Документ Microsoft Word

Sana01.01.1970
Hajmi
#147772
Bog'liq
Документ Microsoft Word


Эндокрин системаси ва моддалар алмашинуви касалликлари.

ИЧКИ СЕКРЕЦИЯ БЕЗЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ЎРГАНИШ УСУЛЛАРИ. ГИПОФИЗ ВА ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ ФИЗИОЛОГИЯСИ


Ички секреция безларига қуйидагилар киради: гипофиз, қалқонсимон без, қалқонсимон без ёнидаги безлар, меъда ости бези, буйрак усти безлари, эркак ва аёл жинсий безлари, эпифиз, айрисомн без, йўлдош, ҳамда ошқозон-ичак йўлидаги эндокрин ҳужайралар. Ушбу безлар синтезлайдиган маҳсулотлар «гормон» деб номланади. Ички секреция безларининг ташқи секреция безларидан фарқли равишда, чиқарув йўллари бўлмай, улар ўз гормонларини бевосита қонга ажратади. Гормонлар қон билан плазмада эриган ҳолда, плазма оқсиллари билан бириккан ҳолда ташилади. Масалан, қондаги альбуминлар, γ-глобулинлар ва тансферрин каби оқсиллар турли гормонлар билан комплекс ҳосил қилиши мумкин.
Гормон молекуласидаги фрагментлар турли вазифаларни бажаради. Масалан, гаптомерлар – гормон таъсир этадиган жойни ахтариб топиш вазифасини бажаради, актонлар эса - гормоннинг ҳужайрага кўрсатадиган специфик таъсирини таъминлайди. Гормон молекуласида шунингдек гормоннинг фаоллик даражасини ва гормон молекуласининг бошқа хоссаларини бошқарувчи фрагментлар ҳам бўлади.
Гормонларнинг ўзига хос хоссалари
Гормонлар қуйидаги ўзига хос хоссаларга эга:
• Ҳар бир гормон муайян ихтисослашган безда ишлаб чиқарилади.
• Барча гормонлар маълум аъзо ва фаолиятларга таъсир этиб, уларда ўзига хос ўзгаришлар пайдо қилади.
• Гормонлар юқори биологик фаолликка эга.
• Гормонлар дистант таъсирга эга.
• Гормонларнинг молекуляр оғирлиги жуда кичик бўлиб, улар ҳужайраларнинг мембраналаридан бемалол ўта олади.
• Гормонлар тез парчаланади.
• Кўпчилик гормонларнинг турга оид спецификлик хоссалари йўқ.
• Гормонлар фақат ҳужайраларда ва уларнинг фаол тузилмаларида рўй берувчи жараёнларга таъсир қилади.
Гормонларнинг таснифи
Гормонларни таснифлашда бир нечта тамойилга амал қилинади:
Кимёвий тузилишига кўра:
Аминлар гуруҳига мансуб гормонлар:
а) дофамин;
б) адреналин;
в) норадреналин;
г) мелатонин.
Йодтиронинлар гуруҳи:
а) трийодтиронин;
б) тетрайодтиронин ёки тироксин.
Пептид гормонлар:
а) антидиуретик гормон (АДГ);
б) окситоцин;
в) меланоцитларни стимулловчи гормон (МСГ);
г) тиреотропин-рилизинг гормон;
д) гонадотропин-рилизинг гормон;
е) кортикотропин-рилизинг гормон;
ё) соматостатин;
ж) соматокринин;
з) ангиотензин.
Оқсил гормонлар:
а) инсулин
б) глюкагон;
в) ўсиш гормони;
г) плацентар лактоген;
д) пролактин;
е) паратгормон;
ё) энкефалин;
ж) кальцитонин;
з) адренокортикотроп гормон (АКТГ);
и) секретин;
й) холецистокинин-панкреозимин (ХЦК-ПЗ);
к) гастрин;
л) меъдани ингибирлович пептид (ЖИП).
Глюкопротеид гормонлар:
а) фолликулларни стимулловчи гормон (ФСГ);
б) лютеинловчи гормон;
в) тиреотроп гормон (ТТГ);
г) хорионик гонадотропин.
Глюкокортикоид гормонлар:
а) эстрогенлар;
б) тестостерон;
в) прогестерон;
г) альдостерон.
Вазифасига кўра:
Эффектор гормонлар - нишон аъзога бевосита таъсир этувчи гормонлар.
Ганадотроп гормонлар - эффектор гормонлар синтези ва ажралишини бошқаради.
Рилизинг ва ингибитор гормонлар. Гипоталамуснинг нерв ҳужайраларида синтезланиб, гландотроп гормонлар ажралишини бошқаради. Шу тариқа эндокрин тизимни марказий нерв тизими билан боғлайди.
Гипоталамо-гипофизар тизим
Гипофизнинг гландотроп гормонларини ва ўсиш гормонининг қонга ўтишини гипоталамуснинг гипофизотроп соҳаси бошқаради. Бу соҳадаги кичик нейросекретор ҳужайралар гипофизнинг олдинги бўлагидан гормонларнинг синтезланиши ва қонга ўтишини тезлаштирадиган рилизинг-гормонларни (либеринларни) ва бу жараёнларни тормозлайдиган ингибитор омилларни (статинларни) ишлаб чиқаради. Либерин ва статинларни аденогипофизга қон етказади. Юқори гипофизар артерия гипоталамуснинг гипофизотроп соҳасида майда капиллярларга бўлиниб, нейросекретор ҳужайралар атрофида майда тўр ҳосил қилади. Бу капиллярлар тўридан қон оқиб ўтаётганда, гипофизотроп гормонлар унга ўтади. Капиллярлар йиғилиб, гипофизнинг портал томирларини ҳосил қилади. Портал томирлардаги қон аденогипофиз ҳужайраларига либерин ва статинларни олиб келади. Аденогипофиз фаолиятини бошқаришда иштирок этадиган олтита рилизинг-гормон ва учта статин маълум.
Гипоталамуснинг гипофизотроп гормонлари
Тўлиқ номи Қисқар-тирилган номи Қайси гормон ишлаб чи қарилишига таъсир қилади
I. Рилизинг-гормонлар (либеринлар)
1.Тиреотропин-рилизинг гормон (тиреолиберин) TРГ
Tиреотроп гормон (ТТГ)
2.Лютеинловчи гормоннинг рилизинг- гормони (люлиберин) ЛГ-РГ Гонадотроп гормон (ГТГ)
3.Кортикотропин рилизинг- гормон (кортиколиберин) КРГ Адренокортикотроп гормон (АКТГ)
4.Ўсиш гормонининг рилизинг-гормони (соматолиберин) ЎГ-РГ Ўсиш гормони
5. Пролактиннинг рилизинг-гормони (пролактолиберин) ПРЛ-РГ Пролактин
6. Меланоцитларни рағбатлантирувчи гормоннинг рилизинг-гормони (меланолиберин) МСГ-РГ Меланоцитларни рағбатлантирувчи гормон
II. Ингибитор гормонлар (статинлар)
1. Ўсиш гормонининг ингибитор омили (соматостатин) ЎГ-ИГ Ўсиш гормони
2. Пролактиннинг ингибитор омили (пролактостатин) ПРЛ-ИГ Пролактин
3. Меланоцитларни рағбатлантирувчи гормоннинг ингибитор омили (меланостатин) МСГ-ИГ Меланоцитларни рағбатлантирувчи гормон

Гипофизотроп гормонларнинг қонга ўтиб, гипофизга етиб келиши четдаги эндокрин безлар гормонларининг қондаги миқдорига боғлиқ.


