билан мулоқот бўлмаслиги керак. Касалхонадан чиқариш клиник кўрсатмаларга асосан, пенициллинотерапия тугагач, 7-10 куни рухсат этилади. Уйда даволаганда беморга мос шароитлар яратиш лозим. Бунда бемор бошқа болалар билан мулоқотда бўлмаслиги ва санитария-гигиена қоидаларига амал қилиши лозим (кундалик дезинфекция, алохида идиш-товоқ ва бошқалар). Ўткир даврида ётоқ тартиби буюрилади. Пархез тўйимли, витаминларга бой, асосан хазм бўладиган бўлиши керак. Скарлатинада антибиотиклар қўллаш тавсия этилади. Қарши кўрсатмалар бўлмаса асосан пенициллин 5-7 кунга буюрилади. Уйда даволанганда феноксиметилпенициллин ичишга (50 минг МЕкгсут) ва ундан кўпроқ буюрилади. Пенициллин қўллаш иложи бўлмаса дуроцеф, амоксиклав, рулид, сульфаниламидлар, лидаприм терапевтик дозаларда тавсия этилади. Заҳарланиш кучли бўлганда инфузион терапия (реополиглюкин, гемодез, глюкоза) 1-2 кунга буюрилади. Бошқа дори-воситалардан аскорбин кислотаси, антигистамин дори-воситалар, томоқни мойчечак, фурациллин эритмаси билан чайилади.
Қизамиқ - ўткир юқумли касаллик бўлиб, вируслар томонидан чақириладиган ва катарал синдром, экзантемалар, заҳарланиш белгилари билан кечадиган касаллик. Эпидемиологияси. Аввало шуни айтиш керакки, қизамиқ касаллигини манбаи, қизамиқ билан оғриган бемор бўлиб, у касалликни дастлабки белгилари пайдо бўлгандан бошлаб, касалликни 5 кунигача атрофдагилар учун хавфли ҳисобланади. Агарда зотилжам қўшилган бўлса касалликни 11 кунигача қизамиқни юқиш хавфи сақланади. Қизамиқ вируслари соғлом болаларга бемор йўталганда, аксирганда ҳаво-сўлак томчилари орқали юқади. Юқумлилик даражаси 95% ни ташкил қилади. Оналари илгари қизамиқ билан касалланган чақалоқлар 3 ойлик бўлгунча қизамиқ билан касалланмайдилар, чунки оналаридан иммунитет болаларига ўтади. Қизамиқ билан касалланиш кўпроқ 1 ёшдан 8 ёшгача бўлган болалар орасида учрайди. Қизамиққа қарши эмланган болалар организмида иммунитет борлиги сабабли узоқ вақт касал бўлмайдилар. Айниқса йилнинг куз-қиш фаслларида қизамиқ кўпроқ кузатилади. Вирус ташқи муҳит таъсирига чидамсиз бўлгани учун уй-рўзғор асбоблари орқали, учинчи шахс орқали, ўйинчоқлар орқали бошқаларга юқмайди. Қизамиқнинг клиник кечиши 4 та даврга ажратилади:
- яширин ёки инкубацион даври
- катарал даври
- тошмалар тошиш даври
- тузалиш даври
Яширин даври 9 кундан 17 кунгача давом этади. Иммуноглобулин олган болаларда эса 21 кунгача чўзилиши мумкин.
Катарал даври ўртача 3-4 кун давом этади, айрим беморларда 1 кундан 6 кунгача чўзилиши мумкин. Қизамиқнинг катарал даврида кўзларнинг шиллиқ пардаларида, юқори нафас йўлларида катарал яллиғланиш жараёни кузатилади. Катарал яллиғланиш белгилари билан бирга иситма кўтарилади, ҳолсизлик, бош оғриши каби интоксикация белгилари ҳам намоён бўлади. Интоксикация белгилари билан йўтал, акса уриш, бурундан шиллиқ келиши, кўзлардан ёш оқиши каби белгилар тошмалар тошиш даврига келиб авжга чиқади. Беморларни кўрганда томоқ шиллиқ пардаларининг ва ютқуннинг орқа девори қизариши кузатилади. Тошмалар тошишидан 1-2 кун олдин лунжларнинг шиллиқ пардасида оқ рангли қизил гардиш билан ўралган доғлар пайдо бўлади. Бу доғларни Филатов-Коплик доғлари деб аталади ва қизамиқ касаллигининг катарал эрта ташхисоти учун хос белги ҳисобланади. Бундан ташқари беморларнинг иштаҳаси пасаяди, ичи суюқ кетиши мумкин.
Тошмалар тошиш даври касаллик бошланишининг 4-5 кунидан бошланади ва 3 кун давом этади. Бу даврда интоксикация белгилари максимал даражада ривожланади – тана ҳарорати 39,5-400С гача кўтарилади, ҳолсизлик кучаяди, боши оғрийди, иштаҳа кескин пасаяди, йўтал тез-тез бўлиб, айрим беморларнинг овози бўғиқроқ чиқади. Оғизни кўрганда шиллиқ пардалар қизариб, тошма тошишининг 1-2 кунларида, Филатов-Коплик симптоми борлиги аниқланади, юрак-қон-томир тизимида ҳам ўзгаришлар бўлади: тахикардия, юрак тонларининг бўғиқлиги, айрим беморларда артериал босим пасаяди, ЭКГ да юрак мушакларида дистрофик ўзгаришлар борлигини кўрсатади. Бемор сийдигини текширилганда олигурия, цилиндрурия ва бироз оқсил борлиги аниқланади.
Нафас олиш тизимида трахеобронхит белгилари ва рентгенографияда ўпка томирларнинг кенгайганлигини қайд қилинади. Эрта ёшдаги болаларда диспептик белгилар бўлиши мумкин.
Қонни текширилганда лейкопения, эозинофилларни, моноцитларни камайганлиги ва ЭЧТ ни бироз ошганлиги намоён бўлади.
Қизамиқда тошма тошиши босқичли бўлиши билан фарқланади. Тошманинг биринчи элементлари қулоқ орқаларида ва бир кеча-кундуз давомида юзга, бўйинга ва кўкракнинг юқори қисмлари елкагача тошади. 2-кунида тошма танага, қўллар юқори қисмига тошади ва 3-4 кунларида тошма қўл ва оёқнинг барча қисмигача тарқалади. Тошмалар терида қизил доғлар ёки доғ ва папулалар катталашиб, бир-бирига қўшилади. Доғлар ҳар хил шаклда бўлади. Беморнинг юзи шишган, қип-қизил доғсимон тошма билан қопланган бўлиб, қовоқлари бироз шишади, лаблари қуруқ, ёрилган бўлади. Тошмалар тошишининг 3-кунидан юздаги тошмаларнинг ранги бироз учаи ва аста-секин пигментацияга айланади.