Периферик безлар, гипофиз ва гипоталамус иштирокида юзага чиқадиган қайтар алоқа тамойилида бошқарилиш гипоталамус миянинг юқори қисмларидан ажратилганидан кейин ҳам сезиларли бузилмайди.
Гипоталамус икки турдаги - нерв ва гуморал бошқарилишларни туташтирадиган зона. Унинг олдинги ва преоптик қисмларидаги нейронлар бир томондан, эндокрин ҳужайра сифатида гормонлар синтезлайди. Иккинчи томондан, бу нейронларниг аксонлари миянинг кўп қисмларига бориб етади. Ўз навбатида гипоталамуснинг нейросекретор ҳужайраларида миянинг бошқа соҳаларидаги нейронларнинг афферент толалари тугайди.
Гипофиз гормонлари, уларнинг бошқа эндокрин безлар
фаолиятини бошқаришдаги аҳамияти
Гипофиз олдинги, оралиқ ва орқа бўлаклардан тузилган мураккаб ички секрецяи безидир. Унинг олдинги бўлаги – аденогипофиз асосий ёки хромофоб ҳужайралардан (55-60%) ва хромофил ҳужайралардан (40-45%) иборат. Хромофил ҳужайраларнинг аксарияти ацидофил, оз қисми эса базофил бўлади. Гормонлар хромофил ҳужайраларда синтезланади. Базофил ҳужайралар адренокортикотроп, тиреотроп, гонадотроп (фолликулларни стимулловчи ва лютеинловчи) гормонлар ишлаб чиқаради. Ацидофил ҳужайралар ўсиш гормони (соматотропин) ва пролактин ишлаб чиқаради. Гипофизнинг олдинги бўлаги ишлаб чиқарадиган гормонлар оқсил ва гликопротеинлардир. Бу гормонлар вазифасига кўра икки гуруҳга бўлинади:
Гландотроп гормонлар: фолликулларни стимулловчи гормон, лютеинловчи гормон, тиретроп гормон, адренокортикотроп гормон.
Эффектор гормонлар: ўсиш гормони, пролактин, меланоцитларни стимулловчи гормон.
Меланоцитларни стимулловчи гормон кўпчилик ҳайвонларда гипофизнинг яхши ривожланган оралиқ бўлагидан ажралади. Одамнинг гипофизида бу бўлак деярли йўқолиб кетган. Шунинг учун МСГ олдинги бўлак гормонлари билан қўшиб кўрилади.
Ўсиш гормони
Бу гормон аденогипофизнинг эффектор гормонига киради. Ўсиш гормонининг бошқа гормонлардан фарқи унинг турга оид спецификлигида. Масалан, қорамол гипофизидан ажратиб олинган гормонни ўсишдан қолган одамни даволаш учун қўллаб бўлмайди.
Одамнинг соматотропини 191 аминокислота қолдигидан иборат бўлиб, организмда тез парчаланади. Ўсиш гормонининг асосий таъсири суякларнинг бўйига ўсишини таъминлашдир. Бу гормон таъсирида аъзо ва тўқималарда оқсил синтези тезлашади, аммо бунинг учун етарли даражада инсулин, оқсил ва угдеводлар керак. Истеъмол қилинаётган овқатда оқсиллар миқдори оз бўлса, боланинг қонида ўсиш гормони кўп бўлишига қарамасдан, унинг ўсиши секинлашади. Чунки оқсил етишмовчилиги натижасида жигарда соматомедин номли пептиднинг синтезланиши камайиб кетади. Бу пептид сульфат кислота ангидридининг тоғай тўқимасига ўтишини, ДНК, РНК ва оқсил синтезланишини тезлаштириш йўли билан ёш организмнинг ўсишини таъминлайди.
Ўсиш гормонининг моддалар алмашинувига бевосита таъсири ҳужайралар мембранасидан аминокислоталар ташилишини тезлаштириш ва липолизни кучайтиришдан иборат. Ўсиш гормони қонда глюкоза миқдорини оширади, глюкозанинг бошқа моддалардан синтезланишини тезлаштиради.
Бўйдорлик (гигантизм), акромегалия
Бола организмида ўсиш гормони меъёридан ортиқ ишлаб чиқарилса, бўйдорлик (гигантизм) кузатилади. Бунда эркакларнинг бўйи 200 см, аёлларники 190 см дан ортади. Гипофизар гигантизмда одамнинг боши, танаси ва оёқ-қўлларининг нисбати бузилмаган ҳолда катталашади. Скелет мускуллари, ички аъзолар ҳам кўпинча яхши ривожланган бўлади. Организмнинг ўсиш даври 30 ёшгача боради. Катта одамда гипофиз кўп миқдорда ўсиш гормони ишлаб чиқарса, акромегалия кузатилади. Бунда суяклар ва юмшоқ тўқималар қалинлашади, одамнинг бурни, лаблари, жағи, оёқ-қўллари катталашади. Касалнинг кўкрак қафаси, ички аъзолари ҳам катталашади. Гипофизар новчаларда ва акромегалия билан оғриган беморларда бошқа ички секреция безлари фаолияти ҳам шикастланади: жинсий безлар иши сустлашади, инсулин кам ишланиши билан боғлиқ қандли диабет аломатлари пайдо бўлади.
Гипофизар миттилик (нанизм)
Организмнинг ўсиши кўпгина омилларга боғлиқ жараён. Бу жараёнга ирсият, иқлим ва овқатланишга боғлиқ бўлган омиллар ва бир қанча гормонлар таъсир кўрсатади. Ўсиш гормонидан ташқари, ўсишга қалқонсимон безнинг, буйрак усти безининг гормонлари ва жинсий гормонлар жиддий таъсир кўрсатади. Ўсиш гормонининг етишмовчилигида ва гипофизнинг бошқа гландотроп гормонлари кам ишланиши натижасида гипофизар паканалик рўй беради. Бу ҳолат ҳомилада ёки боланинг жуда ёшлигида бошланиб, ўсишнинг кескин равишда тўхтаб қолишига олиб келади.
Бу касалликда одамнинг бўйи паст бўлса ҳам, гавда қисмларининг нисбати сақланиб қолади, қўл-оёқ панжалари кичкина, бармоқлари ингичка бўлади. Жинсий аъзолари ривожланмайди. Гипофизар пакана эркалар жинсий заиф бўладилар, аёллар эса ҳомиладор бўлмайдилар. Баъзи паканаларнинг қонида ўсиш гормонининг миқдори одатдагидан кўп бўлади. Уларнинг яхши ўсмаслигини сабаби соматомединлар етишмаслигига боғлиқ. Батафсил ўрганилган соматомедин С – 63 та аминокислота қолдиғидан иборат пептид. У асосан жигарда синтезланади. Соматомедин фақат суяк ва тоғай тўқималари ўсишини эмас, балки бошқа тўқималарда ҳам ҳужайраларнинг митотик бўлинишини тезлаштиради.
Бўй эркакларда 130 см дан, аёлларда 120 см дан паст бўлса, миттилик тўғрисида гап юритиш мумкин. Гипофизар паканаликни фақат одамнинг ўсиш гормони билан даволаш мумкин. Бошқа ҳайвонлардан олинган гормонни қўллаш яхши натижа бермайди. Даволаш қанча эрта бошланса, натижаси шунчалик яхши бўлади. Усиш гормонининг қонга ўтишида циркад (кеча-кундузги) ритм кузатилади. Унинг концентрацияси қонда кечаси, одам қаттиқ ухлаганда энг юқори даражага кўтарилади. Ўсиш гормонининг секрециясини гипоталамуснинг рилизинг-гормони – соматолиберин тезлаштиради. Соматостатин деган ингибитор гормон бу жараённи сусайтиради. Ўсиш гормонининг секрециясига қонниг кимёвий таркиби, хусусан аминокислоталар, ёғ кислотаси ва глюкозанинг қондаги миқдори таъсир қилади. Масалан, қонда глюкозанинг миқдори камайса, ўсиш гормонининг секрецияси кучаяди. Гормоннинг қонга ўтиши стресс ҳолатларда ҳам тезлашади.
Пролактин
Пролактин ҳам оқсил гормон. У 198 та аминокислота қолдигидан иборат. Эркаклар ва аёллар қонида пролактиннинг миқдори 2-15 мкг/л атрофида бўлиб, ҳомиладор аёлларда 300 мкг/л га етади. Пролактин одамда сут безлари ўсишини ва сут ишлаб чиқарилишини кучайтиради. Унинг таъсирида сут оқсиллари ва бошқа таркибий қисмларининг синтезланиши тезлашади.
Пролактин секрециясини гипоталамик марказлар рефлектор йўл билан кучайтиради. Рефлекс бола сут эмган вақтда сут бези сўрғичларидаги рецепторлар қўзғалиши натижасида юзага чиқади. Пролактин сув-туз ва ёғ алмашинувига ҳам таъсир қилади, терининг янгиланиши ва ундаги ёғ безлари фаолиятини тезлаштиради. Гормоннинг қонга ўтиши рефлекс йўли билан жадаллашса, гипоталамуснинг ингибиторловчи омили бу жараённи сусайтиради.
Меланоцитларни стимулловчи гормон
Меланоцитларни стимулловчи гормон ҳам гипофизнинг эффектор гормонлариги киради. У икки шаклда – α-МСГ ва β-МСГ кўринишда учрайди. Биринчиси 13 та аминокислота қолдиғидан, иккинчиси – 22 та аминокислота қолдиғидан иборат полипептид. Кимёвий ва функционал хоссаларига кўра МСГ АКТГ га якин. АКТГ парчаланиши натижасида МСГ пайдо бҳлса керак, деган тахминлар бор. МСГ пигмент эффектини вужудга келтиради: унинг таъсирида одамнинг териси ва хайвонлар териси ҳамда жуни қораяди. Жун рангининг фаслий ўзгариши ҳайвонлар учун ҳимоя аҳамиятига эга. МСГ таъсирида меланоцитларда меланин миқдори ортади, унинг заррачалари ҳужайра протоплазмасида кенг тарқалади. МСГ теридаги ёғ безларини стимуллайди. У ҳомилада бачадоннинг ўсишини тезлаштиради. МСГ ажралиши рефлектор йўл билан бошқарилади. Бу кўз тўр пардасига ёруғлик тушишига боғлиқ. Бундан ташқари, гипоталамуснинг ингибитор ва рилизинг омиллари ҳам МСГ ажралишини бошқаришда иштирок этади.
Гипофизнинг гландотроп гормонлари
Бу гуруҳ гормонларини гонадотроп гормонлар: фолликулларни стимулловчи (ФСГ) ва лютеинловчи гормонлар (ЛГ), тиреотроп гормон (ТТГ) ва адренокортикотроп гормон (АКТГ) ташкил қилади.
Гонадотроп гормонлар
Гонадотроп гормонлар аёллар ва урғочи ҳайвонларда фолликулнинг ривожланиши ва етилишини, овуляцияни (Грааф пуфакчаси ёрилиб, ундан туҳум ҳужайра чиқишини), сариқ тана ривожланиши ва фаолиятини таъминлайди. Эркакларда уруғдон найчалари ривожланиши ва сперматоцитлар етилиши, сперматозоидлар пайдо бўлиши учун гонадотроп гормонлар зарур. Бу гормонлар жинсий безларда аёллар жинсий гормонлари эстрадиол, эстрон ва прогестерон ва эркаклар жинсий гормони тестостерон ишлаб чиқарилишини бошқариб туради. Вояга етмаган ҳайвонларнинг гипофизи олиб ташланса, жинсий безлар ривожланишдан тўхтайди. Ёш ҳайвонларга гонадотроп гормонлар юборилса, вояга етиш тезлашади. Жинсий безлари олиб ташланган ҳайвонларда гонадотроп гормонлар самара бермайди. Вояга етган ҳайвонларнинг гипофизи олиб ташланса, жинсий безлар атрофияга учрайди. Фолликулларни стимулловчи ва лютеинловчи гормонларнинг жинсий фарқи йўқ.
Тиреотроп гормон
ТТГ гонадотроп гормонлар билан бир қаторда гликопротеид гормонларга киради. Бу гормон қалқонсимон безнинг ўсишини тезлаштиради, безда тиреоид гормонларнинг ҳосил бўлишини ва қонга ўтишини бошқаради. ТТГ плазмада 1-2 мкг/л бўлиб, гамма-глобулин билан боғланган.
Адренокортикотроп гормон
АКТГ буйрак усти бези пўстлоқ қисмининг тутамли ва тўрли зонасининг ўсиши ва бу ерда гормонлар синтези учун зарур. АКТГ унча катта бўлмаган 39 та аминокислотадан тузилган полипептид. Гормоннинг турга хослиги йўқ. АКТГ буйрак усти безидан ташқари, бошқа аъзоларга ҳам сезиларли таъсир кўрсатади. Қонда гормоннинг миқдори ошса, терининг пигментланиши кучаяди. Бундан ташқари АКТГ ёғнинг ёғ заҳираларидан қонга ўтишини тезлаштиради, жигарда кортизолнинг парчаланишига таъсир қилади.
Гипофизниг орқа бўлаги
Безнинг бу бўлагини глия ҳужайраларига ўхшаган питуицитлардан иборат бўлгани ва МНТ нинг гипоталамус қисми билан функционал ва морфологик боғлиқлиги учун нейрогипофиз деб номлашади. Нейрогипофиздан иккита октапептид – антидиурентик гормон (АДГ) ва окситоцин олинган. АДГ сийдик ҳосил бўлишини сустлаштиради. Гормон етишмаса, қандсиз диабет пайдо бўлади. Бу дистал бурама каналчаларда ва йиғувчи найларда сув реабсорбциясининг ортиши натижасидир. АДГ кон томирларнинг силлиқ мускулларини қисқартириш қобилиятига ҳам эга. Унинг бу хусусияти организм қон йўқотиб, томирларда босим пасайиб кетганда яккол намоён бўлади. Бу шароитда АДГ таъсирида артериал томирлар сезиларли даражада тораяди ва босим кескин пасайиб кетмайди. АДГ жигар ҳужайраларида гликогеннинг парчаланишини ва бошқа моддалардан глюкоза ҳосил бўлишини тезлаштиради. Демак, унинг контринсуляр таъсири ҳам бор.
Окситоцин одам ва ҳайвонларда бачадоннинг ритмик қисқаришини юзага келтиради. Қуёнларда окситоциннинг етишмовчилиги туғруқнинг бузилишига олиб келади. Аёлларда окситоциннинг қондаги миқдори камайиб кетса ҳам, туғруқ жараёни яхши ўтиши мумкин. Туғруқ вқктида бачадоннинг чўзилиши окситоцинни қонга ўтишига сабаб бўлади. Бу гормоннинг асосий таъсири сут безлари йўлларидаги миоэпителиал ҳужайраларни қисқартириб, сут чиқишини таъминлашдан иборат. АДГ ва окситоциннинг ўтмишдошлари гипоталамуснинг супраоптик ва паравентрикуляр ядроларини ташкил қилувчи нерв ҳужайраларида синтезланади. Молекуласи анча катта бўлган полипептид нейрофизин билан боғлиқ бўлган ҳолда АДГ ва окситоциннинг ўтмишдошлари нейросекретор ҳужайраларнинг аксонларии орқали 3 мм/24 соат тезликда гипофизга оқиб тушади. Бу нейросекретор доначаларда ташувчи оқсил нейрофизиндан гормонларни парчалаб ажратадиган фермент ҳам бор. Осморецепторлар қўзғалганда АДГнинг қонга ўтиши тезлашади. Окситоцин ва АДГ инкрециясига бошқа стрессор ҳолатлар ҳам таъсир қилади.
Бу шароитларда нейросекретор ҳужайраларнинг фаолиятини сезги аъзоларига боғлиқ бўлган мия марказларидан келган эфферент импульслар ўзгартиради. Гипоталамусда АДГ ва окситоцин ишлаб чиқарувчи йирик нейросекретор ҳужайралардан ташқари, гипофиздан гормонлар чиқишини рағбатлантирувчи ва ингибирловчи омилларни синтезловчи майда нерв ҳужайралари бор. Гиипоталамуснинг шу ҳужайралардан иборат қисми гипофизотроп соҳа деб аталади. Бу соҳа нерв ва эндокрин тизимларни боғлаб туриши туфайли жуда муҳим ҳисобланади.
Қалқонсимон без гормонлари, уларнинг физиологик таъсири
Қалқонсимон без қон ва лимфа томирларига жуда бой. Катта одамда қалқонсимон безнинг вазни ўртача 25-30 г келсада, ундан 1 соат ичида организмдаги ҳамма (5-6 л) қон оқиб ўтади.
Қалқонсимон без тўқимасида йод бор, у мазкур без гормонлари таркибига киради. Қалқонсимон без ҳужайраларининг ўзида йод тўплаши уларнинг характерли хусусиятидир. Бездаги йод миқдори қондаги миқдордан 300 баравар ортиқ. Ушбу йод безда бир қанча йодли бирикмалар: монойодтирозин, дийодтирозин синтезига сарф бўлади. Улар без фолликулаларининг ҳужайраларида оқсил билан бирикиб, тиреоглобулин комплексини ҳосил қилади. Тироглобулин фолликулаларда бир неча ой сақланиши мумкин. Без ҳужайраларида ишланадиган протеазалар таъсирида тиреоглобулин гидролизланиб, фаол гормонлар – трийодтиронин ва тетрайодтиронин ёки тироксин ажралади. Трийодтиронин ва тироксин қонга ўтиб, плазма оқсиллари билан бирикади. Трийодтиронин физиологик жиҳатдан тироксинга нисбатан 20 марта фаолроқ. Қалқонсимон без гормонлари энергия алмашинувини кучайтиради, асосий алмашинув сезиларли даражада ортади. Тироксин организмда углеводлар, оқсиллар ва ёғларнинг сарфланишини кучайтиради. Тироксин таъсирида тўқималар қондаги глюкозани кўплаб узлаштиради. Оқсилларнинг зўр бериб сарфланиши сабабли сийдикдаги азот миқдори кўпаяди.
Қалқонсимон без гормонлари организмнинг ривожланишини тезлаштиради, МНС га қўзғатувчи таъсир кўрсатади. Масалан, итга катта дозада тироксин юборилса, ит безовталаниб, унда тремор кузатилади, пай рефлекслари кучаяди. Йод тутувчи гормонлар, айниқса мия стволининг ретикуляр формациясида кўп тўпланади. Натижада ушбу тузилма тонуси ортиб, у бош мия ярим шарлар пўстлоғига фаолловчи таъсир кўрсатади.
Қалқонсимон безда шунингдек тиреокальцитонин гормони ҳам синтезланади. Ушбу гормон қондаги кальций миқдорини камайтиради. Тиреокальцитонин таъсирида суяк тўқимасини емирувчи остеокласт ҳужайраларнинг фаоллиги сусайиб, суяк тўқимасининг шаклланишига сабаб бўлувчи остеобласт ҳужайраларининг фаоллиги ортади. Тиреокальцитонин қалқонсимон безнинг фолликулаларидан ташқарида жойлашган парафолликуляр ҳужайраларда ҳосил бўлади.
Қалконсимон без касалликлари
Қалконсимон без одам организимида энг йирик эндокрин без ҳисобланади. Лотинча номи gl. thyroidea, бу ном биринчи бўлиб инглиз олими Уортон томонидан 1656 йили берилган, безни кўриниши капалакка ўхшаб, қалқонсимон тоғай ёнида жойлашгани учун шу ном билан номланган.
Қалқонсимон без фаолияти бузилганда организмда кузатиладиган ўзгаришлар
Қалқонсимон без фаолияти сусайганда, қуйидаги ҳолатлар кузатилади:
Кретинизм. Одамда қалқонсимон безнинг болалик давриданоқ суст ишлаши натижасида кузатилади. Бу касалликда бўй ўсмай қўяди, гавда қисмларининг нисбати бузилади, балоғатга етиш тўхтайди, руҳий ривожланиш орқада қолади.
Микседема. Вояга етган одамнинг қалқонсимон бези етарли даражада ишламаса, микседема кузатилади. Ушбу касалликда асосий алмашинув 30-40% га камайиб кетади. Оқсиллар алмашинувининг бузилиши натижасида ҳужайралараро бўшлиқда муцин ва альбуминлар тўпланиб қолади. Оқсиллар тўқима суюқлигининг онкотик босимини оширади. Шу сабабли тўқималарда сув ушланиб қолади ва тўқималарда шиш пайдо бўлади. «Микседема» - шилимшиқ шиш шундан келиб чиққан.
Эндемик бўқоқ. Баъзан қалқонсимон безнинг етарлича ишламаслиги без тўқимасининг ўсиб кетиши, яъни бўқоқ юзага келишига сабаб бўлади. Бунда без гипертрофияланади, фолликулалари кўпаяди, аммо чиқарадиган гормон миқдори камаяди. Бўқоқ асосан тупроқда, сувда, ўсимлик ва ҳайвонлар овқатида йод етишмаслиги натижасида юзага келади.
Гипертиреоз (Базедов касаллиги). XIX асрнинг 60-йилларида Базедов ва Гревс тиреотоксикоз деб номланган касалликни тасвир этишган. Бу касалликда қалқонсимон без катталашади, кўзлар чақчаяди (экзофтальм), юрак қисқаришларининг сони ортади (тахикардия), бемор асабий бўлиб қолади. Асосий алмашинув ва тана ҳарорати ортади, бемор кўп овқат истеъмол қилсада, озиб кетади. Тиреотоксикозда қалқонсимон без гормонларининг ортиқча ишланиши натижасида организм заҳарланади.
Қалқонсимон без ёнидаги (паратиреоид)
безлар физиологияси
Одамда 4 та паратиреоид без бор. Булардан 2 таси қалқонсимон безнинг орқа томонида, 2 таси қалқонсимон безнинг пастки қисмида жойлашган. Паратиреоид безларнинг умумий вазни катта одамда бор йўғи 100 мг ни ташкил этади.Паратиреоид безлар паратгормон ишлаб чиқаради. Паратгормон органзимда кальций гомеостазини таъминловчи гормон бўлиб, паратгормон етишмаганда қонда кальций миқдори камаяди, паратгормон кўп ишланса, кальций миқдори ортади. Паратгормоннинг бу таъсири суяк тўқимасининг емирилишини кучайтиришга асосланган. Бундан ташқари паратгормон таъсирида ичакда кальцийнинг сўрилиши кучаяди, буйрак каналчаларида кальцийнинг реабсорбцияси ошади. Буларнинг барчаси қонда кальций миқдорининг ортишига сабаб бўлади. (Меъёрида катта одамда қондаги кальцийнинг миқдори 9-11 мг%).Шу билан бирга қонда ноорганик фосфор миқдори пасаяди ва унинг сийдик билан ажралиши кучаяди.
Паратиреоид безлар фаолияти бузилганда организмда рўй берувчи ўзгаришлар
Итнинг паратиреоид безлари олиб ташланса, скелет мускулларининг тиришиши (паратиреоприв тетания) кузатилади. Бунда ҳайвон нафас мускулларининг тиришиши натижасида нобуд бўлиши мумкин. Паратиреоприв тетания қонда ва орқа мия суюқлигида кальций миқдорининг камайиши натижасида рўй беради. Одамда паратиреоид безлар фаолияти сусайганда қондаги кальций миқдори камайиши сабабли МНТ нинг қўзғалувчанлиги кескин ортиб кетади. Паратиреоид безлар фаолиятининг ортиб кетиши камроқ кузатилади. Бунда қондаги кальций миқдори меъёридан ортиб кетади, ноорганик фосфор эса камаяди. Остеопороз, яъни суяк тўқимасининг емирилиши кузатилади. Беморларни ҳолсизлик, елка, оёқ-қўлларнинг оғриши безовта қилади.Ўзбекистонда 40-50 г ни ташкил этади. Аъзо ўзининг энг юқори вазнига жинсий етилиш вақтида ва постпубертат даврида (25-30 ёшгача) етади, 50 ёшдан сўнг без аста - секин инволюцияга учрайди. Қалқонсимон без қон билан ўта кўп таъминланган аъзолар қаторига киради.Чуевский номли олим томонидан шу нарса аниқланганки, 1 минутда 100 г без тўқимасидан 560 мл қон ўтади, шу вақтни ўзида бу кўрсаткич буйрак тўқимаси учун 100 мл ни, скелет мушаклари учун 12 мл ни ташкил килади.Қалқонсимон без тоқ аъзо бўлиб, бўйин соҳасида ҳиқилдоқнинг қалқонсимон тоғайи билан кекирдакнинг юқоридаги 3-4 тоғай ҳалқалари олдида жойлашган. Калконсимон безни шакли анча ўзгарувчан бўлиб, у кўпинча 3 та асосий бўлакдан ташкил топган. Икки ёнбош бўлаги трахея ва халкумнинг ён томонларида жойлашади. Ўнг бўлинмаси (lobus dextra) ва чап бўлинмаси (lobus sinistra) бир-бири билан туташган оралик хосил килади. Агарда оралик учрамасада, иккала бўлинмача бир-бирига зич богланмайди. Ёнбош бўлакларининг юкори кутблари калконсимон тогайнинг ўрта кисмигача боради, бу ёнбош бўлаклар ўзаро безнинг бўйинбоги бўлган 3 чи бўлаги оркали бирикишади. 50 % холларда калконсимон безнинг 4 чи бўлаги пирамидал ўсимтаси хам бўлиб, безнинг бўйинбог ёки ёнбош бўлакларидан бирининг ички кисмидан бошланади.
Эндокрен безлар ва уларнинг гормонлари
Бундан ташкари кўпинча калконсимон безнинг бу шаклидан четга чикишлар хам бўлади. Калконсимон без зич, кизгимтир рангли аъзо бўлиб, ташки томонидан безнинг паренхимаси билан интим кўшилиб кетган фиброз капсула билан копланган. Бу капсула устида Шевкуненко буйича бўйин IV-фасциясининг висцерал варагини хосил килувчи фасциал вараг (ташки капсула) жойлашади.
Калконсимон безни фаолиятлари. Калконсимон без организмда энг катта эндокрин без хисобланиб, у 2 хил йодланган гормонлар – тироксин (Т4) ва трийодтиронин (Т3) ва йодланмаган тиреокалцитонин гормонини ишлаб чикаради. Трийодтиронин тироксинга нисбатан 5-10 баробар актив гормон бўлиб, унинг микдори хам нисбатан камрок бўлади. Безнинг бу гормонлари организмда модда алмашинувида энергия хосил килиш ва уни кучайтиришда катта асосий ўрин тутади ва терморегуляция жараёни бошкаради. Гормонларни хосил бўлиши учун асосий компонентлар бу – йод моддаси ва тирозин аминокислотасидир. Йод организмга овкат, сув, хаво билан органик ва ноорганик холда киради. Сўрилган йод моддаси конда натрий ва калий йодидларга айланиб безда тўпланади. Калконсимон безда йодидлар пероксидаза ва цитохромоксидаза ферментлари таъсирида оддий йодга айланади ва ўзига оксил бириктириб моно- ва дийодтирозин хосил бўлади. Бу моддалар гормонал фаоллиги бўлмасада, лекин тиреоид гормонлар хосил бўлишида субстрат хисобланади. Калконсимон без гормонлари организмда катор фаолиятларга эга бўлади: - тўкималарда кислород сарфини бошкаради, тўкималарда углекислотани ажралиб чикишини бошкаради, сув – электролит алмашинувини бошкаради, оксил синтезида алохида ўрин тутади, - ичакларда глюкоза ва галактозани парчаланишини бошкаради, - жигарда гликогенни парчаланишини таъминлайди, - углеводлар ва ёг алмашинуви жараёнини бошкаради. Калконсимон безни тиреокальцитонин гормони паратиреоид гормонлар билан бирга организмда кальций ва фосфор алмашинувини бошкаради.
Текшириш усуллари. Калконсимон безни кўздан кечирилганда – уни жойлашиши, катталашувини турлари (диффуз, тугунли ёки аралаш), шакли, ютунишдаги харакати сакланганлиги, компрессия белгиларини кўриш мумкин. Кўздан кечирилганда калконсимон безни фаолиятини бузилганлигини баъзи белгиларини хам кузатиш мумкин (беморни ўта харакатчанлиги, кўз симптомлари, калтирашлар, кўп терлашлар, соч тўкилишлари ва бошкалар).
Пайпаслаб кўрилганда: пайпаслаш икки усулда ўтказилади, олдиндан ва оркадан. Бунда безни консистенцияси, огрик бор йўклигини, харакатчанлигини, кўшни аъзолар билан алокасини ва без чегараларини аниклаш мумкин. булардан ташкари калконсимон без фаолияти ва тўкимаси қуйидаги лаборатор – инструментал усулларида текширилади.
Асосий модда алмашинувини аниклаш
Организмда оксилга кўшилган йод моддасини аниклаш
Кондаги холестерин микдорини аниклаш
Кон зардобида радиоиммунологик усулда тироксин, трийодтиронин ва ТТГ гормонлар концентрациясини аниклаш.
Иммунологик текширишлар
Калконсимон безни радиометрик текшируви
Калконсимон безни
Электрокардиограмма.
Рефлексометрия
Эхостеометрия
Ультратовушлар билан текшириш
Ангиография
Калконсимон безни рентгенологик текшируви
Биопсия
Морфологик текширув
ЛАБОРАТОРИЯДА ГОРМОНЛАРНИ ИФА усулида текширилдаи хар бир гормон учун алохида набор булади ушбу наборларни хар хил фирмаларни чикаради лекин ишлаш принципи бир хил гормонга эрталаб нохорига олинади яъни чой исмасдан физиологик нагрузка килмасдан хатто тишини ювмасдан топширишни маслахат берилади
Калконсимон без гормонлари хакида бугунги мавзу хозир хаммада бу муаммо сабаб хар хил экология сабаб насл суриш дейишади сабаблари куп аммо бунга тугри д-з куйиш керак ва тугри текшириш керак чунки гормон жавобига караб врач дориларни ёзади булар ичида гормонлар хам булади бу безлар ёшига караб нормаси хам хар хил булиши мумкин нотогри да бу безлар ёшига караб нормаси хам хар хил булиши мумкинволанса сизи жавобизга караб организни тизимдан чикариб юбориш мумкин яъни бир нарсани купайтириб ёки пасайтириб юбориш мумкун бу безлар ёшига жинсига караб нормаси хам хар хил булиши мумкин
Калконсимон без организмда энг катта эндокрин без хисобланиб, у 2 хил йодланган гормонлар – тироксин (Т4) ва трийодтиронин (Т3) ва йодланмаган тиреокалцитонин гормонини ишлаб чикарадибу гормонлари организмда модда алмашинувида энергия хосил килиш ва уни кучайтиришда катта асосий ўрин тутади ва терморегуляция жараёни бошкарадиГормонларни хосил бўлиши учун асосий компонентлар бу – йод моддаси ва тирозин аминокислотасидирЙод организмга овкат, сув, хаво билан органик ва ноорганик холда киради. Сўрилган йод моддаси конда натрий ва калий йодидларга айланиб безда тўпланади
калконсимон безни фаолиятини бузилганлигини баъзи белгиларни кузатиш мумкин (беморни ўта харакатчанлиги, кўз симптомлари, калтирашлар, кўп терлашлар, соч тўкилишлари ютингандаги белги булиши мумкин буни врач пайпаслаб куради
Қалқонсимон без фаолияти сусайганда, қуйидаги ҳолатлар кузатилади:
Кретинизм. Одамда қалқонсимон безнинг болалик давриданоқ суст ишлаши натижасида кузатилади. Бу касалликда бўй ўсмай қўяди, гавда қисмларининг нисбати бузилади, балоғатга етиш тўхтайди, руҳий ривожланиш орқада қолади шунигдек Микседема.
Эндемик бўқоқ Гипертиреоз (Базедов касаллиги) келиб чикади