Тошмалар босқичма-босқич ранглари учади, кейинчалик бироз кўкаради ва пигментацияга айланади, пигментлар қўнғир рангда бўлади. 7-10 кун ўтгандан сўнг, пиментлар йўқолиб, эпидермиснинг десквамацияси кузатилади; булар майда-майда, кепаксимон бўлади. Бу даврда беморларнинг аҳволи қониқарли бўлиб, иситма нормаллашади, иштаҳа очилади, уйқу яхшилашади, юқори нафас йўлларидаги яллиғланиш белгилари ва тошма тошишининг 7-9 кунларида бутунлай йўқолади.


Қизамиқнинг клиник оғирлиги, кечиши ва турига қараб аниқланади. Типик қизамиқ шу касаллик учун бўлган белгилар билан кечади. Атипик қизамиқда айрим белгилари йўқлиги оғирлиги билан характерланади.
Оғирлиги бўйича 3 хил шакли ажраталади: енгил, ўрта оғирлик ва оғир шакли.
Кечиши бўйича асоратсиз кечиши ва асоратли кечишига ажратилади. Булардан ташқари қизамиққа қарши эмланганлардаги қизамиқ ҳам фарқланади.
Қизамиқни типик турида касаллик циклик кечади ва даврларни кетма-кет келиши билан ажралиб туради.
Атипик қизамиқда абортив, митигирланган, билинар-билинмас ва симптомсиз шаклларини ажратилади. Бу турдаги қизамиқ (7% гача) кам учрайди. Атипик турдаги қизамиқ касалликни яширин даврида иммуноглобулин ёки қон ва унинг препаратларини олган одамларда ривожланади. Атипик қизамиқда яширин 21 кунгача чўзилади. Касалликни айрим даврлари қисқаради ёки бўлмайди ва енгил ўтади. Қизамиқни катарал даври, 1-2 кунни ташкил этади ва катарал белгилар билинмас-билинмас даражада, интоксикация белгилар кам ривожланган 1-2 кун давом этади. Тошма тошишининг босқичли бўлиши бузилади ва тошмалар майда доғли кўп эмас, пигментация даври ҳам қисқаради. Оғиз шиллиқ пардаси Филатов-Коплик белгилари бўлмайди. Атипик шакли митигирланган ёки абортив кўринишида учрайди. Абортив шаклининг бошланиши типик типик ҳолдагидек бўлиб, тошма тошишининг 1-2 кунида тошма тошиши тўхтайди. Қўл-оёқлар тошмадан ҳоли бўлади. Пигментация рангсиз бўлиб (1-3 кун) иситма тошма тошишининг биринчи кунида кузатилади.

Давоси. Қизамиқ билан оғриган беморларни тезда изоляция қилиб, иккиламчи инфекция юқишидан ҳимоя қилинади. Ётоқ тартиби белгиланиб, тез-тез хонани ҳавоси шамоллатиб турилади. Қизамиқни авжга олган даврида сутли таомлар, бўтқалар, камтошкали пюре, кисел, кефир ва витаминларга етарли даражада берилади. Интоксикация белгилари камайгандан сўнг пишган ёки буғда тайёрланган қиймали гўшт берилади. Агарда ич кетиши кузатилса, меъда-ичак касалликларидагидек пархезга ўтилади.


Бурундан кўп шиллиқ келишида 1% ли проторгол эритмасидан ҳар бир бурун бўшлиғига 5-6 томчидан кунига 3-4 марта томизилади. Йўтал кўчайганда мукалтин, пертуссин ёки йўталга қарши микстуралар берилади. Зотилжам, ларингит, ларинготрахеит каби асоратлар қўшилса антибиотиклар (фортум, цефотаксим ва бошқа цефалоспоринлар 100 мгкг кунига 3 маҳалга) берилади. Бундан ташқари организм умумий қувватини оширувчи препаратлар, витаминлар тайинланади. Касаллик оғир кечганда, эрта ёшдаги болалар, асоратлар қўйилганда шифохонага ётқизилади. Шу билан бирга касалхонага ётқизишда эпидемиологик ҳолатни ҳам ҳисобга олинади.
Қизилча — ўткир вирусли касаллик бўлиб, майда доғли тошмалар, генераллашган лимфаденопатия, бироз ривожланган иситмалаш ва ҳомиладорларда ҳомилани шикастланиши билан тавсифланади. Эпидемиологияси. Касаллик манбаи бўлиб фақат одам ҳисобланади. Қизилчанинг вируси яққол клиник белгилар билан намоён бўлган беморларда, қизилча атипик, тошмаларсиз кечган шахсларда, болаларда туғма қизилчада бир неча ойлар давомида сақланиши мумкин 1,5 йилгача ва ундан кўпроқ. Клиник кўриниши. Яширин даври 11 кундан 24 кунгача (кўпинча 16-20 кун) давом этади. қизилчада беморнинг умумий ҳолати кам ўзгаради, шунинг учун биринчи белги сифатида тошмалар пайдо бўлгандан сўнг ўзига аҳамият беради ва мурожаат қилади. Беморларда бироз ҳолсизлик, дармонсизлик, енгил бош оғриши, айрим ҳолларда мушаклар ва бўғимларда оғриқ кузатилади. Тана ҳарорати субфебрил сақланиб қолади, баъзида 38-39ўС гача кўтарилади ва 1-3 кун сақланади. Объектив текширишда юқори нафас йўлларининг суст намоён бўлган катари, бироз томоқда гиперемия, конъюнктива томирлари инъекцияси кузатилади. Касалликнинг биринчи кунидан генераллашган лимфаденопатия пайдо бўлади. Хусусан орқа бўйин ва энса лимфа тугунлари катталашади ва оғриқли бўлади. Айрим ҳолларда юқоридаги белгиларнинг ҳам бирортаси ҳам кузатилмайди, фақат тошма тошгандан кейин сезиб қолинади.
Касаллик турли шаклларда кечиши мумкин. Қизилча клиник шаклларининг умум қабул қилинган таснифи йўқ. Бизнинг фикримизча, қизилчанинг клиник шаклларини қуйидагиларга ажратиш мумкин.
А. Орттирилган қизилча: 1. Типик шакли: енгил, ўрта оғир, оғир. 2. Атипик шакли (тошмасиз). 3. Инаппарант шакли (субклиник).
Б. Туғма қизилча: 1. Нерв тизимининг зарарланиши. 2. Туғма юрак нуқсонлари. 3. Эшитишнинг бузилиш шакллари. 4. Кўзнинг шакастланиши билан ўтадиган шакли. 5. Аралаш шакллари. 6. Туғма қизилчанинг сезиларсиз белгилари.
Типик шакли асоратланмаган ва асоратланган (артрит, энцефалит, тромбоцитопеник пурпура, акушерлик патологияси) бўлиши мумкин. Типик орттирилган қизилчанинг асоратсиз шакли енгил ёки ўрта оғир шаклда ўтади, умумий интоксикация белгилари кам намоён бўлади.
Тана ҳарорати бутун касаллик давомида меъёрида сақланиб қолиши мумкин (22% да) ёки субфебрил даражагача кўтарилади (48%), қолган беморларда ҳарорат 38—39ўС атрофида тебраниб туради. Иситма 2-4 кун давом этади ва алоҳида беморларда (10%) 5 кундан ўзоқ чўзилади. Қизилчанинг жуда кўп учрайдиган белгилари бўлибюқори нафас йўлларининг яллиғланиши ринит (70% да) ва фарингит (90% да) кўринишида намоён бўлади. Беморлар қуруқ йўталга, томоқда нохуш сезгига (қадалиш, қичишиш, қуриб қолиш) шикоят қилади. Баъзида юмшоқ танглайда кичик қизил элементни (Форхгеймер доғи) кўриш мумкин. Қўпчилик беморларда (70% атрофида) қизамиқдагига нисбатан камроқ намоён бўлган конъюнктивит кузатилади. Қизилча учун хос белги тошмалар (экзантема) ҳисобланади. Кўпинча тошма касалликнинг биринчи кунидан (40%) пайдо бўлади, лекин иккинчи кунидан (35%), учинчи (15%) ва ҳатто тўртинчи (10% беморларда) кунида тошмалар тошади. Кўпинча тошма юзда тошиши билаш бошланади, кейин сутка давомида танада ва қўл-оёқларда пайдо бўлади. Қизамиқдан фарқли равишда тошмалар босқичли тошмайди. Тошмалар кўпинча ёзувчи юзаларда, орқада, белда, думба соҳасида жойлашади. Юзда танага нисбатан тошмалар камроқ бўлади. Скарлатинадан фарқли равишда тошмалар ўзгармаган тери фонида тошади. Асосий тошма элементи бўлиб, майда доғлар ҳисобланади (диаметри 5—7 мм), тери сатҳидан кўтарилмайди, терини босганда ёки таранглаштирганда йўқолади. Майда доғли тошмалар типик (95% да) ҳисобланади, алоҳида ҳолатларда йирик доғли (диаметри 10 мм ва ундан катта) бўлиши мумкин. Шулавр билан бир қаторда 2-4 мм диаметрли ясси розеолалар кузатилади. Тошма элементлари алоҳида жойлашади, баъзида бир-бири билан қўшилиб, четлари қорайган йирик доғ ҳосил қилади, лекин тери юзасида йирик эритематоз яллиғланишлар чақирмайди. Айрим ҳолларда тошмалар соҳасида енгил қичишишлар бўлади. Тошма элементлари 2-3 кун сақланади. Бир қисм беморларда касалликнинг биринчи кунларида кўп бўлмаган гипотензия, баъзида жигар ўлчамларининг катталашиши, (10% да), бирмунча кўпроқ талоқнинг катталашиши (30% беморларда). Кузатилади. Периферик қон учун лейкопения ва плазматик хужайралар сонининг ортиши хосдир.
Атипик қизилча енгил, тошмаларсиз, ўтади, у юқори нафас йўлларининг енгил катарал яллиғланиши ва бироз ривожланган лимфаденопатия билан характерланади. Агар бунда бемор қизилча билан мулоқотда бўлганлиги ҳақида маълумот бўлса, шу касаллик ҳақида ўйлаш мумкин.
Касалликнинг инаппарант шакли ҳанузгача муаммо бўлиб келмоқда. Маъуломмларга кўра қизилчанинг инаппарант кечиши типик клиник кечишига нисбатан 5-6 марта кўпроқ кузатилади. Буни қизилчага қарши антитаначалар титрининг ортиши билан аниқлаш мумкин.
Даволаш. Асоратланмаган қизилча симптоматик даволанади. қизилчали артритда хлорохин (делагил) 0,25 г дан кунига 2—3 маҳал5-7 кун давомида, антигистамин дори воситалари, ностероид яллиғланишга қарши воситалар тайинланади. Геморрагик синдромда — преднизолон (20-25 мг дан 7-10 кун давомида), геморрагик белгилар кўпроқ намоён бўлганда гепарин кунига 20—30 минг ЕД қўлланилади. Комплекс витаминлар тайинланади. Қизилча энцефалити ривожланганда ва бошқа энцефалитларда комплекс тадбирлар ўтказилади.
Қизилчанинг оқибати яхши сифатли кечади. Қизилча энцефалитида эса ўлим кўрсаткичи 50% га етади. Туғма қизилчада эса бир қанча нуқсонлар (масалан, карлик) бироз кечроқ ривожланади.
СУВЧЕЧАК
Ўткир юқумли касаллик бўлиб, Herpes viridae оиласига мансуб вируслар чақиради. Сувчечак бироз иситмалаш, тери ва шиллиқ қаватларда тиниқ суюқлиқ тутувчи майда пуфакчалар тошиши билан изоҳланади.