Ahmedova Malika, [25.09.20 14:56]


[Переслано от Феруза]
Қалқонсимон без касалликлари.
Қалқонсимон без одам организмидаги энг йирик эндокрин безлардан биридир. Қалқонсимон без фаолиятининг ўзгариши кўпгина патологик холатларни келиб чиқишига сабаб бўлади.
1.Диффуз токсик бўқоқ.(Базедов касаллиги). Тиреотоксикоз.
2.Эндемик бўқоқ.
3.Гипотиреоз.
Диффуз токсик бўқоқ. (Базедов касаллиги). Тиреотоксикоз.
Бу касаллик қалқонсимон безнинг бир текис катталашуви ва функциясининг ошиши билан характерланади. Кўпроқ аёллар касалланади.
Сабаби. Руҳий зўриқиш, салбий ҳис-ҳаяжонлар, нейро-эндокрин бузилишлар, сурункали инфекциялар(тонзилит, ревматизм, сил, заҳм ва ҳ.к.), ирсий омил, бошқа секретция безлари функциясининг бузилиши, интоксикациялар муҳим роль ўйнайди.
Клиникаси. Касалликнинг 3та характерли симптоми бор- қалқонсимон безнинг катталашуви, кўз симптомлари (чақчайган кўз), юрак ўйнаши. Бундан ташқари юракни тез уриши,кўп терлаш, айниқса кафтларда, қўл-оёқ қалтираши, қувватсизлик, тажанглик, йиғлоқилиқ, титроқ, уйқусизлик безовта қилади. Объектив текширганимизда қон босим ошган , пульс тезлашган, қалқонсимон без катталашганини , кўз чақчайганини кўрамиз.
Парваришлаш ва даволаш. Кичик дозада йод препаратлари ва мерказолил берилади. Симптоматик даво қилинади. Зарурат бўлганда жарроҳлик амалиёти қўлланилади.

Эндемик бўқоқ.


Эндемик бўқоқ касаллиги инсон истеъмол қиладиган сув ва озиқ-овқат маҳсулотларида йод етишмаслиги туфайли қалқонсимон безнинг катталашиши билан характерланади. Тоғли туманларда кўп учрайди. Кўпроқ аёллар касалланади.
Клиникаси. Қалқонсимон безнинг бир текис катталашуви, ютиниш актининг бузилиши, нафас олишнинг қийинлашуви, овознинг бўғилиши, терлаш айниқса кафтларда безовта қилади.
Давоси ва парвариши. Йод препаратлари тавсия этилади. Баъзи ҳолатларда жарроҳлиқ амалиёти қўлланилади.
Профилактикаси. Бўқоқ кенг тарқалган жойларда касалликнинг олдини олиш мақсадида истеъмол тузининг бир тоннасига 25г калий йодид қўшилади. Хомиладорларга ва эмизикли оналарга йод препаратлари истеъмол қилиш тавсия қилинади.
Гипотиреоз ( Микседема).
Гипотиреоз қалқонсимон без функциясининг пасайиши ёки бутунлай тўхташи натижасида келиб чиқадиган касалликдир. Кўпроқ аёллар касалланади.
Сабаби. Туғма ва орттирилган бўлади. Орттирилган инфекция таъсирида, гипофиз касаллигида, токсик бўқоқни даволашда радиоактив йод миқдорини ошириб юборганда ва қалқонсимон безни гиперфункцияси туфайли олиб ташлаш натижасида келиб чиқади.
Клиникаси. Касаллик аста-секин бошланади, беморни атрофдагиларга қизиқиши камайиб боради, харакатларисустлашади, хотираси пасаяди, нутқи ўзгарилади, Беморни танаси , юзсоғаси ва қовоқлари шишган бўлади, лаблари қалинлашади, тана ҳароратипасаяди. Тил ва товуш бойламлари шишганлиги туфайли, нутқ тушунарсиз, овоз бўғиқ бўлиб қолади.
Давоси ва парвариши. Тиреоидин ёки трийодтиронин дорилари, витаминлар ва сабабини бартар ЭТИШ.
Буйрак усти безлари гормонлари.
1855 йилда Т. Аддисон терининг жигарранг пигментацияси (бронза касаллиги ёки Аддисон касаллиги) кузатиладиган касаллик буйрак усти бези пўстлоғининг зарарланиши билан боғлиқ эканлигини кўрсатди. Бу ишлар билан буйрак усти безларининг организм учун муҳимлиги биринчи марта таъкидлаб ўтилган эди.
Буйрак усти безлари буйракнинг юқори қутбларида жойлашган массаси 6–11 г бўлган иккита кичикроқ танадан иборат. Функционал нуқтаи назардан буйрак усти безлари иккита хилма хил бўлимдан пўстлоқ ва мия қаватидан ташкил топган. Пўстлоқ қисми барча тўқималарнинг 9/10 ни, мия қавати эса 1/10 ни эгаллайди. Улар ҳар хил гормонлар ишлаб чиқаради.
Мия моддасининг гормонлари.
Бу модда катехоламинлар деган умумий ном билан юритиладиган иккита гормон–адреналин (тахминан 75 %) ва ноадреналин ишлаб чиқаради. Уларнинг олд моддаси аминокислота тирозиндир.Гормонлар ишлаб чиқариш нерв системаси томонидан назорат қилиб турилади.Адреналин ва ноадреналин тери, шиллиқ пардалар томирларида қон босимини оширади ва юрак уришини тезлаштиради.Адреналин силлиқ мускуллар силлиқ мускулатура (бачадон) нинг қисқаришига ва ичак ҳамда бронхлар мускулларининг бўшашига имкон беради.Адреналинфосфорилаза ферментини активлаб, жигар ва мускулларга гликогеннинг парчаланишини стимуллайди, бу эса қонда (агар жараён жигарга ўтса) глюкоза миқдорининг ошишига ва мускуллар иш қобилиятининг тезлашишига олиб келади. Липаза ферментини активлаб ёғларнинг парчаланилишини оширади.
Пўстлоқ қавати гормонлари.
Пўстлоқ моддаси стероид табиатига эга, гормонларнинг катта гуруҳини ишлаб чиқаради, шунинг учун гормонлар кўпинча кортикостероидлар деб аталади. Уларнинг кимёвий олд моддаси холестериндир.
Ҳозирги вақтда 40 дан ортиқ модда ажратиб олинган, улардан бир қисми гормонал активликка эга. Кортикостероидлар жигарда инактивланади. Ва организмдан 17–кетостероидлар ҳолида чиқарилади. Сийдикдаги 17– кетостероидлар миқдори улар алмашинувининг кўрсаткичидир, бундай буйрак усти бези пўстлоғи касалликлари диагностикада фойдаланилади.Гормонларнинг етарли ишланиб чиқмаслиги организмнинг номувофиқ таъсирларига чидамлигининг пасайишига, иштаҳа йўқолишига, қон босими пасайишига, қонда азот миқдорининг кўпайишига, кислота–ишқор мувозанатининг ацидоз томонига силжишига, гипогликемияга олиб келади.
Буйрак усти бези пўстлоқ қаватининг гиперфункциясида одамлар семириб кетади, қонда глюкоза миқдори ортади, минерал алмашинувлар бузилади. Бу қувватнинг гипофункцияси натижасида бронза касаллиги пайдо бўлади, у тери пигментациясининг ўзгариши (жигарранг), мускул заифлашиши гипергликемия билан намоён бўлади.
Меъда ости бези гормонлари.Меъда ости бези икки секрецияли: ички ва ташқи секрецияли бездир, чунки у ташқарига чиқариладиган йўлларга эга, улар орқали ичак йўлига оқсил йўлига, ёғ ва углеводларнинг ҳазм бўлиш жараёнлари учун зарур бўлган ферментларга бой шира қуйилади. Эндокрин без сифатида у қонга икки гормон–инсулин ва глюкагон ишлаб чиқаради. Улардан биринчиси Лангерганс оролчаларининг –ҳужайралари, иккинчиси эса –ҳужайралари томонидан ишлаб чиқарилади. Инсулин таъсирида сўнг жигар ферменти инсулиназа таъсирида тезда парчаланиб кетади. Гормоннинг таъсири асосан углеводларнинг алмашинувига қаратилган ва қандда глюкоза миқдорининг пасайиши (гипогликемик эффект) намоён бўлади.Бу таъсир инсулиннинг ҳужайра мембраналари ўтказувчанлигини ошириб бориб унинг кейинги парчаланиши активланиб глюкозанинг қондан ҳужайрага ўтишини осонлаштириш оқибатида юзага чиқади. Шу билан бир қаторда инсулин глюкогенни жигарда парчаловчи ферментлар фаолиятини тормозлайди ва глюкоген, ёғлар ҳамда оқсилларнинг синтез жараёнини стимуллайди, ҳужайраларни энергия билан таъминлашни яхшилайди.Меъда ости бези препаратидан яна бир гормон–гликогон ажратиб олинди, у углеводлар алмашинувига таъсири бўйича инсулиннинг антагонисти бўлиб чиқди, чунки у жигарда глюкогеннинг ортиқча парчаланишига ёрдам берадиган ва қонда глюкоза миқдорини ошириб борадиган (гипергликемик эффект) ферментларни активлайди.
Жиҳозлар: пробиркалар, пипеткалар, m–динитробензолнинг спиртдаги 2 % ли эритмаси, натрий гидроксиднинг спиртдаги 8 моль/л эритмаси, янги олинган сийдик.
Бу усул 17–кетостероидларнинг m–динитробензол билан таъсирланиб ишқорий муҳитда конденсацияланган пушти–бинафша рангли маҳсулотга айланишига асосланган.
Аниқлашнинг бориши:
1. Пробиркага 20 томчи сийдик ва m–динитробензол эритмаси секин пробирка девори бўйлаб солинади. Пробиркани силкитмаслик керак.
2. Юқоридаги усул билан олти томчи натрий гидроксид солинади.
3. Суюқликнинг юқори қавати пушти–бинафша рангга бўялганлиги кузатилади.
17–кетостероидларнинг миқдори тенглама бўйича аниқланади.
Х–бир суткада йиғилган сийдикдаги 17–кетостероидларнинг миқдори, Этек–текширув тажрибанинг оптик зичлиги, Д–бир суткалик сийдик миқдори.
1,45–ҳисоблаш қиймати, 20–аниқлаш учун олинган сийдик миқдори.
Меъёр: Эркаклар учун: 8–16 мг/сутка,
Аёллар учун: 5–10 мг/сутка.
Плазмада: 0,86–4,81 мкг/л.

Ahmedova Malika, [25.09.20 14:56]


[Переслано от Феруза]
кейинги мавзулар жинсий гормонлар хакида булиб биламиз улар 2 булинади эркаклар ва аёлар жинсий гормонлари эркаклар жинсий гормонига 1 навбптда тестестерон киради ушбу гормон хакида кискача тухталиб утамиз
Эркаклар жинсий гармони – андрогенлар, жумладан, тестостерон ишлаб чиқарилиши 30 ёшдан кейин секин аста камайиб боради. Тестостерон секрецияси уғил болаларда қон зардобидаги миқдори жинсий ривожланиш даврида кўтарилади. Қон зардобидаги энг юқори миқдори 25-30 ёшларга тўғри келади. Қондаги умумий тестостероннинг миқдори 30-40 ёшли эркакларда йилига 0,7-1,0 фоизга, эркин тестостерононни миқдори эса йилига 1,2-1,4 фоизга камайишни бошлайди.

Тестостерон хақида гап кетганда эркаклар учун бу гормоннинг ахамияти жудаям катта. Бу гормон бир хил адабиётларда “супергормон” бази бир адабиётларда эса “гормонлар кироли” деб хам аталади. Тестостерон гормони эркакларда уруғ ишлаб чикаришни, эркаклик куч кувватини, жинсий аъзоларнинг шаклланишини, иккиламчи жинсий белгилар ривожланишини назорат килади. Ундан ташқари бу гормон скелет ва организмдаги хамма тўқималарнинг ўсишини кучайтиради, бу эса тана огирлигини, мушаклар кучи ва хажмини купайтиради, скелет етишишини, суяклар усишини тезлаштиради, кон зардобидаги оксилларни хам ишлаб чикариш вазифасини бажаради .


Андроген етишмаслиги холатлари организмда тестостерон камчилигига богликдир. Эркакларда ёшга боглик андроген етишмаслиги адабиётларда хар хил терминлар билан аталади: “Андропауза” , “Эркаклар климакси” , “Эркаклар менопаузаси” . Лекин бу терминлар хозирги кунда кулланилмайди.
Организмда тестостерон танкислиги хар хил кечади.Ёшга боглик андроген етишмовчилик факат гормонал узгаришлар билан бирга кечмайди.Шу билан бирга хар хил аъзолар ва тукималарда структур-функционал узгаришлар билан кечади. Шу сабабли бундай беморлар хар хил мутахасисларда даволанишади. Купинча кон зардобидаги тестостерон микдори текширилганда унинг пасайганлиги аникланади.
Касалликнинг клиник куриниши ва кечиши хакида гапирилганда юкорида айтиб утилгандек хар хил аъзо ва тукималарда узгаришлар кузатилади.Биз куйида шулар хакида тухталиб утамиз.
Беморларда вегетатив куринишларда кизиб кетиш, юз, буйин, тананинг юкори кисмларинг тусатдан кизариб кетиши, куп терлаш,артериал кон босимининг уйнаши, хаво етишмаслик хисси холлари кузатилади.Рухий – эмоционал бузилишлар:тез чарчаб колиш , уйкусизлик , жиззакалик, тушкунликка тушиш, хотиранинг пасайиши, диккатни бир жойга йига олмаслик, хаётга кизикишнинг камайиб кетиши, иш кобилиятининг пасайиши кузатилади.Таносил тизими фаолияти:эрекцияни етарлича булмаслиги,жинсий фаолликнинг сусайиши , жинсий алокага кизикиш (либидо) нинг пасайиб кетиши, оргазмнинг бузилиш холлари учрайди. Суяк, мушак, тери ва ёг тукималари томонидан: мушак хажми ва кучини камайиши,куч ва жисмоний фаолликнинг пасайиши, кувватнинг йуколиши, бугим ва мушаклардаги огриклар, ёг тукимаси микдорининг ортиши, корин сохасида ёг тупланиши яъни семириш, суяк тукимаси зичлигининг пасайиши,остеопороз, тери калинлиги ва тонусининг камайиши, гинекомастия (кукрак бези катталашиши) каби узгаришлар кузатилади.
Тестостерон танкислигини беморларда бир катор шикоятлардан билса булади.Бу шикоятлар юкорида келтириб утилган.Пухта йигилган анамнез ва беморни куздан кечириш андроген танкислиги ташхисини куйишда мухим ахамиятга эга. Ташхис куйиш учун лаборатория усуллари орасида гормонал текшириш мухим урин тутади ва бунинг асосида тестостерон микдорини аниклашдир.
Андроген етишмаслигига юкори хавфи бор эркаклар:
-жинсий ожизлиги бор эркаклар
-жинсий хохиши паст эркаклар
-жисмоний фаолллиги кам булган эркаклар
-сурункали системали касаллиги бор эркаклар (кандли диабет ,юрак ишемик касаллиги)
-спиртли ичимликлар ва наркотик моддаларни сурункали истеъмол килувчилар
-семизликка эга булган эркаклар
-узок муддат давомида гормонли глюкокортикоид препаратлар кабул килувчи эркаклар
-кукрак бези катталашаётган эркаклар(гинекомастия)
аёллар жинсий гормонига эстоген гормонларни мисол келтирамизМазкур гормон аёллар назокати, нафислиги ҳамда қомати учун маъсулдир. Эстроген ўз ичига эстрон, эстродиол ва эстриол гормонларини мужассам қилган. Унинг аксарият миқдорини тухумдонлар ишлаб чиқаради. Қолган қисми эса буйрак ости безларига тааллуқли. Дарвоқе, эстроген эркаклар организмида ҳам оз миқдорда ишлаб чиқарилади.
Вазифаси: эстрогеннинг етарлича ишлаб чиқилиши ҳеч бир муболағасиз аёлга яхши кайфият бағишлайди. Қадди-қомат кўркамлиги, бўкса, кўкраклар тузилиши қолаверса, мушаклар тонусининг ошишида ҳам унинг ўрни катта.
Камайиб кетса: жозиба йўқолади, эркакшода бўлиб қолади аёл. Иккиламчи жинсий безлар (кўкрак безлари) гипоплазия (кичрайиши) учрайди. Шунингдек, қўлтиқ ости ва қовуғ усти туклари тўкилиши юз беради.
Кўпайиб кетса: тухумдон ва бачадонда ҳавфли ўсмалар келтириб чиқариш мумкин.
Меъёри: аёл ташқи кўринишининг чиройли ривожланиши, тери эластиклиги, ҳайз цикли ҳамда кайфият яхшиланади. Нерв тизимига ижобий таъсир этиб, ҳомиладорлик юз бериш эҳтимоли ортади.
Қуйидаги белгиларни мутахассислар гормонал ҳолат ўзгариши билан боғлашади:

•ташқи кўринишдаги ўзгаришлар;


•кўриш қобилиятининг тез сусайиб бориши;
•тери соҳасида қичишиш ёки қизиллик пайдо бўлиши;
•теридаги туклар сони ортиб, қалинлашиши мумкин;
•ёшига нисбатан каттароқ кўриниш;
•сурункали ҳолсизлик, тушкун кайфият ҳам шулар жумласидандир.
Дастлаб шифокор умумий аҳволингизни ўрганади. Шундан сўнг қон таҳлили ёрдамида гормонлар ҳолати ва миқдори текширилади. Бироқ гормонал терапияни бошлашдан аввал организмнинг бошқа асосий аъзолари – буйрак, жигар, буйрак ости бези кабилар ҳам текширилиши лозим. Шунингдек, қалқонсимон без фаолиятини ҳам унутмайлик. Керакли таҳлиллардан кейингина зарур муолажа белгиланади. Муолажа ҳар бир аёл учун индивидуал бўлиши мумкин. Энг муҳими эса гормонал ҳолат ўзгаришида мустақил даволаниш мумкин эмас! Шунингдек, шифокор буюрган дори воситани айтилган муддатгача қабул қилиш, тартибини бузмасликка ҳам эътибор бериш керак.
ТЕРИ-ТАНОСИЛ КАСАЛЛИКЛАРИ
Таносил касалликларини ўрганиш тарихи
Заҳм касалини 1493 йили Христофор Колумбни денгиз аскаралри Америка қитъасини очгандан кейин Европага олиб келган. Денгиз аскарлари америкаликлардан заҳм касаллигини олганлар. Америкаликлар эса Лим деган ҳайвондан заҳм касаллигини олганлар. Улар ҳайвонлар билан жинсий алоқада бўлганлар. Бу гипотезани Америка денгиз аскарлари, Испания портларига келгандан сўнг, Испанияликлар ҳам заҳм касаллигини олганлигини тасдиқлайди. Бу касаллик секин-аста Франция Короли Карл VIII нинг ёлланган аскарлари томонидан бутун Европага тарқалган. Ўша замонларда ёзиб қолдиришича Римда 14 мингга яқин Испан жалаблари бўлган француз аскарлари Неаполь шаҳрини қуршаб турган бир пайтда уларнинг кўпчилиги заҳм касаллиги билан оғриган.
Шунинг учун ҳам, Корол Карл VIII Неаполь шаҳрини қуршовини бекор қилган ва аскарларни жавоб бериб юборган, шундан сўнг бутун Европада эпидемия бошланиб кетган. Айрим мутахассисларнинг айтишларича Пандемия бошланган. Мана шу теория бўйича заҳмнинг ватани марказий Америка экан. Иккинчи теория бўлса, заҳмнинг ватани Африка дейишади. Бу олимлар Кокберн ҳамда Рудзонлардир. Африка қитъаси трепоматозларнинг эндимик манбаи бўлиб қолди. Бу касалликни Арабистонга ва Европага келиш сабаби одамларнинг келиб кетишидандир. Заҳм касаллиги ўпишлар натижасида тарқалиши, савдо-сотиқлар, художўйликлар, христианларнинг Истусалимга, мусулмонларнинг Маккаю Мадинага ҳаж қилган пайтларида тарқалгандир. Учинчи теория бу европистлар теорияси. Бунда заҳм касали жуда эски замонлардан маълумлигини Гиппократ, Гален, Целье, Сусрута, Диоскорит, Плутарх, архиген, Абу Али ибн Синолар ҳам айтиб ўтганлар. Уларнинг қўлёзмаларидан заҳм касаллиги тўғрисида язва, афта, кандиломалар ёзилган. Абу Али ибн Сино ўзининг қўлёзмаларида қаттиқ шанкр кенг кандиломалар тўғрисида, папулез сифилидлар, гуммалар тўғрисида қўлёзма қолдирган, ундан ташқари заҳмда суякларнинг касалланиши ҳам кўрсатилган. Ўн аср бизнинг асримиздан илгари Америка қитъаси очилишидан олдин Ҳиндистонда заҳм касалини симоб билан даволаганлар. М.Б.Борзов деган олим Ўрта Осиёда ўликларни очиб кўрганда, уларнинг қон томирларидан 30 % гача симоб моддаси борлигини аниқлаган. Бу ҳам заҳмни эски замонларда ҳам симоб билан даволаганликларидан дарак беради. Заҳмнинг (сифилис) номи Италян врачи Фракасторо билан боғлиқ. У бу номни 1530 йилда берган. Сифилис деган чўпон номи билан атаган. Сифилис деган чўпон Худога қарши гапиргани учун Худо қаҳрига олиб жинсий органларининг касаллигига йўлиқтирган. Римликлар сифилис венерик номини “муҳаббат Худоси” деб атаганлар. Венерик касалликлар фақат жинсий алоқа йўли билан эмас, балки бошқа йўллар билан ҳам юқади. Рус олимлари ҳам венерик касалликларни келиб чиқишини ўрганганлар.
А.И.Поспелов, В.М.Тарновский, М.И.Стуковеноков, Ю.К.Скрипкин, Машплейсон, А.М.Студницин, М.Н.Туранов, Т.В.Васильев ва бошқалар сифилис касалларни топиш ва уларни даволашда катта ҳисса қўшганлар. Ўзбекистонлик машҳур сифилидолик олим А.Х.Абдуллаевнинг ҳиссаси катта.
З А Ҳ М (сифилис).
1905 йил 3-мартда сифилис касалини қўзғовчи бледной трепонемалар(оқ спирохета) топилган. Рангсиз трепонемалар деб аталади. У спиралга ўхшайди, 8-14 та спирали бўлади, ҳар бир спиралнинг узунлиги 1 мкм, умумий узунлиги 8-14 мкм бўлади, қалинлиги 0,2-0,5 мкм бўлади. Жуда ҳаракатчан, орқага ва олдинга ҳаракат қилиши мумкин. Рангсиз трепонемалар одам организмидан ташқарида тезда ўлади. 60 о иссиқ уларни 15 минут ичида ўлдиради. 100 о да ўша вақтнинг ўзида ўлади. Рангсиз трепонемаларга дезинфекция қиладиган суюқликлар ҳам тез таъсир қилади. 0,5 % р-р фенола, р-р сулеми, 66 % - этил спирти, калийли совуннинг кўпиги, 0,3-0,5 % ҳар хил кислоталар.Ҳўл жойда трепонемалар 12 соатгача яшайди. Электрон микроскоп остида 25000-33000 марта катталаштириб кўрганда, Н.М.Овчинников, В.В.Делектоский трепонеманинг тузилишини тўлиқ ўрганиб чиқдилар.
Заҳм касали билан касалланганда заҳмни қўзгатувчи рангсиз трепонема жароҳатланган тери орқали ёки шиллиқ қаватлар орқали ўтиши мумкин. Ҳозирги пайтда заҳм касаллиги жинсий алоқа қилгандан касал одамдан соғ кишига юқади. Ундан ташқари, касал кишининг нарсаларини ишлатганда, сигарет, коса, товоқ, қошиқ, пиёла, чилим ва бошқаларни ишлатганда юқади. Жинсий алоқадан ташқари, заҳм ўпишганда агарда беморнинг оғзида эрозияланган тошмалар бўлса ўтади. Врачлар ва тиббиёт ходимлари касални эҳтиётсизлик билан кўрганда ёки муолажа ўтказганда заҳм касали юқиши мумкин. Заҳм касалининг қонини соғ одамга билмасдан ўтказган пайтда юқиши мумкин. Шунинг учун ҳам сифилис касали билан контактда бўлган ҳамма одамлар текширилади. Уларга превентив даволаш буюрилади. Экспериментал йўл билан ҳам заҳм касалини чақириш мумкин. Италян олими Бартарелли 1906 йилда қуённинг кўзини олдинги камераси роговой қисмига заҳм билан зарарланган материал юбориб заҳм касалини чақирган. Заҳмнинг инкубацион даври 4-5 ҳафта. Бирламчи заҳм 6-8 ҳафта давом этади. Агарда биз касалликни даволамасак твердий шанкр пайдо бўлгандан сўнг заҳмнинг бирламчи даври бошланади. Заҳм билан оғриган беморлар организмида иммунитет қолмасди. Шунинг учун ҳам заҳм билан бир марта касал бўлган одам, иккинчи марта касалланади.
Бирламчи заҳм.
Захмнинг бирламчи даври оқ трепонеманинг кирган жойига қаттиқ шанр пайдо бўлиши билан бошланади ва заҳмнинг иккиламчи даври пайдо бўлганича давом этади. Бирламчи заҳм серонегатив ва серопозитив бўлиши мумкин. Заҳмнинг бирламчи даври 6-8 ҳафта давом этади. Бирламчи заҳмнинг ривожланишига инкубацион давр тўғри келади. Касалликнинг яширин даври 4-6 ҳафта давом этади. Айрим касалликлар билан касалланганда заҳмнинг яширин даври узаяди, бунга сабаб бошқа касалликларни даволашга антибиотикларни ишлатганда, лекин бу антибиотиклар заҳм касалини, заҳмнинг яширин даврини 50-120 кунга ўзгарганини кўпчилик олимлар кузатганлар. Ҳозирги пайтда превинтив давоалш жинсий алоқа 2 ҳафтадан 4 ойга заҳмнинг бирламчи даври сифелома, склеродений лимфангит.
Қаттик шанкр – ёки бирламчи сифилис.
Касалликнинг яширин даври тамом бўлгандан сўнг, касалларда бирламчи сифилома ёки қаттиқ шанр оқ трепонема кирган жойда пайдо бўлади. Қаттиқ шанкр кўпроқ жинсий органларда орқа чиқариш тешиги атрофида жойлашади. Айрим пайтларда шанкр лабда, тилда ва оқ трепонемалар кирган жойда жойлашади. Бундай пайтларда бирламчи сифиломани экстрагенитал жойлашиши дейилади.
Экстрагенитал жойлашган қаттиқ шанкр ва бачадон бўйнида ҳам бўлиши мумкин. Бирламчи склероз ёки қаттиқ шанкр кўпинча эрозия, камроқ ҳолларда юзаки яра шаклида учрайди. Қаттиқ шанкр думалоқ, аввал бўлиб ҳар хил катталикда бўлади.Бирламчи сифилома учун ўткир яллиғланиш ҳодисаларининг рўй бермаслиги жуда характерлидир: шанкр атрофидаги тери ёки шиллиқ қават ўзининг нормал кўринишида қолади. Бирламчи склероз типик ҳолларда гўштга ўхшаш қизил ёки кул рангли сарғимтир бўлади. Қаттиқ шанкрдасероз суюқлик кам ажралиши сабабли у худди лаклангандек ялтираб кўринади. Шу сероз суюқликдан микроскоп остида кўрилганда рангсиз спирохиталарни топиш мумкин.Кўпинча бирламчи склероз атрофидаги тери сатҳидан кўтарилиб тургандек кўринади, бу склероз тубида инфильтратнинг кўчма ривожланиши ва унинг атрофидаги теридан сал юқорига кўтарилиши сабабли вужудга келади. Қаттиқ шанкрни ушлаб кўрганда, инфильтрат борлиги сезилади. Инфильтратни катталиги бир хил бўлмайди, эластик бўлади. Эрозия ёки жароҳатлар тубининг шундай қаттиқ-эластик бўлиши уларга қаттиқ шанкр ва бирламчи склероз деган ном берилишига сабаб бўлган.Қаттиқ шанкрнинг юзаки ва жуда майда бўлиши ҳеч қандай оғриқ бўлмаслиги натижасида кўпинча бемор анча вақтгача ўзида касал борлигини сезмайди. Шанкрларнинг сони, катта кичиклиги ва қаттиқлиги организмнинг реактивлигига боғлиқ. Масалан: қов ва қоринда жойлашган шанкр жуда йирик, инфильтратлари тугунсимон характерда бўлади. Спирохеталар бир вақтнинг ўзида терининг ёки шиллиқ қаватларнинг бир неча жойига шанкрлар пайдо бўлади.
Атипик қаттиқ шанкрлар.
Бу шанкр бир неча хил бўлиши мумкин: шанкр амигидамит, шанкр ўқитма (панариций) ва индуративот ёки шиш. Бармоқлар шанкри – шанкр панариций баъзан медицина ходимларида акушер-гинеколог, акушерка, уролог, практологларда бўлиши мумкин. Шанкр амигидалит учун бодомсимон безга жойлашса, бу вақтда биз буни қаттиқ шанкр деймиз. Бодомсимон безлар атрофида яллиғланиш бўлмайди. Чегараси аниқ, ҳарорат оғриқ сезилмайди. Агарда шу бездан биз материал олиб, микроскоп остида кўрсак рангсиз трепонемаларни топамиз.
Шанкр амигдамгетида жағ ости лимфа безлари катталашган, қаттиқ эластик ҳаракатчан атрофдаги тўқималар билан боғланмаган ва оғриқсиз бўлади. Вассерман реакцияси мусбат бўлади. Қўл бармоқларида қаттиқ шанкр одатдагидек ўтиши мумкин. Буни биз шанкр панацарий деб атаймиз. Шанкр панацарий кўпинча тиббиёт ходимлари эҳтиётсизлик билан касаллар билан муомала қилганда бўлиши мумкин. Шанкр панацарий стрептококклар чақиради. Панацарийга ўхшайди, лекин шанкр панацарияда инфильтрат бироз қаттиқ бўлади. Ўткир яллиғланган эритмалар бўлмайди. Шанкр панацарияни таснифлаш анча қийин. Агарда врач эътибор қилиб серологик реакцияларни қўйишни буюрса, ташхис қўйиш анча осон бўлади. Айрим пайтларда шанкр панацарияда аниқлаш заҳмнинг иккиламчи даври тошмалари тошганга қадар чўзилиши мумкин.
Индуративний отек ёки қичиш.
Бирламчи заҳмнинг кўринишларидан бири бўлиб, жинсий орган катта лабларида жойлашади. Машанпада крайний плотда ҳам жойлашиши мумкин. Шу жойларнинг шиши кўпроқ бўлади. Индуратив шиш анамнезини аниқлаш билан бир қаторда серологик реакциялар ҳам катта ёрдам беради. Қаттиқ шанкр асорат қолдиради. Бунга Балонит, балоно-пастит, фимо парафимоз, гангренизация ва фагедизм киради. Булар кокли ёки трихоманадли инфекцияларни юқишидан келиб чиқади. Бу шанкр атрофида шиш пайдо бўлади. Эритема эпидемиянинг шилиниши кузатилади. Қаттиқ шанкрдан ажралиб чиқадиган суюқлик ёки сероз йирингли бўлиши мумкин.
Яллиғланишини қайтариш учун натрий хлор эзотоник эритмаси билан примочка буюрилади. Балоно-пастит эркаклар жинсий орган прпусияли халтаси ёпилиб қолади. Буни биз фимоз деб атаймиз. Фимоз шишлар бор учун жинсий орган катта кўринади. Қизарган ва оғриқли бўлади. Бунга ташхис қўйиш, шишган лимфа безларидан текширишга олиб рангсиз трепонемалар тошишга ҳаракат қилинади.
Стрептацияли эмульсия, сульфанил амид препаратларини ичиш учун буюрса бўлади. Шу билан фимоз яхши бўлади ва қаттиқ шанкрни текшириш осон кечади.
С К Л Е Р О Д Е Н И Т.
Бирламчи заҳмнинг 2-симптоми ҳисобланади. Склероденит қаттиқ шанкр пайдо бўлгандан 7-10 кундан кейин пайдо бўлади. Қаттиқ шанкрга яқин жойлашган лимфа безлари катталашади. Катталиги нўхат катталигидан кирмон ёнғоғигача бўлади, қаттиқ эластик бир-бири билан қўшилмайди. Оғриқсиз, тери ўзгармайди. Регионар склероденит жуда узоқ вақт сақланиб секин-аста яхши бўлади. Қаттиқ шанкр бачадон бўйнига жойлашган бўлса, ёки тўғри ичак шиллиқ қаватида бўлса склероденитни аниқлаш жуда қийин, чунки қичиқ тазда жойлашган ҳамма лимфа безлари катталашган бўлади. Рикор деган олим давридан бошлаб “Сопуствуюший бубон” номи берилган. Рикор шундай деб ёзган “Склероденит қаттиқ шанкрнинг доимий ҳамроси, шанкрнинг сояси каби юради”. Қаттиқ шанкр йўқли бубон бўлмаса. Бирламчи заҳмда склероденит ҳамма вақт бўлади. Охирги пайтларда 1,3-8 % касалларда регионал склероденит бўлмаслиги мумкин. Склероденит паховой областда икки ёқлама бўлиши мумкин.
Охирги йилларда бир томонлама склероденит кўпроқ учрайдиган бўлди. Ю.К.Скрипкин ҳисоботи бўйича 27 % қаттиқ шанкрли заҳм касалларида учрайди.
Л И М Ф О Н Г А И Т. Бирламчи заҳмнинг учинчи симптоми заҳм лимфонгаити ҳисобланади, бу оғриқсиз, ипсимон бўлиб ривожланади. 40 % эркакларда лимфонгаит жинсий органининг олдинги қисмида жойлашган.
Қаттиқ шанкрни айрим бошқа касалликлар билан таққослаш керак. Пузирковий лишай билан. Пузирковий лишай жинсий органларда группа бўлиб жойлашади. Агарда биз уларни ёрсак, кичик-кичик эрозиялар пайдо бўлади. Эрозиялар бир-бири билан қўшилишиб катта эрозия ҳосил қилади, бу эрозияли бирламчи сифилома билан фарқланади. Эрозияли сифиломадан герпетический эрозия ўзининг кичик чегараси, эпидермисни узилиши ва эрозиянинг арофида яллиғланган, қизарган қаттиқ, рангсиз, трепонема топилмаган, регионар склероденитли бўлмайди. Чесотка экдотемаси билан, шанкр сифат пиодермия билан. Бунда ҳам рангсиз трепонемалар топилмайди. Вассерман реакцияси манфий бўлади. Айрим пайтларда қаттиқ шанкрни рак ва гуммоз язвалар билан фарқланади. Айниқса бу язвалар жинсий органларда жойлашган бўлса. Тери ракида язва четлари ва туби қаттиқ бўлади.
Атрофлари озроқ яллиғланган, қон оқиши мумкин, жуда секин кечади, лимфа безларини ҳам зарарлантиради. Гуммоз язвада ҳам язва четлари ва туби қаттиқ бўлади, унинг гуммоз стержени бўлади. Юмшоқ шанкр билан фарқламаймиз, чунки ҳозирги кунда юмшоқ шанкр йўқ. Шундай қилиб, заҳмнинг бирламчи даври ташхисини сифиломанинг клиникасига қараб қўямиз, регионар сифилома борлигидан, шанкрдан чиқадиган суюқликдан рангсиз трепонемалар топилишидан ёки лимфа тугунларидан олинган материалларда рангсиз трепонемалар топилишидан.Вассерман реакцияси жуда катта роль ўйнайди.
Заҳмнинг иккиламчи даври.
Заҳмнинг иккиламчи даври касаллик юққандан сўнг одатда 8-10 ҳафта ўтгач терида ва шиллиқ қаватларда тошмалар пайдо бўлиши билан бошланади. Бу тошмалар кўп ва хилма-хил бўлишлари билан характерланадилар.
Иккиламчи давр тошмалари ёки иккиламчи сифилидлар қуйидагича:
1. Доғли
2. Тугунчали
3. Йирингли
4. Пигментли тошмаларга бўлинади.
Лекин иккиламчи давр тошмалари клиник жиҳатдан ҳар хил бўлсаларда уларнинг ўзига хос умумий характери бор.
Иккиламчи давр тошмаларининг умумий характеристикаси:
1. Барча иккиламчи сифилидлар учун ўткир яллиғланиш ҳодисаларининг рўй бермаслиги характерлидир. Бу тошмалар аниқ яллиғланиш тусига эга бўлмай сарғимтир-қизил ёки кўкимтир – қизил рангли бўлади.
2. Одатда субъектив шикоятлар бўлмайди.
3. Иккиламчи сифилидларнинг асосида дермага жойлашган инфильтрат бир мунча вақт ётади. Агар бемор даволанмаса, бу инфильтрат бир мунча вақт ўтгач терида ёки шиллиқ қаватларда турғун из қолдирмасдан шимилиб кетади. Иккиламчи давр тошмаларининг яхши сифатли кечиши бу билан изоҳланади. Бироқ, баъзи бир йирингчали сифилидлар бу қоидадан истисно бўлиб, улар ўзларидан сўнг чандиқ қолдирадилар.
4. Иккиламчи давр тошмаларининг инфильтратида рангсиз-спирохеталар доимо кўп миқдорда топилади. Агар тошма элементи соҳасидаги эпидермиснинг бутунлиги бузилган бўлса, спирохеталар инфильтратнинг чуқур қисмидан элементнинг юзасига кўплаб чиқади.
5. Иккиламчи сифилидлар учун элементларнинг бир мунча думалоқ шаклга ва аниқ чегарага эга бўлиши характерлидир. 6. Иккиламчи элементлар пайдо бўлгандан сўнг айрим ҳоллардагина катталанадилар ва одатда бир-бирлари билан ёпишмайдилар.
7. Заҳмнинг иккиламчи давр тошмалари деярли ҳамма вақт ҳам мусбат серологик реакциялар билан ўтадилар. Заҳмнинг иккиламчи даврга хос ҳодисалари рўй берган 98-99 % беморларда Вассерман реакцияси мусбат бўлади.
8. Бемор заҳмга қарши даволана бошлаши билан унда рўй берган иккиламчи давр тошмалари тез йўқолади. Захмнинг иккиламчи даврида тошмалар бирдан тошмасдан, аста – секин “турткилар” билан унда рўй берган иккиламчи тошмалар тошади, 10-14 кун ўтгандан кейингина батамом ривожланишга эришади.
Иккиламчи сифилидларнинг тошмалари баъзи бир беморларда, айниқса, заифлашган ва ориқ одамларда: аёлларда иситмалаш билан кечади.
Иситма кўп ҳолларда субфебрил бўлади, бироқ иккиламчи заҳмда учраган баъзи беморларда ҳарорат жуда юқорига чиқиши кузатилади.
Розеола ёки доғли сифилид.
Заҳм розеоласи ёки заҳмнинг иккиламчи даврида кўп учрайдиган аломатларидандир.
Розеола ўзининг пайдо бўлиш вақтида пушти қизил рангли бўлиб, пича думалоқ овал ёки нотўғри шаклга эга, у кўндалангига бир неча миллиметрдан то бармоқ тирноғи катталигига қадар доғ шаклида бўлади. Бу доғларнинг чегараси бошқа иккиламчи сифилидларнинг чегарасига қараганда бир мунча ноаниқ бўлади.
Розеола доғлари кўпинча бир-бирлари билан қўшилмайдилар улар купинча тошмалар куп булган вактлардагина кушилиб яхлит розеола пайдо киладилар. Розеола купинча тананинг ен томонларига, кукракка, коринга, елкаларга ва билакларга жойлашади. Лекин тошмалар оркада, думбада, сон ва болдирда розеолалар кам учрайди. Кафт ва оек тагларида уларни аниклаш жуда кийин булади. Догларнинг сони одатда куп булмайди. Иккиламчи рецидивли захм билан огриган беморларда розеолалар туп-туп , уюм-уюм, ей ва халка шаклида жойлашадилар. Иккиламчи янги захм доглар кундалангига купинча бирнеча мм дан ошмайди. Рецидивли розеола одатда йирик булади-10-20 тийинлик тангадек, баъзан ундан хам йирик булади.
ЗАХМ ПАПУЛАЛАРИ-ПАПУЛАЛИ СИФИЛИДЛАР.
Захм тугунчалари еки папулалари розеола сингари захмнинг иккиламчи даврида энг куп учрайдиган тошмалар каторига киради ва улар узларининг клиник узгаришларига караб жуда хилма-хил булади.
Папулаларнинг бундай хилма-хиллиги организмнинг индивидуал хусусиятларига, шунингдек папулаларнинг жойлашишига ва ташқи муҳитнинг қитиқловчи таъсирларига боғлиқ.
Заҳм папулаларининг бир неча клиник формалари бор. Кўпинча лентикуляр ёки ясмиқсимон папулалар учрайди. Бу папулалар ясси тугунчалар кўринишида бўлиб аввало, пушти-қизил, кейинчалик мис қизил рангга киради. Тугунчаларнинг чегаралари аниқ билиниб туради. Думалоқроқ бўлади, консистенцияси ҳийла қаттиқ бўлади. Агар папулалаи тери устидан бармоқ юргизилса, соғ теридан аниқ ажралиб турган катта инфильтратнинг борлиги сезилади. Лентикуляр папулалар ҳам катталиги уларнинг номига мос келади, улар одатда ясмиқ катталигида бўлади.
Папулалар ҳам роезеолалар сингари бирдан пайдо бўлмай, аста-секин 10-14 кун ичида пайдо бўлади. Лентикуляр папулалар пайдо бўлганларидан сўнг бироз катталашадилар холос: кейинчалик улар ўсишдан тўхтайдилар. Лентикуляр папулалар оддий шароитларда бир-бирлари билан қўшилмайдилар. Папулалар пайдо бўлганларидан сўнг бир неча ҳафта ўтгач йўқола бошлайдилар ва папулалар бунда улар борган сари тўқ-қўнғир тусга кира бошлайдилар ва папулалар сатҳида юпқа пўстлоқлар пайдо бўлади. Инфильтрат аста-секин шимилади.
Пўст ташлаш характерига келганда шуни айтиш керакки, пўстлоқ дастлаб папуланинг марказий қисмида пайдо бўлади. Кейинчалик унинг периферик қисмига тарқалади, ва Биетт ёқачаси кўринишида жойлашади. Иккиламчи янги заҳм билан оғриган беморларда лентикуляр папулалар кўпинча бир текисда ва симметрик жойлашиб, тўп-тўп бўлиб жойлашишга мойил бўлмайдилар. Рецидивли лентикуляр папулалар эса аксинча, кўп ҳолларда тўп-тўп бўлиб жойлашишга, ҳалқа ёй шаклида жойлашадилар.Тангасимон папулалар лентикуляр папулаларга ўхшаса ҳам, лекин улардан йирик 10-20 тийинлик танга катталигидабўладилар. Тангасимон папулаларнинг сони одатда кўп бўлмайди. Бу хилдаги папулалар асосан иккиламчи рецедивли заҳм билан оғриган беморларда кузатилади.
Майда папулалар ҳам ташқи кўринишлари бўйича лентикуляр папулаларига ўхшашлари мумкин, лекин улардан ўзларининг майда тўғноғич бошидан то тариқ донига қадар катталикда бўлишлари билан фарқ қиладилар. Конуссимон шаклига, думалоқроқ тусга эга. Милиар папулалар кўпинча иккиламчи рецедивли заҳм билан оғриган, жисмоний заиф, озғин ва аксарият сил касали бор беморларларда учрайди. Улар деярли ҳамма вақт асосан танага тўп-тўп бўлиб жойлашадилар. Заҳм папулалари тери бурмаларига, орқа тешик атрофига, жинсий органларга жойлашганларида ишқаланиш, тери ва организмдан ажраладиган бошқа моддаларнинг қитиқлаш таъсирида папулалар энига ва бўйига катталашади. Папулалар гипертрофик папулалар дейилади.Агар папулалар бир-бирига яқин жойлашган бўлса, улар периферик ўсиш натижасида қўшилиб кетади ва туташ инфильтратланган четлари фестонсимон бляшкаларни ҳосил қилади. Бундай тошмаларга бляшкасимон папулалар дейилади. Кўп ҳолларда ишқаланиш, терлаш ва организмдан ажраладиган бошқа қитиқловчи моддалар таъсирида гипертрофик папулалар ва бляшкалар эпидермисда шиш ва шилиниб келиб чиқади. Гипертрофик папулаларда ва блшкаларда эпидермиснинг ранги хиралашади ва оқимтир бўлиб қолади.Яллиғланиш ҳодисаси зўрайиш натижасида папула инфильтратини чуқур қисмидан серозли экссудат ажралади. Бу ажралган экссудат юмшаган ва шилинган эпидермисдан силжиб ўтиб папулалар сатҳини намлайди. Бундай папулаларни намланувчи папулалар дейилади.Агар ишқаланиш тер ёки организмдан ажраладиган бошқа моддалар билан қитиқланиш тўхтатилмаса, бундай вақтларда шилинган эпидермис ажралиб папуланинг юзаси эрозияга айланади. Бундай эрозиянинг туби қизил ва силлиқ бўлиб ундан сероз суюқлик ажралади, периферик қисми папула инфильтрати билан гардиш каби ўралган бўлади. Бу тошмаларни эрозияли папулалар дейилади.Намланувчи ва эрозияли папулалардан ажралиб чиқувчи суюқлик таркибида жуда кўп рангсиз спирохеталар топиш мумкин. Узоқ вақт қитиқланиш натижасида гиперторофик, намланувчи ва эрозияли папулалар қўшилиб катта бляшкалар ҳосил бўлади. Бундай бляшкалар атрофидаги тери сатҳидан бирмунча кўтарилиб туради ва бошқалардан ўзининг қаттиқ консистенцияси билан фарқланади: булар кенг кандиломалар дейилади.
Заҳм папулалари заҳмга хос бўлмаган бошқа тугунчали тошмалардан фарқ қилиши лозим. Лентикуляр, тангасимон ва бляшкасимон заҳм папулаларини псориаз билан касалланган беморларда учрайдиган папулалар ва бляшкалар билан аралаштириб юбормаслик лозим. Псориатик папулалар ва бляшкалар одатда пушти-қизил рангли бўладилар. Кўпинча пўст ташлайдилар. Заҳм папулалари ва бляшкалари эса мис ёки гўштга ўхшаш қизил рангли бўладилар. Псориаз касаллиги билан оғриган беморларнинг папулалари ва бляшкаларида уч симптомни – стеарин доғи, псориаз парда ва нуқтали қон оқиш кузатилади. Бу симптомлар заҳм папулаларида учрайди. Заҳм касаллиги билан оғриган кўпчилик беморларда заҳмнинг бошқа тошмалари полиаденит кузатилади. Вассерман реакцияси ва чўкма реакциялар мусбат бўладилар.Жинсий органлар ва орқа тешик атрофларига жойлашган заҳмнинг эрозияли папулалари баъзан терининг йирингли касалликлари элементларига – фолликулит, импетигога ўхшайди. Лекин заҳмнинг эрозияли папулалари қаттиқ консистенциясига эга, улардаги инфильтрат атрофидаги тўқималардан кескин чегараланган бўлади. Улар пастулалардан эмас, балки оддий лентикуляр папулалардан ривожланадилар. Эрозияли папулалардан ажралиб чиқадиган сероз суюқликда микроскоп остида рангсизспирохеталарни топиш қийин бўлмайди. Терида ва шиллиқ қаватларда иккиламчи заҳмнинг бошқа тошмаларининг рўй бериши, вассерман реакция ва чўкма реакцияларнинг мусбат бўлиши диагноз қўйишни енгиллаштиради.
П У С Т У Л А Л И С И Ф И Л И Д Л А Р.
Заҳмнинг иккиламчи даврида пустулали ёки йирингли тошмалар бирмунча кам учрайди. Заҳм пустулалари юзаки ва анча чуқур жойлашган бўлишлари мумкин. Юзаки пустулалар қаторига импетиголи ҳуснбузарсимон ва чинчечак ёки сувчечакдаги йирингчаларни эслатади.Чуқур пустулали сифилидлар қаторига заҳм эктимаси ва рупияси киради. Бу шаклдаги пустулали сифилидларга инфильтратнинг парчаланиши ва унинг йиринглаши бирмунча чуқур ўтади. Шунинг учун бу жойда пустула атрофи гардишсимон қаттиқ инфильтрат билан ўралган ва одатда калок билан қопланган ярага айланади.Заҳм эктималари ва рупиялари вульгар стрептококклар қўзғатган эктимага ўхшасалар ҳам, ундан ўткир яллиғланиш ҳодисаларнинг рўй бермаслиги ва атрофларида гардишсимон қаттиқ инфильтрат пайдо бўлиши билан фарқ қиладилар. Эктима ва рупиялар яққол периферик ўсиш қобилиятига эга бўладилар: инфильтрат аста-секин катталашади, яра ҳам катталаниб боради. Эктималар ва рупиялар секин битадилар. Доимо чандиқ қолдирадилар.Эктима ва рупиялар захм иккиламчи даврининг айниқса ёмон сифатли ўтишини кўрсатади, чунки бу элементларга хос бўлган периферик ва инфильтратнинг парчаланиб, яра ва чандиқ ҳосил қилиши иккиламчи даврдаги заҳмга хос эмас.
ШИЛЛИҚ ҚАВАТЛАРНИНГ ИККИЛАМЧИ СИФИЛИДЛАРИ.
Заҳмнинг иккиламчи даврида шиллиқ қаватларда тошмалар ниҳоятда кўп пайдо бўлади. Шиллиқ қаватларда доғли ва папулали тошмалар учрайди. Доғли тошмалар кўпинча оғиз бўшлиғи шиллиқ қаватларида эритемали заҳм ангинаси шаклида учрайди. Бу ангина вульгар катарал ангинасидан кескин чегарали қизариш шиш бўлмаслиги ва ютишда оғриқ сезилмаслиги, шунингдек иситма чиқмаслиги билан фарқ қилади.Папулали тошмалар айниқса аёллар жинсий органларида ва орқа тешикнинг шиллиқ қаватларида ҳамда оғиз шиллиқ қаватларида кўп учрайди. Бу папулалар шилиниш натижасида улар периферик ўсади ва бир-бирлари билан қўшилиб кетади. Бир-бирлари билан қўшилган ва шилинган эпителийнинг кулранг, оқимтир патоси билан қопланган папулалар бодом безларида баъзан томоқ дифтериясига ўхшаб кетади. Лекин папулали ангинанинг секин ривожланиши, ютишда оғриқ бўлмаслиги, иккиламчи заҳмнинг бошқа томонларининг ва полиаденитнинг борлиги, Вассерман реакциясининг мусбатли гумон қилинган ҳолларда тўғри диагноз қўйишда имкон берадилар.
ПИГМЕНТЛИ СИФИЛИД ЁКИ ЛЕЙКОДЕРМА.
Заҳм лейкодермаси касаллик юққандан сўнг 4-6 ой ўтгач пайдо бўлади, яъни у иккиламчи рецидив заҳм тошмаларидан биридир. Лейкодерма аксарият бўйиннинг орқа ва ён томонларига жойлашади. Лекин лейкодерма кўпинча елка бўғинлари соҳасида ва орқанинг юқори қисмларини эгаллайди.
Лейкодерма баъзан тананинг деярли бутун сатҳида учрайди. Жароҳатланган жойларда пигментсиз оқ доғлар кўринади, булар сарғиш қўнғир ёки оч жигар рангли пигментга бой гардишга ўралган бўлади. Лейкодерма пигментлари пича думалоқ шаклига эга бўладилар.
Лейкодерма аксарият аёлларда учрайди. Лейкодерма доғлари бир неча ойлар, йилларгача йўқолмаслиги мумкин. Бу тошмаларни заҳмга қарши дорилар билан даволаб бартараф қилиш қийин.
ЗАҲМДА СОЧ ТЎКИЛИШИ.
Заҳмнинг иккиламчи даврида баъзи беморларда сочларнинг тутам ёки майда очагли тўкилиши кузатилади.
Заҳмда сочларнинг тутам тўкилиши бошнинг бутун қисмида бошқа юқумли касалликлар ва интоксикациялар каби ўтади.Заҳм учун майда очаглар ҳосил қилиб соч тўкилиши жуда ҳам характерли бўлиб, у фақат иккиламчи заҳмда кузатилади. Сочнинг майда очаг ҳосил қилиб тўкилиши одатда касаллик юққандан сўнг 4-6 ой утгач, яъни рецидив заҳм тошмалари тошган вақтидан бошлаб ривожланади. Бошнинг сочли қисмида пича думалоқ ва овал шаклдаги, ясмиқ катталигидан то 10 тийинлик танга катталигига қадар очаглар пайдо бўлади.
Заҳмда сочларнинг майда очаг ҳосил қилиб тўкилишини даволаш бошлангандан сўнг бир неча ҳафта ўтгач, ўша соч тўкилган манбалардан сочлар қайтадан ўсиб чиқа бошлайди. Даволаш чоралари кўрилмаганда ҳам сочнинг туташ ва майда очаглар ҳосил қилиб тўкилиши бир мунча вақт ўтгач тўхтайди, сочлар қайтадан ўсиб чиқади ва бир неча ойдан сўнг бошнинг ҳамма жойида ўсиб чиқади. Заҳмнинг иккиламчи давридаги тошмалар билан бирга барча лимфа безларининг катталаниши – заҳм полиаденити рўй беради. Кўпчилик беморларнинг тери ва шиллиқ қаватларида бир вақтнинг ўзида қатор сифилидлар лимфа тугунларининг, сочлар, суяклар, ички органлар ва нерв системасининг зарарланиши сифатида иккиламчи янги заҳм ёки рецидив заҳм белгиларини учратиш мумкин.
Иккиламчи даврли заҳмнинг узоқ муддат давом этиши ва ниҳоятда юқумли бўлиши сабабли унинг социал аҳамияти ҳам жуда каттадир.
Жинсий йўл билан юқадиган касалликлар
Жинсий йўл Билан юқадиган касалликлар яқин вақтларгача “таносил касалликлари” деган ном Билан аталиб келди. ЖССТ таснифига мувофиқ жинсий йўл Билан юқадиган касалликлар рўйхати қуйидагича;
1. Бактериал вагиноз.
1. Кандидоз.
2. Трихомониаз.
3. Гепатит В.
4. Генитал герпес.
5. Заҳм.
6. Сўзак.
7. Чов гранулёмаси. (Донованоз)
8. Ичак инфекциялари.
9. Венерик лимфогранулёма.
10. Қов бити.
11. Қонтагиоз моллюск.
12. Гонококсиз уретрит.
13. Ўткир уретрал синдроми.
14. Ортирилган иммунитет танқислиги синдроми (ОИТС)
15. Интраэпителиал цервикал неоплазия.
16. Урогенитал хламидиоз.
17. Цитомегаловирус инфекциялари.
18. Қўтир.
19. Шанкроид.
20. Кичик чаноқ аъзоларининг яллиғланиш касалликлари.
Жинсий йўл Билан юқадиган касалликларга учраган беморларни даволаш тўртта зарур нарсага асосланган, булар;
Диагностика воситалари Ходимларни махсус таёрлаш
Репродуктив саломатликка оид хизмат кўрсатувчи барча муассасаларда беморларни аниқлаш, даволаш, касалликнинг олдини олиш ва маслахат олиб боришни ташкил қилиш.
Беморларни антибиотиклар тўғри даволаб бори шва ишлатиладиган препаратларнинг дорихоналарда бўлишини таъминлаш.
ЖССТ маърузасини айтилганидек жинсий йўл билан юқадиган касалликлар хусусида дастлабки профилактик ва даволаш ёрдами ихтисослашмаган тиббий муассасаларда (соғлиқни сақлаш тизимининг бирламчи бўғинларида кўрсатилиши керак), бунинг учун иккита оддий тест ўтказиш зарур; уретра ва қин ажралмаларини физиологик эритма томчисидан ва Грамм бўйича бўяш йўли билан микроскопия қилиш. Микроскопия ёрдамида трихомониаз, кандидоз ва бактериал вагинит текширилади. Сўзак, заҳм ва хламидиозни текшириш учун махсус лаборатория текшириши ўтказилиш учун шароит бўлиши керак, бу нарсани кўп жойларда, айниқса қишлоқ шароитида амалга ошириш учун имҚоният йўқ. Шунинг учун ЖССТ даволаш ва диагностиканинг синдром усулларидан фойдаланишни тавсия этади. Лабаратория текширишини ўтказиш имҚониятлари чекланган муассасаларда ҳар бир беморни клиник жихатдан текшириб чиқишнинг муҳим қисмини ташкил этади. Бундай текширув жинсий йўл Билан юқадиган касалликлар диагнозини аниқ белгилашга ёрдам беради.
Жинсий йўл билан юқадиган касалликлар скринининг қуйидаги масалаларни ўз ичига оладиган бўлиши керак
Сизда қиндан ажиралмалар келиб турадиган вақт бўлдими?Сўнгги йил мобайнида жинсий жиҳатдан қандай бўлмасин бирор хил ўзгариш, масалан, жинсий аъзоларда яра пайдо бўлиши ёки териси зарарлангани кузатилдими?
Сизнинг жуфтингиз жинсий аъзоларнинг қандай бўлмасин бирор хил иллати борлиги, масалан уретрадан ажиралма келиши, ёки қовдаги безларнинг шишиб қолиши муносабати Билан сўнгги 3ой давомида даволанганми? Даволанган бўлса, қандай касалликдан даволанган?Ўз жуфтингиз бошқалар Билан жинсий алоқа қилиш мумкинми?
Қилаётган ишингиз (масалан, ҳайдовчилик касби,ҳарбийлик ва бошқалар) жинсий йўл билан юқадиган касалликларни сизда ёки жуфтингизда пайдо бўлиш хавфини туғдирадими?Ўзингизда жинсий йўл Билан юқадиган касаллик бор деб гумонсирайсизми?
1.Бактериал вагиноз
Клиникаси- қин ажиралмалари кўпайиб, балиққа ўхшаш ҳидли бўлиб қолади.
Юқиш йўли-фақат жинсий йўл билан эмас.
Диагностикаси- суртмаларда (Грамм усулида бўялган) бактериялар билан қопланган 20% вагина эпителияси ҳужайраларининг топилиши, рН нинг 5дан ортиши, балиқ ҳиди келиши.
Давоси: Метронидазол (Трихопол, Тинидазол) – 400-500мг ичиш орқали 7 кун давомида 2 маҳал.
Ҳомиладорлик даврида: Клиндамицин (ДалацинС), 300мг кунига 2 марта 7 кун давомида ичилади.
2.Ачитқи инфекцияси (кандидоз).
Клиникаси- аёлларда: қиндан сузмасимон оқ рангли-ажиратмалар пайдо бўлиши (булар ўртача ёки кўп миқдорда бўлиши мумкин), қин ёки вульванинг қичишиши. Эркакларда қичишадиган баланит бўлиши.
Юқиш йўли- фақат жинсий йўл билан эмас.
Диагностикаси- касаллик симптомларига ва тузли эритма томчисидаги қин суртмани микроскопда текшириб кўришга асосланади.
Давоси- аёлларда-маҳаллий-даво замбуруғларга қарши препаратларни ишлатиш-14 кун давомида ҳар куни кечқурун 100000 ТБ ҳисобидан нистатин, 3 кун давомида ҳар куни 200мг ҳисобидан миҚоназол шамчаларини қўйиб туришдан иборат.
Эркакларда кандидозли баланит бўлганида касал жойга генциан виолет эритмаси еки нистатинли крем суриб турилади.
3.Трихомониоз
Бу касалликнинг хусусияти шуки, унинг симптомлари кам бўлади:
Клиникаси- аёлларда қиндан кўпириб турадиган яшил тусли бадбўй ажиралмалар келиб туриши, баъзан кучли қичима бошланиши.
Эркакларда – уретрадан ажиралмалар келиб туриши.
Бу касаллик жинсий йўл Билан юқади.
Диагностикаси- касаллик симптомларига ва тузли нам препаратни микроскоп остида текшириш натижаларига асосланади, ва харакатланиб турадиган паразитларни кўриш мумкин бўлади.
Давоси- 7 кун давомида кунига бир маҳал 2г дан ёки кунига 2 маҳал 400-500 мг дан метранидазол (тириҳопол, тинидазол) ичиш.