Клиник кўриниши. Яширин даври 11-21 кун, ўртача 14 кун. Касаллик қисқа вақтли субфебрил ҳарорат ва умумий аҳволи бир оз ўзгариши билан бошланиши мумкин. Баъзи беморларда бошланғич даврида скарлатинасимон ёки қизамиқсимон тошма (реш) тошиши мумкин. Лекин бу тошма кўпроқ сувчечак элементлари тошиши авжида кузатилади. Одатда касаллик ўткир, 37,5-38,50С гача иситмалаш ва сувчечак тошмаси тошиши билан бошланади. Тошма бирламчи кўриниши – майда доғ-папула бўлиб, у бир неча соатдан кейин 0,2-0,5 см ли везикулага айланади. Везикула юмалоқ ёки овал шаклда бўлиб, юзаки жойлашиб, асосида инфильтрат бўлади, гиперемия ҳошияси билан ўралган бўлади, усти таранг, суюқлиги тиниқ. Пуфакчалар одатда бир камерали бўлиб, тешиб қўйилса пучқойиб қолади. Тошмалар биринчи сутка оҳирига келиб қурийди, бўшашади ва жигарранг қатқалоққа айланади. Қатқалоқ касаллик 1-3 ҳафтасига келиб тушиб кетади. Улар ўрнида 2-3 ойгача пигментли доғлар қолади, чандиқ ҳосил бўлмайди. Тошмалар бемор юзида, бош сочли қисми, бадан ва оёқ- қўлларида тошиб, оёқ- қул, кафтларида бўлмайди. Баъзида тошмалар оғиз шиллиқ қавати, конъюктива, камроқ ҳолларда ҳиқилдоқ, жинсий аъзолар шиллиқ қаватида тошади. Бу тошмалар майин бўлиб тезда юзаки эрозияларга айланади. Бунда бир оз оғриқ бўлиши мумкин. Эрозиялар 3-5 кундан кейин битади. Сувчечакда тошмалар бир вақтда эмас, балки турткисимон тошади. Шу сабабли терида бир вақтни ўзида тошмани турли ривожланиш босқичида – доғ, папула, пуфакча, қатқалоқ кўриш мумкин. Бу-соҳта полиморфизм деб номланади. Ҳар бир тошма тошиши-яъни туртки-ҳарорат кўтарилиши билан кечади. Интоксикация белгилари турли намоён бўлиб, тошма кўп бўлганда у кучлироқ бўлади. Периферик қон унчалик ўзгармайди, баъзида бироз лейкопения ва нисбий лимфоцитоз топилади.Ташхисоти. Типик ҳолларда касаллик ташхиси ўзига хос клиник кўринишларига асосланиб аниқланилади. Лаборатор усулларидан везикулез суюқликдан оддий ёки электрон микроскопия усулида Морозова усулида текшрилади. Серологик усуллардан комплементни боғлаш реакцияси ва ИФА қўлланилади.Давоси. Сувчечакда гигиена қоидаларига қатъий риоя қилиш лозим. Везикулаларга 1 %-бриллиант кўки ёки 1-2 % ли калий перманганати эритмаси суртилади. Марганцовка билан умумий ванналар тайинлаш мумкин. Гормонлар фақатгина энцефалит ёки менингоэнцефалит қўшилганда тавсия этилади, оғир ҳолларда иммуноглобулин 0,2-0,5 мл/кг миқдорида тайиланади.
Яхши натижаларга вирусга қарши препаратлар-аденин арабинозид, ацикловир, виролекс, ганцикловир қўлланганда эришиш мумкин. Бу препаратлар ўртача 5 мл/кг/сут физиологик эритмаларда вена ичига томчилаб юборилади.
Ёғлар.Ёғларнинг таркиби ва табиатда тарқалиши.
Ёғлар (грекча lipos–ёғ) термини билан сувда ёмон эрувчи ва органик эритувчилар билан экстракцияланувчи бирикмалар бирлашган катта гуруҳи аталади.
Одам организмида тана массасининг 10–20 % ни ёғ ташкил қилади. Ёғни шартли равишда ики турга бўлиш мумкин: протоплазматик ёғ ва резерв ёғ.
Протоплазматик (конститутив) ёғ барча орган тўқималарининг таркибига киради. У организмдаги умумий ёғнинг тахминан 25 % ини ташкил қилади ва бутун ҳаёт мобайнида амалий жиҳатдан доимий миқдорда қолади.
Резерв ёғ организмда запас бўлиб тўпланади. Унинг миқдори ҳар хил факторларга қараб ўзгаради.
Организмда ёғларнинг биологик аҳамияти катта улар барча орган ва тўқималардан топилган. Мияда ёғлар органнинг ярим оғирлигининг, жигарда 5 % атрофидагисини ташкил қилади. Лекин уларнинг энг кўп миқдори (90 %) гача ёғ тўқималарда бўлади. Ёғлар ҳужайра мембраналарининг тузилишида ва кўпгина синтетик жараёнларда ва ҳоказоларда иштирок этади.
Ёғларнинг энергетик функцияси ушбу организм учун зарур бўлган бутун энергиянинг 25–30 % ни таъминлайди. 1 г ёғнинг тўла парчаланишида 38,9 кЖ энергия (9,3 ккал) ажралиб чиқади, бу эса углеводлар ва оқсилларга нисбатан тахминан 2 марта кўп.
Ёғлар запас озиқ моддалар функциясини бажаради ва улар овқат билан етарли кирмаганда организмда сарфланади. Тери ости клетчаткаси буйрак олди капсуласи ичак тўтқич ёғ депосидир. Ундан ташқари, ёғлар терморегуляция жараёнларида иштирок этади, терини қуриб қолишдан сақлайди, органларни чайқалишларидан ҳимоя қилади (буйраклар ва ҳоказолар атрофида ўзига хос ёғ «ёстиқлари» ҳосил қилади).
Организмда эндоген сувнинг потенциал резерви бўлиб хизмат қилади. 100 г ёғ оксидланганида 107 г сув ҳосил бўлади. Ниҳоят тўйинмаган ёғ кислоталарнинг манбаидир, улар организм учун муҳим аҳамиятга эга.
Юқорида айтилганлар организмни ёғлар билан оптимал таъминлашни талаб қилади (жадвалга қаранг). Уларнинг 25–30 % ини ўсимлик ёғлари ташкил қилиши керак.
Ёғларга эҳтиёж, г/сут.
Гуруҳ Жинс Эҳтиёж
Жисмоний меҳнат боғлиқ бўлмаган ходимлар Э
А 87 (26)
73 (22)
Механизациялашган меҳнат ходимлари Э
А 94 (28)
79 (24)
Механизациялашган оғир меҳнат ходимлари Э
Э 145 (43)
90 (27)
Студентлар Э
А 120 (36)
106 (32)

Ёғларнинг умумий характеристикаси ва классификацияси.


Барча ёғларнинг гуруҳи бир неча бўлиши мумкин.

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:21]


[Переслано от Феруза]
Оддий ёғлар
Триацетилглицеринлар (триглицеридлар, нейтрал ёғлар). Кимёвий структураси бўйича 3 атомли спирт глицерин ва юқори молекуляр ёғ кислоталардан ташкил топган. Нейтрал ёғнинг таркиби ҳайвонлар организмининг ёши, жинси, овқатланиши, яшаш жойига қараб ўзгаради. Одам ёғи асосан палъмитат, миристинат ва оз миқдорда стеарат кислотадан, тўйинмаганлардан эса, олеат, линолат ва леноленатдан иборат.
Ёғларнинг физик ва кимёвий хоссалари, уларнинг таркибига кирадиган ёғ кислоталарнинг хоссалари билан белгиланади. Масалан, тўйинган кислоталар юқори эриш температурасига эга ва бу кислоталарнинг кўп миқдоридан ташкил топган ҳайвон ёғлари мос равишда анча юқори температурада эрийди.
Тўйинмаган кислоталар кўп бўлган ёғлар (ўсимлик мойи) жуда ҳам паст эриш температурасига эга. Таъкидлаб ўтиш зарурки, одам организмининг триацилглицеринлари тана температурасида эриган ҳолатда бўлади.
Мумлар: 1 атомли юқори спиртлар билан юқори молекуляр ёғ кислоталарнинг мураккаб эфирларидан иборат катта гуруҳ моддаларини бирлаштиради.
Мумларга холестерин эфирларининг ҳар хил юқори ёғ кислоталари билан аралашмасидан иборат бўлган ланолин вакил бўлади.
Ланолин сочларнинг бақувватлигини ва терининг эластиклигини таъминлайди. Туберкулёз бациллаларининг капсуласи таркибида кўп миқдорда мумлар топилган.
Одам тўқима ва органларида ёғларнинг миқдори (фоиз ҳисобида)
Тўқима Умумий ёғлар Триглицеридлар Фосфоёғлар
Қон плазмаси 0,6 0,14 0,22
Бошмиянинг кулранг моддаси 4,0–7,9 _ 3,1–4,5
Бош миянинг оқ моддаси 13,9–23,1 _ 6,2-9,3
Жигар 4,8 2,0 2,5
Орқа мия 15,5–22,7 _ 7,8–10,6
Скелет мускуллари _ _ 0,2–1,0
Ёғ тўқимаси _ 99,0 0,2
Аёл сути _ 3,1 0,078
Мураккаб ёғлар.
Фосфоёғлар–(фосфатидлар) нинг организм учун биологик аҳамияти ниҳоятда катта. Улар мия тўқималари таркибида, нервларда, жигар, юракда ва бошқаларда кўп бўлади. Улар оқсил биосинтези жараёнларида иштирок этади, протромбинни активлайди, қон бўйлаб ёғларни ташийди.
Гликоёғлар–углевод ва ёғларнинг мураккаб бирикмаларидир. Улар мия тўқимаси ва нерв толаларининг таркибига киради. Улар орасида сфингозин, лигноцерат кислота ва галактозадан тузилган бирикмалар–цереброзидлар фарқ қилинади. Бошқа гуруҳни ганглиозидлар–юқори гликоёғлар ташкил қилади. Кўрсатилган компонентлардан ташқари уларнинг таркибида галактозамин ва сиалат кислоталар топилган. Ганглиозидларга миянинг электр қўзғалишини тиклаш функцияси ва бактериал токсинларни (қоқшол) зарарсизлантириши қобилияти таалуқлидир.
Липопротеидлар–ҳар хил оқсилларнинг катта бўлмаган размеридаги (150–200 нм) ёғлар билан комплекси бирикмаларидан иборат, уларнинг ташқи қобиғини оқсиллар ҳосил қилади, ичида эса ёғлар ва уларнинг ҳосилалари бўлади.
Липопротеидлар размерига қараб юқори ва паст зичлик сифатида ёки  ва  деб белгиланади. Каттароқ заррачалар эса хиломикронлар деб номланади. Липопротеидларни аниқлаш айрим касалликлар диагностикасида қўлланилади. Атеросклерозда холестеринни ва унинг эфирини ташийдиган –липопротеидларнинг қондаги концентрацияси ошган бўлади.
Стеаринлар кимёвий структураси бўйича юқори молекуляр циклик спиртлардан иборат, холестерин уларнинг вакили бўлиб хизмат қилади.
Э. Конради XVII асрдаёқ уни биринчи марта ўт тошларидан ажратиб олди (грекча holle–ўт). Бу сувда эримайдиган кристалл модда. Холестерин организмда муҳим функцияларни бажаради–айрим биологик актив моддаларнинг (ўт кислоталар, стероид гормонлар, витамин Д гуруҳи ва бошқалар) олд моддасидир. Ҳужайраларнинг мембраналарининг мустаҳкамлаб эритроцитларнинг гемолизга чидамлигини оширади.
Стеаринлар юқори ёғ кислоталари билан эфирлар ҳосил қилади улар стеаридлар деб аталади, унинг қондаги миқдори катта, тахминан холестериннинг 75 % ташкил қилади, унинг қондаги миқдори 3,8–6,5 ммолъ/л (150–200 %).
Ёғларнинг биологик аҳамияти.
Ёғлар ҳазм бўлишининг асосий факторлари:
1. Ёғларни парчаловчи ферментлар–липазалар ва улар оптимал активлигининг намоён бўлиш учун шарт–шароитлар.
2. Сирт таранглигини камайтирувчи ва ёғ заррачалари ёпишишининг олдини олувчи моддалар эмульгаторлар. Липазалар фақат эмулъгирланган ёғларни гидролизлаши мумкин.
Оғиз бўшлиғида юқорида айтилган шароитлар йўқ, шунинг учун бу ёғлар сингимайди. Меъдада липаза бўлади, аммо унинг активлиги меъдада кучли кислотали муҳит бўлиши эмулгаторлар йўқлигидан унчалик катта эмас, липазанинг таъсир этиш оптимуми эса кучсиз ишқорий муҳитда юзага чиқади. Шунинг учун меъдада фақат эмулъгирланган ёғлар–сут ва тухум сариғидаги ёғлар парчаланади. Аммо меъда ёғларининг ҳазм бўлиши жараёнларида маълум ролъ ўйнайди, ичакка ёғларнинг киришини регуляция қилади, меъда ширасининг протеолитик ферментларининг эса овқат липопротеидли комплексининг оқсилларини парчалайди, шу тариқа ёғни озод этади.
Ёғ асосан ингичка ичакда ҳазм бўлади, у ерда бу жараён учун барча зарур шароитлар мавжуд. Меъда ости бези ва ичак девори ноактив формада липолитик ферментларнинг катта гуруҳини секреция қилади, булар эса ичак йўлида активлашади. Муҳитнинг кучсиз ишқорий реакцияси уларнинг юқори активлигини таъминлайди. Ундан ташқари, ёғ томчилари ичак перисталътикаси ва доимий ҳосил бўлувчи СО2 таъсири остида жуда майдаланади, сўнгра қўш ўт кислоталари ва моноацилглицеринлар иштирокида эмулъгирланади.
Холестерин овқатда эркин формада ва шунингдек, эфир кўринишида бўлади. Улар холестеразалар таъсирида таркибий қисмларга парчаланади.