Ahmedova Malika, [28.09.20 15:50]


[Переслано от Феруза]
Одатда 14 кундан кейин даво курсини такрорлаш керак бўлади ( айникса эркакларда).
Даво 82-88 % ларда яҳши наф беради , лекин эркак билан аёл биргаликда даволанадиган бўлса даво нафини 95% гача ошириш мумкин.
4.Сўзак
Бу касаллик аёлларда эндигина бошланиб келаётган маҳалларда 70% ҳолларда аломатлар бермай,зимдан авж олиб боради. Унинг ҳарактерли ҳусусяти қиндан йирингли ажралмр келиб туриши, сийдик маҳалида оғриқ ва ачишиш сезиларли
( дизурия булиши )Уретрит бошланишидир Касаллик вактида аниклаб олинмаса ва унга нотугри даво килинадиган булса кичик чанок азъзолари нинг яллигланниш касалликларига –эндометрит, сальпингоофаритю холида куп учрайди.
ЖИНСИЙ ЙЎЛ БИЛАН ЮҚУВЧИ ИНФЕКЦИЯЛАР ВА
ОРТТИРИЛГАН ИММУН ТАНҚИСЛИГИ
ВИРУСИНИНГ ЭПИДЕМИОЛОГИЯСИ
Яқингача фақат захм, сўзак, юмшоқ шанкр, венерик лимфогранулема ва донованоз каби венерик касалликлар жинсий йўл билан юқади қаралган. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг (ЖССТ) маълумотларига қараганда охирги 10 йил ичида жинсий йўл билан юқадиган инфекциялар (ЖЙБЮИ) сони ошиб бормоқда. Ҳозирги кунда уларнинг сони 25 дан ошиб кетди. Одамлар иммун танқислиги вируси (ОИТВ)нинг юқиши натижасида келиб чиқадиган орттирилган иммун танқислиги синдроми (ОИТС) ЖЙБЮИ қаторига киритилган.
1999 йилда олинган маълумотларга кўра ҳар йили 340 миллион янги ЖЙБЮИ билан оғриган беморлар рўйхатга олинади. Булар ичида сўзакдандан 62 мшшион, хламидия инфекциясидан 92 миллион, захмдан 12 миллион ва трихомониаздан 174 миллион катта ёшдаги инсонлар даво олади.ЖЙБЮИ дунёнинг деярли барча мамлакатларида учрайди. Ривожланаётган давлатлар орасида ЖЙБЮИ Африка қитъасида Лотин Америкаси ва Осиёга нисбатан кўпроқ учрайди. Масалан, Африка қитъасида оилани режалаштириш, антенатал ёки бошка клиникаларга мурожаат қиладиган аёлларнинг тахминан 20 фоизида трихомониаз касаллиги аниқланади. Осиё ва Лотин Америкасида бу кўрсаткич Пфоизни ва 12 фоизни ташкил этади.2002 йил охирига келиб, планетамизда 42 миллион инсон ОИТВ билан зарарланган. 2002 йил давомида 5 миллион инсон ОИТВ ини юқтириб олган бўлса, 3 миллион одам ушбу вирусдан нобуд бўлган. Ҳар куни 14000 инсон ОИТВ билан шикастланади ва уларнинг аксарияти 25 ёшгача бўлган шахслардир. Дунёда 3 миллиондан ортиқ бола ОИТВ билан зарарланган. Шу кунгача ОИТС хасталигидан вафот этганларнинг сони 25 млн. кишидан ошиб кетди. ОИТВининг эпидемияси Саҳроидан Кабир жанубда жойлашган Африка мамлакатларида учрамоқда. У ерда катта ёшдаги аҳолининг 9 фоизи ОИТВ билан шикастланган ва уларнинг сони 29,4 миллиондан ошиб кетган. Болалар ўлимининг 10 фоизи ОИТВ би-лан боғлиқ. Осиё ва Тинч океани мамлакатларида 7 миллион инсон ОИТВ билан зарарланган. Лотин Америкаси ва Кариб ҳавзаси мамлакатларида эса бу кўрсаткич 2 миллионни ташкил этади ва эпидемия тусини олмоқда. Кейинги йилларда Шарқий Европа ва Марказий Осиё мамлакатларида ҳам ОИТВ билан зарарланган инсонлар сони ошиб бормокда. ОИТС/ОИТВ мамлакат иқтисодиётига катта зарар етказади. Масалан, Африка қитъасида 11 миллион боланинг отаонаси ёки иккисидан бири ОИТС оқибатида нобуд бўлганлар. Саҳроидан Кабир жанубда жойлашган Африка мамлакатларидаги касалхона ўринларининг 50 фоизи ОИТС/ОИТВ билан оғриган беморлар ҳисобига банд бўлади.ЖЙБЮИ соғлиқни сақугаш тизиминпнг мухим муаммоси бўлиб қолмоқда. ЖЙБЮИ ўз вақтида диагностика қилинмаса ёки тўлиқ даволанмаса бепуштлик, уретра структураси, бачадон бўйни раки, бачадондан ташқари хрмиладорлик, туғма захм, ҳомила ташлаш, янги туғилган чақалоқлар бленореяси ва репродуктив системадаги бошқа патологияларга олиб келади.
ЖЙБЮИнинг юқиш йўллари. ЖЙБЮИ асосан жинсий алоқа (вагинал ёки анал) вақтида юқади. Лекин хрмиладорлик вақтида (ОИТВ ва захм), туғиш даврида (сўзак ва хламидия) хамда туғиш давридан кейин (ОИТВ) инфекциялар онадан болага юқиши мумкин.Баъзи ахлоқий омиллар ЖЙБЮИнинг юқиш даражасини оширади. Бундай омиллар қаторига қуйидагилар киради:
- биттадан ортиқ жинсий шерикга эга бўлиш;
- қисқа кунлар ичида тез -тез жинсий шерикни алмаштириш;
- бошқа жинсий шерикларга эга бўлган шахслар билан жинсий алоқада бўлиш;
- дуч келган, «коммерция секси» билан шуғулланувчи шахслар ёки уларнинг харидор (клиент)лари билан жинсий алоқа қилинса;
ЖЙБЮИ симптомларини ўзида ёки жинсий шеригида борлигини билган ҳолда ҳам жинсий алоқа қилиш.
ЖЙБЮИларни бир инсондан бошқасига юқишида социал ва биологик омиллар катта аҳамиятга эга. Қуйидаги социал омиллар инфекциялар юқишига таъсир этади:
1. «Хавфсиз» жинсий алоқани (масалан, презервативни қўллашни) инкор қилиш. Хавфсиз сексни инкор қилувчи сабаблар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:
- хавфсиз секс ҳақида билимларга эга бўлмаслик;
презервативларнинг ҳаммабоп бўлмаслиги;
- презервативларни қўллашга салбий қарашлар;
баъзи миллатларнинг маданияти ва диний эътиқоди бўйича жинсий алоқага бўлган муносабат.
2. ЖЙБЮИни ўз вақтида даволамаслик. Ўз вақтида даво олмасликка қуйидагилар сабаб бўлади:
- кўпчилик аёлларда ЖЙБЮИнинг клиник симптомлари бўлмаслиги ( асимптом) ёки кам симптомли бўлиб кечиши кузатилади.
- мурожаат этиш учун тиббиёт муассасаларининг бўлмаслиги ёки аҳолига юцори нархларда хизмат кўрсатилаётгани сабабли уларга мурожаат қила олмаслик;
- тиббиёт муассасаларида зарур дори воситаларининг бўлмаслиги;
- ЖЙБЮИ билан оғриган беморларнинг тиббиёт муассасаларига эмас, балки табибларга мурожат этишлари;
- ўзининг ахлоқий ҳолатидан уялган ҳолда ўз касаллигини яшириш ҳамда керакли тиббиёт муассасаларига мурожаат қилмаслик.
3. Олаётган даволаш муолажаларини тўхтатиб қўйиш. Шифокор (дерматовенеролог) томонидан буюрилган давони тўлиқ олгандагина бемор эффектив даволаниши ва ЖЙБЮИдан қутулиши мумкин. Лекин баъзи беморлар тўлиқ даво олиш учун маблағнинг етишмаслиги, тиббиёт хизматдан етарли даражада қониқмаслиги ва бошқа сабаблар натижасида давони белгиланган муддатдан олдин тугатиб қўядилар.
4. Беморлар орномус қилиб, жинсий шерикларига ўзларидаги касаллик ҳақида маълумот бермайдилар ёки уларни ҳам тўлиқ даволаш курсини ўтишга жалб этмасликлари мумкин.
Қуйидаги биологик омиллар ЖЙБЮИнинг юқишида муҳим аҳамият касб этади.
1. Ёш. Ёш аёллар ёки қизларнинг қин ва бачадон бўйни шиллиқ қавати инфекцияларга жуда ҳам сезувчан ҳисобланади.
2. Жинси. Аёллар эркакларга нисбатан кўпроқ инфекцияларни юқтиришга мойиллар. Чунки жинсий алоқа ва.қтида аёллар жинсий аъзоларининг (масалан, қин) катта юзаси жалб этилади.
3. Хатна қилиш. Хатна қилинган эркаклар препуциал халтачаси кесиб ташланмаган эркакларга нисбатан ЖЙБЮИ қўзғатувчиларини камроқ юқтирадилар.
Потенциал хавфли (риск) гуруҳга қуйидаги шахслар киради:
1. Проституция (фоҳишабозлик) билан шугулланувчи аёллар ва эркаклар.
2. Фоҳиша аёллар билан жинсий алоқада бўлувчи шахслар (фоҳишаларнинг мижозлари), ҳарбий ходимлар, узоқ масофага қатновчи ҳайдовчилар, турист ва бизнесменлар, денгизчилар, тез-тез миграция килувчилар, қочоклар, ёлғиз эркаклар.
3. Эркаклар билан жинсий алока килувчи эркаклар (гомосексуал алока килувчи эркаклар, бисексуал жинсий алоқа килувчи эркаклар).
4. Гиёҳвандлик йўлида шприцларни қўллаш ва уларнинг жинсий алоқа килувчи шериклари.
Хавфли гуруҳга кирувчи шахслар тиббиёт муассасаларига мурожаат қилишни ҳ.оҳламайдилар. Шу сабабли уларга тиббий хизматни яхнш тапгкил этиш ЖЙБЮИга қарнш курашда муқим аҳамият касб этади. Масалан, тиббий кўрик вақти фоҳишалар (ёки бошқа хавфли гурух аъзолари учун) келишиучун қулай бўлиши, улар билан хушмуомала суҳбат қуриш, имҚони борича улардаги касалликларни бепул диагностика қилиш, маслаҳат бериш ёки даволашни ташкил этиш максадга мувофиқдир.
ЖЙБЮИ ва ОИТСига каршн курашнинг қуйидаги умумий таянч нуқталари бор:
1. ОИТС ва ЖЙБЮИ асосан жинсий алоқа орқали юқади.
Бундан ташқари юқоридаги инфекциялар қон, қон маҳ.сулотлари, донор оргапи ёки тўқимаси оркали ҳамда касалланган онадан ҳомила ва янги туғилган чақалоқларга юқиши мумкин.
2. ЖЙБЮИни олдини олиш (профилактика қилиш)да ишлаб чиқилган барча чора-тадбирлар ОИТВининг профилактикаси учун ҳам мос келади.
3. ЖЙБЮИ билан шуғулланаётган ихтисослашган касалхона мутахассислари ОИТВ билан зарарланиши мумкин бўлган хавфли гуруҳ беморлари билан мулоқотда бўладилар ва улар билан нафақат ЖЙБЮИ, балким ОИТВга қарши йўналтирилган санитароқартув ишларини ҳам олиб боришлари мумкин.
4. ОИТС ва ЖЙБЮИ орасидаги асосий узвий боғланишлардан бири шундаки, ЖЙБЮИни ўз вақтида диагностика қилиш ва даволаш ОИТСнинг профилактикасидаги асосий стратегик мезон ҳисоблаиади.
5. ЖЙБЮИнинг кўпайиши ёки тарқалиши, жинсий ахлоқда бўлаётган ўзгаришларнинг индикатори ҳисобланади. Бу ўз навбатида ОИТВ билан шикастланганлар сони ошишига олиб келади. Шу сабабли ОИТСни мониторинг қилишда ЖЙБЮИнинг тарқалиш даражасини билиш ва назорат қилиш муҳим хисобланади.
ЖЙБЮИ ва ОИТВ орасидаги боғланишларни билиш на-факат назарий балки муҳим амалий ахамиятга эга. Чункн ОИТВ чақирган иммунодсфицит ҳолатида ЖЙБЮИнинг табиий клиник кечишиўзгаради. Буиккиинфекция бирга келганидаЖЙБЮИнинг клиник белгилари яцкол намоён бўлади, инфекция юқиш даражаси ҳамда анъанавий даволаш услубларининг самарадорлиги суст бўлади. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики ЖЙБЮИ ва ОИТСни эпидемиологияси, клинпкаси, диагностикаси ва профилактика қилиши бир-бири билан узвий боғлик ва Жаҳои Соғлиқии Сақлаш Ташкилоти ЖЙБЮИга карши курашни ОИТВ профилактикасидаги асосий омил деб қарайди. Шу сабабли ЖЙБЮИга қартни курага дастури ОИТС глобал дастури билан бирга кўшиб олиб борилади.
Бундан бир неча ўн йиллар олдин ЖЙБЮИга қарши курашдан максад ЖЙБЮИ юқишини олдини олиш ва улар окибатида юзага келган турли хил асоратларнинг олдини олишга каратилган эди. Кейинги йилларда юқоридаги максадлар каторига ОИТВпинг юқиш даражасини камайтириш мақсади ҳам киритилди. Бу учта мақсадга эришиш учун бирламчи ва иккиламчи профилактика тадбирларини тўлиқ; амалга ошриш зарур.
ЖЙБЮИ профилактикасишшг икки тури мавжуд - бирламчи ва иккиламчи, Бирламчи профилактика ЖЙБЮИ билан касалланган бемор ва соғлом шахс орасидаги жинсий алокқалар ҳамда инфскция юқиш эхтимолини имҚон борича камайтиришга ски бартараф этишга қаратилган. Бирламчи профилактикани амалга ошириш учун аҳолига ЖЙБЮИ, уларнинг оқибати ва юқишининг олдини олишга доир билимларни сингдириш (радио, телекўрсагувлар, матбуот орқали), ортиқча хавф тукдирадиган гуруҳлар билап суҳбатлар ўтказишни ташкил этиш, одамларии зинодан қайтариш хамда номаълум шахс билан жинсий алока вактида презервативлардан фойдаланиш зарурлигини таъкидлат керак. Дематовенерологлар, умумий амалиёт шифокорлари, уролог ёки акушергинекологлар тиббий кўрикдан ўтаётган ахоли ёки беморларга бирламчи профилактика ишларини олиб бориш им-Қонига эга бўладилар. Бунда асосий эътибор хавфли (риск) 1 урух билан ишлашга қаратилган бўлиши лозим.
Иккиламчи профилактика захм инфекцияси (ёки ЖЙБЮИ) тарқалмаслиги учун беморларни тезда соғлом одамлардан ажратиш, даволаш, бемор билан алоқада бўлган шахсларни аниқлаш ва уларни ҳам даво олиш учун шифохоналарга юбориш, зинокорликдан, тасодифий жинсий алоқалардан сақланишга даъват этишга царатилган. Иккиламчи профилактиканинг самарадорлиги захм ёки ЖЙБЮИ билан оғриган беморни ўз вақтида таъсирчан ва мос келадиган усуллар билан даволаш, врач дерматовенерологнинг бемор билан ўтказган суҳбатлари ҳамда санитарияоқартув ишларининг савиясига кўп жиҳатдан боғлиқ.Жинсий алокада бўлган шерикларни хабардор қилиш. Жинсий алоқада бўлган шерикларга ўз вақтида маълумот бериш - ЖЙБЮИ тарқалишининг олдини олишда асосий омил ҳ.исобланади. Беморлиги аниқланган шахсларга қулай, бепул ташхис ва даволашни тавсия этиш беморларни тиббиёт муассасаларида тўплаш ва уларни йўқотиб қўймасликка олиб келади.Жинсий алоқада бўлган шахсларга беморнинг ўзи хабар бериши мақсадга мувофиқир, чунки жинсий алоқада бўлган шахсларда бирбирига нисбатан ишонч бўлади ва ўз жинсий шеригини тиббиёт муассасасига олиб келиши ёки у ерга юбориши осон кечади.
Жинсий алоқада бўлган шерикларга тиббий муассаса ходимлари хабар бериши ҳам мумкин. Лекин буни бажариш учун иқтисодий ва инсон ресурсларини жалб этиш талаб қилинади. Тиббий муассаса ходимлари бемор билан ҳамкорлиқда жинсий шерикларга хабар беришлари ҳам мумкин.
ЗАҲМНИ ЛАБОРАТОРИЯДА ТЕКШИРИШ
1905 йилда рангсиз спирохеттани Шаудин ва Гофман аниқлаган. Ёруғликни суст синдиришидан ва оддий анилин бўёқлари билан қийин бўялишидан рангсиз спирохетта номини олган. Рангсиз спирохеттанинг учи ўткир, ўзи спиралсимон бўлади. Ўрамлар сони 5-24 тагача. Ҳар бир ўрамнинг узунлиги 1 млм., узунлиги ўрамлар сонига боғлиқ. 0,4-0,5 мк. У жуда ҳаракатчан. У 4 хил ҳаракат қилади.
Ҳ/ маятниксимон-тебранма; 2/ Бўйлама ўқи атрофида ротатор ҳаракат ; 3/ олдинга ва бир оз орқага, тез ёки секин интилма ҳаракат.Ҳавода қуритилганда ўз ҳаракатчанлигини тез йўқотади. Организмдан ташкарида нам шароитда 4 сутка яшайди. Ҳарорат 16-38градус бўлганда у ўзининг патоген активлигини 3 ойдан –12 ойгача сақлайди. Температура 400 да 1 соатдан кейин патогенлиги йўқолади.
Рангсиз спирохетга 0,5 процентли карбол кислотада, сулема эритмасида,600 ли спиртда, кучли кислота ва ишқор таъсирида дарҳол ўлади. Текшириш учун материаллар /кондуламалар, пупулалар, қаттик шанқир яраси тубидан олинадиган суюқлиликдан/ -заҳм элементидан олинади. Тўқима суюқлиги серум, регионар лимфа тугунлари суюқлик материали бўлиб хизмат қилади.Серум суюқлигини олиш. Таъсирлаш усули –тўқима суюқлигини намланувчи пупулалардан,кенг пандиломалардан ва қаттик шанкрдан, уларни стериль физиологик эритмада ҳўлланган ва стериль донада қуритилган пахта бўлакчаси билан артгандан сўнг олинади. Ярани ёки пупулани платина ёки вольфрамдан ясалган ковузлоқ билан, уларниюзасида серум суқлиги чиққунча силанади. Серумни касалликдаволанмасдан олдин олинади.
2. Сиқиш усули- яра, пупула, эрозия четларини 2 бармоқ билан сиқилади. Натижада уларни юзасидан тўқима суюқлигини томчилари пайдо бўлади.
3. Скарификация усули- қуруқ сифилитик элементларни /ретикуляр пупулалар, эрозияларни / текширишда қўлланилади. Текшириладиганюзани скальпелнинг ёки Дженнер пероси билан скарификция қилинади. Сўнгра юзаси платика ковузлоқ билан силабтаъсирланади, натижада суюқлик ажралади.
4. Регионар –лимфатик тугунини пункция қилиш, лимфа тугунидан шприц орқали тоза буюм ойнасидаги физиологик эритма устига бир томчи тўқима суюқлиги томизилиб, устини ҳаво пуфагисиз қилиб, ёпигич ойна билан ёпилади ва қоронғи фондда кўрилади. Архангельскийнинг қоронғи фони Кондерсорни чиқариб олиб, юқори линзасини бураб олинади Қора қоғоздан 15 тийинлик катталик айлана қирқиб олинади. Пастки линзага қора қоғозни ўрнатиб, винт махкамланади. Кондерсор энг юқори ҳолатга келтирлади. Кондерсорнинг юқори линзасига 1 томчи дистилланган сув ёки иммерсион ёғ томизилади ва тайёрланган препаратни ёғ томчисига теккизиб қўйилади. Препарат катталаштиришда электр нури таъсирида кўрилади. Қоронғилаштирилган фонда рангсиз спирохеттани ҳаракатчанлигига караб топилади. Микроскоп остида кумуш рангли ҳаракатчанлиги спиралларни кўрамиз. Рангсиз спирохеттани бўяб кўриш мумкин. 1/Позитив бўяш усулларидан Романовский ва Шерешевский усулида бўяш кенг таркалган.
Романовский усулида бўяш
Олинган материалдан предмет ойнасига сурта тайёрлаб, 1-1,5 соат давомида ҳавода қуритилади. Кейин метил спирти билан 3-4 минут давомида фиксация қилинади ва Романовский бўёғида 14-15 соат давомида бўялади. Кейин сув билан ювиб, қуритиб, иммерсионёғ томизилиб, ммерсион системада кўрилади. Рангсиз спирохетта-пушти, бошқа спирохетталар эса ҳаво рангга бўялади.Шершевский усулида бўяш Романовский – Гимьза бўёғининиг иссик эритмасини глицирин билан аралашмасида 8-10 минут бўялади. Негатив бўяшда 3- 5 дакика бўялади.
Бури усулида бўяш
Буюм ойнасининг четига туш томизилади ва 1-2 томчи серум суюқлигини томизиб, ойна учи билан аралаштирилади ва суртма тайёрланади. Очиқ ҳавода қуритилиб, иммерсион системада микроскоп остида кўрилади. Тўқ кулранг фонда, рангсиз спирохетта яхши кўринади. Оғиз бўшлигидаги тайёрланган перепаратда спирохетталар дағал, йўғон, ўрамалари нотекис, ҳаракати бўлмайди.
СУЗАКНИ /ГОНОРЕЯНИ/ ЛАБОРАТОРИЯДА ТЕКШИРИШ
Сузак касаллигини чақирувчи микроорганизмни 1897 йилда Нейесер деган олим топган. Гонококклар асосан цилиндирик эпителийбилан қопланган шиллиқ пардаларда паразитлик қилади. Гонококклар кофей донасига ўхшаш бўлиб, жуфт коккдир. Гонококклар лейкоцитларнинг протоплазмасига жойлашади. Уларнинг миқдори битта лейкоцит ичида 20-30 ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Гонококклар гр /-/ коккдир. Бу касаллик жинсий алоқа йўли билан юқиб, эркакларда уретрани, простата бези ва уруғ пуфакчасининг зарарлайди.Аёлларда эса касаллик олдин яширин ўтади, сўнгра бартолин безини, кинни, уретани, бачадон бўйни, шиллиқ каватларни зарарлайди.Баъзан тўғри ичак, болаларни кўз коньюктивасини зарарлайди.Эркакларда сузакни текшириш учун, эрталаб барвақт сийдик ажратишдан олдин уртера суюқлигидан олинади. Агар сийдик камажраган бўлса, уретранинг орқа деворларини босиш керак ёки простата бези массаж қилиб, ажралган сийдикдан суртма тайёрланади. Ҳар доим 2 та суртма тайёрланади ва 2 та усулда бўялади. Грамм усулида бўяш
Юпқа қилиб тайёрланган суртма, уша матреал олинган асбоб ёрдамида тайёрланади. Грамм усулида бўялганда гонкокклар диплококклардан яхши ажратилади.
1/ Генциан виолетда 1-2 мин.
2/ Сув билан ювилади.
3/ Люголда 1-2 мин.
4/ Люголь тўкилиб, устига 960 ли спирт томизилади. 30”- 1 минутгача рангсизлантирилади.
5/ Сув билан ювилади.
6/ Фуксин билан –3 мин. Бўялади.
Метиль синька билан ёки Лефлер синькаси билан бўяш
Иккала усулда бўялгани сабаб, чунки эски ёки кари гонококклар бўёқни ёмон қабул қилади, ёш формалари эса метиль синькани яхши қабул қилади. Трихомонада ва юмшоқ шанкр лабораторияда бўяш