Шундай қилиб, ёғларнинг ҳазм бўлиши натижасида ичакда ҳар хил бирикмалар тўпланади, улардан глицерин, моноацилглицеринлар, фосфат кислота ва азот асослари сувда эрувчилар каби ичак деворига осон сўрилади. Ёғ кислоталар, холестерин ва бошқа ёғда эрувчи моддалар қўш ўт кислоталари иштирокида сўрилади.
Қўш ўт кислоталари ичак йўлида ўзига хос жуда кичик томчилар, уларнинг ташқи қисми бу кислоталарнинг гидрофил қисмидан, ичкиси эса гидрофил қисмидан ҳосил бўлган мицеллаларга ассоциялашади. Ёғ кислоталар, холестерин ва бошқа ёғда эрувчи моддалар мицеллаларининг ички қисмига ўтади ва шундай кўринишда ичак деворининг ҳужайраларига киради, бу ерда мицеллалар парчаланади. Бунда ўт кислоталар дарвоза венасига киради ва жигарга келади, у ердан яна ўт пуфагига етказиб берилади ва ўт таркибида ичакка қуйилади. Ана шундай айланиш натижасида оз миқдордаги ўт кислоталар кўп миқдор ёғ кислоталарнинг сўрилишини таъминлайди.
Тўла парчаланмаган ёки умуман парчаланмаган нейтрал ёғлар, улар томчиларининг ўлчови 0,5 нм дан ошмаган бўлса ичакда ҳам сўрилиши мумкин. Шундай қилиб, сўрилиш жараёнлари натижасида ичак деворида ёғларнинг парчаланган барча бошланғич моддалари тўпланади.
Овқат ейилгандан кейин қонда ёғ миқдори ошади, натижада у лойқаланади. Овқатланишдан 3 соатдан кейин энг кўп лойқаланиш кўпаяди. Сўнгра қон аста–секин тиниқлаша бошлайди (4–6 соатга келиб). Бу–томирлар эпителийсидаги липопротеинлипаза таъсири остида хиломикронларни жуда майда заррачаларга парчаланиши билан боғлиқ, у фақат хиломикронларнигина парчалаб қолмайди, бу парчаланишда озод бўлган триацилглицеринларни глицерин ва ёғ кислоталарга гидролизлайди. Кейингилар организм учун заҳарлидир, аммо улардан заҳарланиш рўй бермайди, чунки ёғ кислоталар оқсиллар билан, алъбуминлар билан ўзаро таъсир этади, бу ёғ кислоталарнинг заҳарланишини таъминлайди.
Организмда ёғ алмашинуви тўғрисидаги умумий тушунча ва ҳар хил органларнинг унинг метоболизмида иштирок этади. Ёғнинг анчагина қисми жигарга келади ва оз қисми ёғ деполарда запас ҳолда тўпланади. Ёғлар жигардан липопротеид ёки фосфоёғлар кўринишда ҳар хил тўқималарга кўчирилади.
Ёғлар алмашинув регуляцияси.
Ёғлар алмашинувининг регуляция жараёнларда қатор факторлар иштирок этади. Ташқи муҳит факторлари–овқатланиш, жинс, ёш, иш характери, кун режими ва ҳоказолар–ёғларнинг синтези, тўпланиши ва парчаланиши жараёнларига муҳим таъсир қилади. Кун давомида мунтазам равишда овқатланмаслик, дам олиш даврида жисмоний нагрузканинг йўқлиги–бунинг ҳаммаси ёғнинг ортиқча миқдори тўпланишига олиб келади, бу–кейинчалик моддалар алмашинувининг бузилишига ва касалликларнинг ривожланишига олиб келади.
Нерв системасининг таъсири каттадир. Вегетатив системалар қўзғатилганда ёғ деполаридан ёғни жигарга сафарбар қилиниши кучаяди, бу ерда у оксидланади.
Ёғлар алмашинувининг регуляциясида липотроп факторлар деб аталувчи холин, метионин, витамин В12 иштирок этади, улар фосфоглицеринлар синтезини активлайди ва нейтрал ёғларнинг ҳосил бўлишини бартараф қилади.
Ёғлар алмашинув патологияси.Ёғларнинг алмашинувининг бузилишига қуйидагилар киради:
Ёғнинг овқат билан етарли киритилмаслиги–алмашинув жараёнларининг хилма хил бузилиши, ёғда эрувчи витаминларнинг авитаминози ривожланишининг, шунингдек, тўйинмаган юқори ёғ кислоталар кам киритилишининг асосий сабабчисидир, чунки улар организмда синтезланмайди.
Овқат ҳазм қилиш трактида липолитик ферментлар ва ўт секрециясининг етарли ишлаб чиқарилмаслиги билан боғланган ёғлар ҳазм бўлиши ва сўрилиши жараёнларининг бузилиши. Бу–парчаланмаган ёғнинг нажас билан чиқишига олиб келади. Характерли, кулранг–оқ тусда бўлади (нажас ахолик).
Липотрон моддаларнинг етишмаслиги жигарда нейтрал ёғларнинг ортиқча тўпланишига имкон беради, бу–ёғ инфилътрациясининг ривожланиш сабабларидан биридир. Кетонемия ва кетонурия (ацетонемия ва ацетонурия) қонда ва сийдикда кетон таначаларининг ортиқча тўпланиши билан намоён бўлади, бу қандли диабет ва оч қолган ҳолатларда кузатилади.Семириш организмда кўп нейтрал ёғ тўпланиши билан характерланади. Семириш муаммоси–узоқ яшаш муаммосидир, чунки ортиқча массага эга одамлар, ёшининг ва меҳнат турига қараб меъёр массага эга одамларга нисбатан ўртача етти йил кам яшайди. Шу билан бир қаторда юрак тери томир касалликларида, қандли диабет ва ракда семирганлар орасидаги ўлим 3–4 марта юқори.Холестерин алмашинувининг бузилиши оқибатида баъзида касалликлар келиб чиққанлиги туфайли бу бузилиш катта қизиқиш туғдиради. Қуёнларга ташқаридан кўп миқдорда холестерин киритилиши натижасида чиққан хроник гиперхолестеринемия артерия деворларининг бузилишига олиб келади. Бу–одамда атеросклерозда томирларнинг худди шундай ўзгаришига жуда ҳам ўхшаб кетади. Бу одамларда мазкур касаллик этиологияси тўғрисидаги, масалан холестерин алмашинувининг бузилиши билан боғлашга имкон берди. Аммо ҳозирги пайтгача атеросклероз этиологияси ва патогенези аниқланмаган, лекин кўпгина олимлар фақат артерия касаллиги эмас, балки бутун моддалар алмашинувининг ва қон айланиши ҳамда томирлар деворининг қон билан таъминланишини бошқариб турадиган нерв аппаратининг ҳам касаллиги деб ҳисоблайдилар. Атеросклерозда қонда холестерин миқдори ошади, айрим ҳолларда меъёрдаги 3,9–6,5 ммолъ/л (150–250 мг %) ўрнига 13 ммолъ/л (500 мг %) га етади, шунингдек ёғ бўлган –липопротеидлар ҳам кўпаяди. Организмда парчаланган ва синтезланган холестерин ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши гиперҳолестермияга сабаб бўлади. Овқат билан у тахминан суткада 0,2–0,5 г киради ва бу миқдор амалда организмдаги холестерин миқдорига таъсир қилмайди. Холестерин организмдаги миқдори суткада 0,8–1,5 г га етади.