Трихомонадалар – хивчинлилар, трихомонада оиласига киради. Одам организмида: оғиз бўшлиғида, ичакда сийдик ажратиш органларида – вагинал трихомонадалар сийдик чиқариш органларида шамоллаш процесини чиқаради. Бу оддий хивчинлилар турига киради. Улар аввал, ноксимон, юмалоқ шаклида бўлиб, узунлиги 5-30 мк. Олдинги учида 3-5 та хивчинли бор. Буни эркаклар ва аёллардан сийдигидан топиш мумкин. Улар ачишиш ва кучли кичишишига сабаб бўлади. Уни топиш учун уретрадан, бачадон бўйнидан, киннинг орқа деворидан, тўғри ичагидан, платинали петля ёки фолькман кошиги орқали ажратма олиниб, 1 томчи физиологик эритма билан аралаштирилади. /0,9 проц. ли физиологик эритма 37-380 гача исситилган бўлиши керак/. Олинган материални иссик ҳолда тез текшириши керак. Чунки суюқлик совуб қолса, трихомонадани ҳаракати тўхтайди ва ажратиш қийинлашиб қолади. Тайёрланган препаратга ёпғич ойна ёпиб, катта катталаштиришда, кондесорни тушириб кўрилади. Бўялган препарат тайёрлаш учун, суртмани Никифрова аралашмасида фиксация қилиб, 10 проц. ли фуксин Пфейфера билан 3-5 минут бўялади. Бундан ташқари Грамм, Романовский усуллари ҳамда метиль синька билан ҳам бўялади. Бўялганда трихомонадалар бошқа эритмаларга нисбатан сустроқ бўялади ва хивчинларни ҳам айрим вақтларда кўриш мумкин. Бўялган препаратда гонококклар билан бирга трихомонадаларни ҳам топиш мумкин. Юмшоқ шанкрда эса феррари
– Петерсон стрептобациллаларни топиш мумкин. Инкубацион даври 2-3 кун. Ярани шакли нотўғри, четлари йиртилган, тагидан йиринг ажралади. Ярани четлари қизарган, шишган бўлади. Ушлаб кўрилса, қаттик оғриқ бўлади. Бўялган препаратда феррари Петерсон стрептобацилласи калта, ингичка, гр - таёқчалар.
ҚИНДАН СУРТМА ТАЙЁРЛАШ, ТАРКИБИНИ ТЕКШИРИШ, КИННИНГ ТОЗАЛИК ДАРАЖАСИНИ ЎРГАНИШ
Акушер-гинекологик пунктларида ҳар бир хомиладор аёлдан ва медицина кўригидан ўтадиган аёллардан қинидан, бачадон бўйнидан материал олиб текширилади. Қиндан петля ёки фолькман қошиғи орқали суртма олиниб, буюм ойначасига суртма суртилади. Ҳавода қуритилади. Никифрова аралашмасида фиксация қилиб, 10 проц. ли фуксин Пфейфера билан 3-5 минут бўялади. Бўялган препартни ювиб, ҳавода қуритилиб, иммерсион ёғ томизилиб, иммерсион системада ўрганилади ва 3 хил эпителиал ҳужайралар аниқланади.
1/ Мугузланувчи юзаки эпителий ҳужайралари.
У энг йирик бўлиб, ядроси кичик ва тез бўялади, пртоплазмаси суст бўялади. Организмнинг нормал функциясида кўп миқдорда учрайди.
2/ Оралиқ ҳужайралар–бўлар йирик, нотўўри, шаклга эга бўлиб, ядроси каттароқлиги билан фарқланади. Бу минустрал даврда учрайди.
3/ Базал ёки атрофик ҳужайралар. Булар ҳажми кичик, ядроси катта бошқаларга қараганда, тухумдон функцияси пасайганда турли миқдорда учрайди.
Қиннинг тозалик даражасини аниқлаш
Қиндан олинган суртмани Грамм усули билан бўяб, иммерсион системада текширганимизда қуйдагиларни кўрамиз:
1/ Ясси эпителий ҳар хил формадаги катта ҳужайра бўлиб, битта ядроси бор, пушти гунафша рангга бўялади.
2/ Лейкоцит-юмалоқ, катта бўялмаган ҳужайра, ядроси юмалоқ ёки бўғинли бўлиб, тўқ бўялади, протоплазмаси суст бўялади.
3/ Дидерлейн таёқчаси қин таёқчаси бўлиб, катта йўғон таёқча, Грамм усулида бўялади.
4/ Комма Вариобелли кичик, бир оз букилган. Грамм усулида бўялмайди.
5/ Стафилакокклар, стрептокклар ва бошқа микроорганизмлар учрайди.
Қиннинг 1-тозалик даражаси
Суртмада Дедерлейн таёқчасининг тоза культураси ва 1-2 та ясси эпителий учрайди.
2. Қиннинг 2 тозалик даражаси. Дидерлейн таёқчаси камаяди. Ясси эпителий миқдори ошади, лейкоцитлар пайдо бўлади.
3. Қиннинг3 тозалик даражаси.
Бунда Қин таёқчаси тўлиқ йўқолади, йиринг флоралари учрайди. Лейкоцитлар кўпаяди.
4. Қиннинг 4-тозалик даражаси.
Бунда Дидерлейн таёқчаси топилмайди, лейкоцитлар кўпаяди, стафилакокклар, сретококклар, гонококклар ва трихомонадаларни топиш мумкин.
ТЕРИНИНГ АНАТОМИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ
Тери киши танасининг табиий коплагичи ва ташки мухит билан организм орасидаги чегарадир. Тери организмни ташки мухитнинг нокулай шароитидан саклашдек мухим функцияни бажаради. Терида жуда хам куп нерв толалари жойлашган, бу нерв толалари терини марказий нерв системаси билан боглайди. Терида жойлашган нерв толалари ташки мухитдан турли таассуротларни кабул килади ва бу таассуротлар хакида марказий нерв системасига хабар беради. Тери одам организми учун мухим булган бир канча функцияларни бажаради.
1.Иссиклик регуляцияси (терморегуляция)
2.Модда алмашиниши
3. Химоя
4.Сезги
5.Синтезлаш
ТЕРИНИНГ ТУЗИЛИШИ
Терининг анатомик тузилиши юкорида курсатилган мухим вазифаларни бажаришга мувофиклашгандир.
Терининг мухим сатхи 1,6 м². келади. Унинг огирлиги катталарда бутун тана огирлигининг 18 % ини ташкил килади. Чакалокларда эса 20 % ни ташкил килади. Терида юза жойлашган ажинлар ва чукур жойлашган бурмалар бор. Юза жойлашган ажинлар терининг куп кисмини эгаллайди. Кафт, товонлардаги шунингдек бармоклар кафти юзасидаги ажинлар бироз чукур жойлашган. Бурмалар булса терининг серхаракат жойлари (бугин, юз, кафт ва мояк) юзаларида куп булади.
Тери 3 каватдан иборат:
1. Ташки кават – эпидермис
2. Чин тери – Дерма
3. Тери ости ёг каватидан иборат
ЭПИДЕРМИС
Турли жарохатларнинг урнини коплаш хусусиятига эга булган эпителиал хужайралардан ташкил топган. Эпителиал хужайралар ёрдамида теридаги хар хил бузилишлар тезда битиб кетади ва узидан из колдирмайди. Эпидермисни микроскоп остида курганимизда у 5 каватдан иборатдир:
1. Эмбрионал ёки базал кават
2. Тикансимон кават
3. Донали кават
4. Ялтирок кават
5. Мугуз кавати
1. Базал кават - эпидермиснинг энг чукур кавати булиб, дерма билан чегараланиб туради. Базал каватнинг хужайралари доимо булиниб туради. Уларнинг купайиши натижасида тери юзасидаги шохланган ва нобуд булган хужайралар билан алмашиниб туради. Янги хужайралар эскиларини терининг юзасига томон суриб чикаради, кариган эски хужайралар аста – секин яссиланиб колади ва шохланади. Шохланган хужайралар сезилмасдан тери юзасидан кучиб тушади.
Физиологик пуст ташлаш деб аталадиган бу ходиса одамда умр буйи давом этади. Базал кават хужайраларида меланин доналари булади. Бу доналар турли ирк кишиларида ва бир одам баданининг хар хил жойларида турлича булади. Терининг ранги пигмент доналари билан боғлиқ булади. Ок магиздан келган одамларга пигмент кам булади ва факат базал кават хужайраларида тупланади, корамагиз одамларда пигмент доналари купрок булади. Тропик мамлакатлар одамларида эса пигмент факат базал каватда эмас, балки тикансимон каватда хам булади. Меланин пигменти организмни нур энергиясининг зарарли таъсиридан саклаб туради.
2. Тикансимон кават - базал кават устида жойлашган 5-6 катор куб шаклидаги хужайралардан ташкил топган. Хужайралар орасида лимфа билан тулиб турадиган хужайралараро каналчалар бор. Бу каватда хужайралар булинмайди ва протоплазматик усимталар бор.
3. Донадор кават - бу кават 1-3 кават катор хужайралардан ташкил топган. Уларнинг протоплазмаларида оксил мода кератогиалин доналари куп. Мана шу кават туфайли тери тиник рангли ёки хира тусда булади.
4. Ялтирок кават – донадор кават устида жойлашган булиб, 1-3 катор ясси хужайралардан ташкил топган. Хужайралар протаплазмасида элиедин деган оксил мода булади, бу эпидермис хужайралари шохланишининг кейинги боскичидир.
5. Шох – кават – 5-6 кават хужайралардан ташкил топган. Бу хужайралар кул, оёк кафтларида 10-15 катор булади. Шох кават хужайралар ядросиз, пластинкалардан иборат.
ДЕРМА
Терининг бириктирувчи тукимадан иборат булими.
Дермада қон томирлар, лимфа томирлар, мускуллар, нервлар ва тер ва ёг безлари товофут килинади.
Дерма икки каватдан иборат.
1. Сўрғичсимон
2. Тўрсимон кават
Сўрғичсимон кават жуда куп сургичлардан ташкил топган. Бу сургичлар терининг турли кисмларида турлича булади.
Тўрсимон кават – Коллаген толаларидан параллел жойлашган. Улар бир-бири билан чирмашиб тур хосил килади. Тўрсимон каватга томирлар, нервлар, безлар жойлашган булади. Толалар бундай жойлашиши терига эластиклик, каттиклик бериб туради. Одамнинг ёши кайтса, эластиклик камайиб толалар дегенерацияга учрайди, шунинг учун тери бушашиб, сер-ажин булиб колади.
Дермада горизонтал жойлашган юза ва чукур кон томирлари тури бор.(артерия, веноз кон томирлари).
Чукур кон томирлари соч халтачалари ва тери безларини кон билан таъминлайди. Юза кон томирлари тури ёг безлари соч фолликулаларининг юкори кисмини кон билан таъминлайди. Теридаги кон томирлари организмда булган жами конни 5\1 кисмини сигдиради, нерв охирлари жуда куп. Нерв охирларининг таъсирланиши ёки рухий кечинмалар натижасида ғазабланиш, шодланиш, куркиш ва бошкалар натижасида кон томирлари кенгаяди ёки торайиши мумкин.
Терида мускул тукимаси бор. Юз терисида мимика харакатларини юзага келтирувчи кундаланг таргил мускуллар, кукрак безининг учида, анал сохасида, тери сочларини кутарадиган мускуллар ва даста-даста булиб жойлашган силлик мускуллар бор. Бу мускуллар нерв таъсирида куринади. Дерманинг калинлиги – 0.5 мм дан 4 мм гача булади.
Аллергик касалликлар
Аллергик касалликлар одам организмининг бирор бир моддага нисбатан сенсибилизация - сезгирлигининг ортиши натижасида келиб чиқади. Организмда аллергик ҳолатларга олиб келувчи моддалар аллергенлар дейилади ва уларнинг қуйидаги турлари фарқланади:
1. Озиқ-овқат аллергенлари – таркибида оқсил моддалари кўп бўлган махсулотлар мош, ловия, нўхот, консервантлар қўшилган махсулотлар.
2. Дори аллергенлари – кимёвий йўллар билан ишлаб чиқарилган барча дорилар.
3.Биологик аллергенлар – қон, зардоб, оқсил препаратлари, вакциналар.
4.Ўсимлик аллергенлари – ўсимликни илдизидан мевасигача аллерген бўлиши мумкин.
5.Саноат аллергенлари - лак, бўёқ, клей ва х.к
6.Уй – рўзғор аллергенлари – парёстиқ пари, кутубхона чанги, гилам чанги.
7.Физик омиллар - иссиқ, совуқ, нур.
Юқоридаги аллергенларни одам организмига таъсири оқибатида қуйидаги аллергак реакциялар келиб чиқиши мумкин.
1. Махаллий аллергик реакция(Артюс-Сахаров феномени)
2.Эшак еми
3.Квинке шиши
4.Поллиниоз
5.Анафилактик шок.
Аллергик реакцияларнинг турларига қараб клиник белгилари турлича бўлади.
Махаллий аллергик реакция (Артюс-Сахаров феномени) – тери остига ёки мушак орасига инъекция оқибатида юзага келади ва турлича намоён бўлади; инъекция соҳасида зичлашиш, қизариш, шиш баъзи ҳолларда тўқималарнинг некротик ўзгаришлари кузатилади. Агар беморни ҳашорат чақган бўлса, бу ҳолларда маҳаллий соҳада қизариш билан бирга кучли қичишиш (зуд), оғриқ пайдо бўлади. Ундан ташқари бош оғриғи, бош айланиши, тана ҳароратини кўтарилиши каби белгилар пайдо бўлади.
Биринчи ёрдам
1.Дори воситаси юборишни зудлик билан тўхтатиш.
2.Инъекция соҳасига совуқ компресс.УВЧ қилинади.
3.Инъекция соҳаси ёнига м/о 0,1% адреналин – 0,3мл
4.Антигистамин препаратларидан бири таб-ка (димедрол, супрастин, тавегиль)
5.Анальгетиклар
6.Аллерголог маслахати.
Эшак еми – тери сўрғичсимон қаватининг шиши оқибатида, терида палахса-палахса тошмалар пайдо бўлиши билан характерланади. Тошмалар бутун тана бўйлаб тарқалади. Тошмалар атрофидаги тери қизарган, тошмаларда кучли қичишиш кузатилади. Тошмалардан ташқари тана хароратининг кўтарилиши, уйқусизлик пайдо бўлади. Эшак еми дори воситалари, косметик воситалар, овқат махсулотлари иссиқ ёки совуқ ҳаво таъсирида юзага келади.
Биринчи ёрдам
1. Зудлик билан аллергенни организмга таъсирини тўхтатиш.
2.Антигистамин препаратлари таблетка ёки 1мл инъекция кўринишида.
3.Натрий тиосульфат в/и
4. Аллерголог маслахати.
Квинке шиши – Ангионевротик шиш бўлиб, шишлар терига, тери ости ёғ қаватига, шиллиқ қаватларга тарқалади. Шишлар кўпроқ қавоқларга, лабларга, оғиз шиллиқ қаватига, юқори нафас йўлларига тарқалади. Бу ҳолатда овознинг хириллаши, нафас олиш ва нафас чиқаришни қийинлашуви, хансираш, бўғиқ йўтал пайдо бўлади. Бемор асфиксиядан ҳалок бўлиши мумкин.
Шишлар овқат хазм қилиш аъзолари шиллиқ қаватига тарқалса, қоринда “ўткир қорин” синдромини эслатувчи кучли оғриқ пайдо бўлади. Жараёнга мия пардалари қўшилса менингиал симптомлар, тормозланиш, энса мускулларининг тортишиши, бош оғриғи, тиришиш каби белгилар пайдо бўлади.
Биринчи ёрдам
1.0,1% адреналин эритмасидан 0,3-0,5 мл тери остига.
2.Антигистамин препаратлари м/о-2мл.
3. Преднизолон 60-90 мг м/о ёки в/и
4.Лазикс 80мг в/и
5.Бронхоспазмда 2,4% эуфиллин эритмасини-10 мл физ эритмада в/и
6.Беморни зудлик билан касалхонага ётказиш.
Поллиноз – атопик касаллик бўлиб ўсимликлар чанги таъсирида юзага келади. Бунда ўткир коньюктивит ва ринит белгилари пайдо бўлади.
Биринчи ёрдам
1. Антигистамин препаратлари таблетка ёки 1мл инъекция кўринишида.
2. Коньюктивитда 15%ли гидрокортизонли томчилар
3. Бурунга адреналинли томчилар.
4. Оғир холларда касалхонада даволаш.
ТЕРИ ОСТИ ЁҒ КЛЕТЧАТКАЛАРИ.
Дерма аник чегарасиз тери ости ёг клетчаткасига ўтади. Тери ости ёг клетчаткаси баданнинг хама жойида бир хил жойлашмаган. Аёлларда ёг клетчаткаси сонда, думбада ва корнида калин жойлашган.
Тери ости ёг клетчаткаси бир-бири билан чирмашиб тур хосил киладиган тукималардан иборат. Тери ости ёг клетчаткасида кон ва лимфа томирлари, нерв таналари, тери безлари кузатилади.
Ёг безлари олвеоляр безлардир. Улар дермада кул ва оёк кафтларини хисобга олмаганда тери копламининг хамма жойида булади. Юз, бошнинг сочли кисми, кукраклар ораси ва тушда улар куп булади. Сочларнинг атрофида ёг безлари 6-8 тагача булади. Ёг безлари эктодермал эмбрион варагидан келиб чикади. Ёг безлари бир суткада 20 граммгача ёг ажратади ва шу билан терининг эластиклиги сакланади.
Тери безлари - узининг тузилиши жихатдан оддий найсимон безлар жумласига киради. Тер безининг танаси, тери ости клетчаткасида туради. Кул ва оёк кафтларида тер безлари 2-5 млн.га етади.
Эккрин ва апокрин тери безлари бор.
Эккрин тер безлари тер ишлаб чикаради, айни вактда секретор хужайралар тузилиши узгармайди. Апокрин тер безлари эккрин безларига Караганда 2-3 баробар каттарок булади, уларнинг чикариш йуллари тери юзига эмас, балки соч фолликулаларининг огзига очилади. Апокрин безлари култикда, жинсий органлар, орка чикариш йули сохаси, кукрак безининг учлари атрофи ва ташки эшитув йулида булади. Улар жинсий етилиш пайтида ишлай бошлайди. Апокрин безлар хар бир кишида узига хос хидли тер ишлаб чикаради. Тер ишлаб чикаришда секретор хужайралар бир кисми емирилади.
Сочлар – килсимон, узун сочлар, туксимон сочлар ажратилади. Бошдаги соч, сокол, муйловлар, қўлтик ости, жинсий органлардаги сочлар узун сочларга киради. Кош, киприк ва бурун шиллик пардасида ва ташки эшитув йулида усувчи сочлар килсимон сочлардир. Туксимон сочлар баданнинг хама жойларида учрайди. Соч узак ва илдиздан иборат. Терига ботиб турган соч кисми унинг илдизи хисобланади. Теридан чикиб турган кисми узагидир.
Соч фолликули эпителиал ва бириктирувчи тукима кисмидан иборат. Соч фолликули пустининг бириктирувчи тукима кисми коллаген ва эластик толалардан иборат. Соч окарганда унда пигмент йуколиб кетади, ок сочларнинг пустлок моддасида эса хаво пуфакчалари хосил булади. Соч толасининг умри 50 кун. Тукиладиган сочлар урнига фолликул хужайралари купайиши натижасида янгилари усиб чикади. Жинсий органнинг кичик лабларида, кукрак учи, оёк кафтларида, лабларда, бармокнинг тирнокли жойларида сочлар булмайди.
ТЕРИ КАСАЛЛИКЛАРИНИНГ УМУМИЙ СИПТОМАТОЛОГИЯСИ.
Тери касаллиги бутун организм касаллиги булиб, унда руй берадиган узгаришлар Билан чегараланмай. Балки турли-туман умумий симптомлар Билан намоён булади. Одатда, субъектив ва объектив симптомлар тавофут килинади. Субъектив симптомлар зарарланган тери сохасининг кичишиши, ачишиши, огриши, тортишиб туриши, парестезия ва шу кабилардир. Айрим беморларда харорат кутарилиб, эт увишиши, уйкунинг бузилиши каби холатлар кузатилади. Аммо, шуни таъкидлаш жоизки, субъектив симптомлар баъзи касалликларнинг энг асосий белгиларидан хисобланади, чунки маълум дерматозлар кичишиш Билан кечади (кутир, эшакем, кичима, нейродермит, кизил ясси темиратки, экзема ва бошкалар), айрим касалликлар (псориаз, пушти темиратки, пиодермитлар ва бошкалар)да кичишиш булмаслиги хам мумкин. Кутирда кичишиш асосан кечаси зураяди. Демак, субъектив симптомлар беморнинг шикоятидан иборат булади. Объектив симптомлар. Тери касалликлари мутахассиси теридаги объектив узгаришларга асосланиб диагноз куяди. Объектив узгаришлар эса тошмалар куринишида намоён булади. Аксарият, тери касалликларида, унинг клиник белгилари тошмалар куринишида «терига ёзилган» булади. Белгиларнинг жойлашиши, сийрак ё калинлиги, ранг тусига караб шифокор диагноз куйишда ва даво чораларини куллашда фойдаланади. Тошмалар одатда яллигланиб ёки яллигланмасдан утиши мумкин. Тери касалликларининг купчилиги асосан яллигланиб ўтади. Тери касалликларида яллигланмаган тошмалар, пигментли доглар, усмалар, атрофиялар, гиперкератозлар куринишида намоён булади. Бундай тошмалар бирламчи ва иккиламчи морфологик элементлардан ташкил топади. Экзоген ёки эндоген таъсиротга жавобан терида пайдо булган элементлар бирламчи, шу элементлар асосида ривожланган морфологик элементлар иккиламчи дейилади Бирламчи морфологик элементлар инфильтратив хамда экссудатив хилларга ажратилади. Иккиламчи элементларнинг табиатига караб купинча бирламчи элементларнинг кандай кечгани тугрисида тасаввур хосил килиш мумкин. Бирламчи морфологик элементлар. Терининг кайси кисмида жойлашганлигига, катта-кичиклигига, таркибига, яллигланиш характер ива окибатига (эволюциясига) караб 8 та бирламчи тошма элементлари тавофут этилади: 1) дог (macula) : 2) тугунча (papula), 3) думбокча (tuberculum), 4) тугун (nodus), 5) пуфак (bulla), 6) пуфакча (vesicula), 7) мадда (pustula), 8) каварчик (urtica). Шулардан дастлабки 4 таси фильтратив, кейингилари (пуфак. Пуфакча, мадда, каварчик) эса экссудатив морфологик элементлар дейилади. Дог–терининг ранги узгариб колган жойда пайдо буладиган тошмага айтилади. Доглар яллигланадиган ва яллигланмайдиган булиши мумкин. Келиб чикиш сабабига караб томирли, геморрагик, пигментли доглар фарк килинади. Томирли доғлар дерманинг асл қисмида жойлашган сўрғичсимон қават томирлари кенгайишидан (гиперемия) хосил булади. Бу доглар томирларнинг кон билан тулишига караб кизил. Пушти, сиёх ранг ёки кукимтир булиши мумкин. Томирли доглар одатда бармок билан босилса йуколади, кейин тезда яна пайдо булади. Одамнинг кичик тирногидек келадиган пути доглар розеола дейилади. Иккиламчи захм, корин тифи ва дорилар таъсиридан келиб чикадиган доглар бунга мисол булади. Аксарият, улар уткир яллигланиш билан кечади. Доглар пушти рангли, чегаралари ноаник, кушилиб кетишига мойил булади. Уткир яллигланмаган розеолалар ним пушти рангли булиб, кукимтиррок куринади, кичимайди, чегаралари аник, кушилишга мойил булмайди. Уткир яллигланишга хос доглар одатда болаларнинг юкумли касалликлари, жумладан, кизамик, скарлатинада кузатилса, уткир яллигланмаган доглар иккиламчи захм, эритразма, рангғбаранг темираткида учрайди.
Томирли доглар терининг анча катта юзасини эгаллаши мумкин (2 см ва ундан катта) ва улар эритема дейилади. Эритемалар кафтдек ва