Даволаш организмда эндоген холестерин синтезини тормозлашга ва энергия алмашинувини меъёрга келтиришга қаратилган бўлиши керак.Клиникада ёғлар алмашинувини текшириш.
Организмдаги ҳар хил моддалар алмашинув жараёнида ёғларнинг иштирок этиши ва патологик ҳолатларда улар миқдорининг ўзгариши касалликлар диагнозини аниқлаш мақсадида уларни қонда текшириш зарурлигини белгилаб берди. Клиникада умумий ёғ ва ёғ фракциялари, эркин ёғ кислоталари (ЭЁК), фосфатидлар ва холестерин миқдори аниқланади.Қон плазмасидаги умумий ёғ миқдори овқат қабул қилинганидан 1–4 соат кейин 1,5–2 марта кўпаяди. Бундай физиологик ҳолат алиментар (овқатланишга оид) гиперлипемия деб аталади.
Патологик гиперлипемия қандли диабетда, панкреатитлар (меъда ости безининг яллиғланиши) да, иситма ҳолатларида кузатилади.Атеросклерозда –липопротеидлар миқдорининг ортиши, жигар циррозида эса –липопротеидлар миқдорининг камайиши кузатилади. Нефроз ва диабетда эркин ёғ кислоталарининг умумий миқдори қон плазмасида анча ортади. Диабет, нефрозлар (буйрак касалликлари), сариқ касаллигида фосфоёғлар миқдори ошади. Қалқонсимон без функциясининг пасайишида фосфоёғлар миқдори камаяди. Атеросклероз, диабет, мексидемада холестерин миқдори ошади, ўткир юқумли касалликларда, ўпка силида, жигар ва меъда ости безининг ўткир яллиғланишида эса камаяди.
Ёғлар алмашинуви.
№ Аниқланувчи компонент Текширилувчи материал «СИ» системада
1 Умумий ёғлар Зардоб 3,5–8,0 г/л
2 –липопротеидлар: эркакларда аёлларда Плазма 2200–2800 мг/л
2800–3300 мг/л
3 –липопротеидлар Плазма 700–1700 мг/л
4 Холестерин Плазма 2–4 ммоль/л
5 Триглицеридлар Зардоб ёки плазма 0,45–1,85 ммоль/л
6 Фосфоёғлар Зардоб 1,93–3,55 ммоль/л

Ahmedova Malika, [18.09.20 09:21]


[Переслано от Феруза]
Ёғларни биокимёвий текшириш усуллари.
1. Қондаги β–липопротеидларни аниқлашни;
2. Холестеринни Илька реактиви билан аниқлаш усулини;
3. Қондаги оддий ёғларни «HOSPITEX DIAGNOSTICS» анализаторида аниқлашни.
Қондаги β–липопротеидларни аниқлаш.
Ёғлар қон бўйлаб оқсиллар билан мураккаб комплекс–липопротеидлар ҳолида ташилади. Улардан жуда ҳам майдалари α–ва β–липопротеидлар деб белгиланади, йириклари эса хиломикронлар деб аталади. Хиломикронлар ичак деворида ҳосил бўлади ва ёғлардан ташқари, ёғда эрувчан витаминларни ташийди.
Ишни бажариш тартиби: зардобнинг бир томчисини фильтр қоғозга томизилади ва қуритилади. Кейин Петри косачасига жойлаштирилади ва судан эритмаси билан тўлдирилади. Бир соатга қўйиб қўйилади. Сўнгра фильтр қоғоз олинади, бошқа Петри косачасига ўтказилади ва 50 % ли этил спирти билан ювилади. Зардоб туширилган жойда пушти ранг доғ ҳосил бўлади.
Ацетон таначаларига реакциялар. Ацетон СН3–СО–СH3, ацетоацетат кислота СН3–СО–СН2–СООН, β–гидроксимой кислота CH3–CHOH–CH2–COOH ацетон ёки кетон таначалар деб аталади. Бу моддалар ёғларнинг тўла парчаланмаган маҳсулотидир. Ёғ ва углеводларнинг нормал алмашинувида улар деярли тўлиқ оксидланади ва қонда оз микдорда, тахминан 1 мг % (0,01 г/л) бўлади. Бироқ, қандли диабет каби айрим касалликларда, уларнинг миқдори анчагина кўпаяди: қонда 100–300 мг % (1–3,5 г/л) гача, сийдикда эса нормада 40–50 мг (0,04–0,05 г) бўлгани ҳолда, суткасига 40 гр гача ажралади ва улар тери ҳамда ўпка орқали чиқарилади. Шунинг учун касал одамда ацетон (чириган мевалар) ҳиди сезилади.
а) Йодоформ ҳосил бўлишига реакция.
Ишни бажариш тартиби: пробиркага 10 томчи 0,5 % ли ацетон эритмаси, 10 томчи 10 % ли калий гидроксид ва бир неча томчи йоднинг калий йодиддаги эритмаси солинади ва сариқ рангли йодоформ чўкмасининг тушиши кузатилади. Сийдик билан ҳам ҳудди шундай реакция бажарилади.
б) Натрий нитропруссид билан реакция.
Ишни бажариш тартиби: пробиркалардан бирига 10 томчи 0,5 % ли ацетон эритмаси, бошқасига эса шунча микдорда 0,5 % ли ацетоацетат кислота эритмаси қуйилади. Кейин иккала пробиркага 5 томчидан муз сирка кислота ва 3 томчидан 10 % ли натрий нитропруссид эритмаси қўшилади, силкитилади. Шундан сўнг эҳтиётлик билан 0,5 мл дан концентрланган аммиак эритмаси қатлам қилиб қуйилади. Иккала пробиркадаги икки суюқлик чегарасида қизил бинафша ҳалқа ҳосил бўлади. Сийдик билан ҳам худди шундай реакция бажарилади.
в) Ацетоацетат кислотага реакция
Ишни бажариш тартиби: пробиркага 10 томчи 0,5 % ли ацетоацетат кислота эритмаси ва 2 томчи 10 % ли темир (III) хлорид эритмаси қуйилади. Тўқ кизил ранг пайдо бўлади. Сийдик билан шундай реакцияни бажаришда, дастлабки икки томчи темир (III) хлорид эритмаси қўшилгандан кейин, темир фосфат чўкмаси тушишини ҳисобга олиш зарур. Шунга кўра характерли рангни олиш учун шу реактивдан яна 1–2 томчи қўшиш зарур.
Холестеринни Илька реактиви билан аниқлаш усули.
Моҳияти: холестерин сирка ангидриди иштирокида, сирка ва сульфат кислоталар билан аралашганда яшил ранг ҳосил қилади.
Керакли асбоб ва реактивлар:
1. I–реактивдан 1 қисм муз сирка кислота (СНзСООН), 5 қисм сирка ангидрид (СН3СО)2О ва 1 қисм Саваль синовига бардош бера оладиган концентрланган сульфат кислота (Н2SО4) дан иборат. Реактивларни кўрсатиб ўтилган тартибда, аралашма тайёрланадиган колбани муттасил совутиб турган ҳолда аралаштирилади. Олинган аралашма рангсиз ёки сал сарғимтир бўлиши керак. Реактивларни қўшишдаги изчиллик бузилса ва аралашма совутиб турилмаса, у тўқ сариқ рангга киради ва ишлатишга яроқсиз бўлади. Аралашмани тиқини ишқаб беркитилган зарғалдоқ рангли шишага қўйиб, музлатгичда сақланади.
2. Холестериннинг стандарт эритмасини тайёрлаш учун қуйидаги реактивлардан фойдаланилади: абсолют этил спирти, хлороформ, холестерин. 180 мг холестеринни аналитик тарозида 0,0002 гр гача аниқликда ўлчаб олинади. Сиғими 100 мл ли колбада тортимни 2,5 мл хлороформда эритилади, сўнгра ҳажмини абсолют этил спирти билан колба белгисигача етказилади. Тайёрланган эритмани тиқин билан беркитилган ҳолда зарғалдоқ рангли шишада ва қўшимча равишда парафин қўйиб маҳкамлаб сақланади. Аралашмани қоронғи ва салқин жойда (эритма беқарор) сақланади, тайёрланган 1 мл эритмада 1,8 мг холестерин бўлади.Ишни бажариш тартиби: кимёвий тоза пробиркага реактивлар аралашмасидан 2,1 мл қуйилади, 0,1 мл гемолизланмаган зардоб қуйилади. Зардобни пробирка девори бўйлаб оқиб тушадиган қилиб секин қуйилади. Пробиркани 10–12 марта тез–тез :ва қаттиқ–қаттиқ силкитилади ҳамда термостатга 37 °С ҳароратда 20 дақиқага қўйилади. Сўнгра ФЭК асбобида қизил светофильтр билан кюветада 1–эритма рўпарасида ишчи қирралар орасидаги 5 мм лик масофада колориметрланади. Жавобни калибровка жадвали бўйича берилади.
Калибрлаш жадвалини тузиш: холестериннинг стандарт эритмасидан бир қанча эритма тайёрланади. Пробиркага қуйидаги компонентлар солинади.Тегишли стандарт пробиркадаги холестерин концентрациясидан тажрибадаги холестериннинг миллиграмм–фоизлар миқдорига ўтиш учун тегишли концентрация рақамини 1000 га кўпайтириш керак, чунки тажрибага 0,1 мл зардоб олинади. Холестериннинг олинган стандарт зритмалари тажриба пробиркалар каби қаттиқ силкитилади ва термостатга қўйилади, шундан сўнг колориметрланади.
Калибрлаш графиги стандарт эритмаларни колориметрлаш натижасида олинган экстинция рақамлари бўйича тузилади. Шу усул бўйича холестерин нормаси 140–200 % мг.
Пробиркалар
рақами Холестериннинг
стандарт эритмаси, мл I–реактив, мл Стандарт
пробиркадаги холестерин, мг Холестерин,
мг %
1
2
3
4
5 0,05
0,1
0,15
0,2
0,25 2,15
2,1
2,05
2,0
1,95 0,09
0,18
0,27
0,36
0,45 90
180
270
360
450
Қондаги оддий ёғларни «HOSPITEX DIAGNOSTICS» анализаторида аниқлаш.
Қондаги оддий ёғларни «HOSPITEX DIAGNOSTICS» анализаторида аниқлаш учун махсус реактивлар тўпламидан фойдаланилади.
Қутида 4х30 мл
4х100 мл
4х250 мл
Реагентлар R 1 Буфер PIPES рН 6,9
Фенол
R 2 Холинэстераза ≥ (=)
Холестеролоксидаза ≥ (=)
Пероксидаза ≥ (=)
Амино–4–антипирин Натрий холат
R 3 Холестерол стандарти 50 ммоль/л
24 ммоль/л
250 U/л
250 U/л
1000 U/л
0,5 ммоль/л
2,5 ммоль/л
5,17 ммоль/л
Эритмани тайёрлаш R 1 билан R 2 ни эҳтиёткорлик билан аралаштиринг
Яроқлилиги Тўқ рангли идишда хона ҳароратида 1 ҳафта
Совуткичда 1 ой
Намуна Зардоб, гепарин ёки ЭДТА билан плазма,
Текшириш жараёни
Реагент
Стандарт
Зардоб Тўлқин узунлиги
Ҳарорат
Бланк 505 нм
37 0С
Кювета реагент билан
Бланк Стандарт Намуна
1 мл 1 мл 1 мл
– 0,01 мл –
– – 0,01 мл
Аралаштиринг ва 37 0С да 5 минут инкубация қилинг. Ранги 60 минутгача ўзгармайди.
Меъёр Зардобда 3,87–6,71 ммоль/л
Эслатма Агар сиз олган натижа 12,9 ммоль/л дан катта бўлса, намунани дистилланган сув билан суюлтириш керак, олинган натижани неча марта суюлтирилган бўлса, шунчага кўпайтириш керак.
ассалому алайкум тингловчилар дарсни бошлаш вакти булди бугунги мавзу ёглар турлари тешириш усуллари хакида булади ёзишдан олдин утган мавзудаги оксилларга жавоб ёзамиз киска ма лонда1. Оқсиллар ишқорий муҳитда мис сульфат тузи билан кандай рангхосил булади.
2. Меъёрда қонда оқсил микдори.
3. Оқсил миқдорини кандай усул билан аникланади.
Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling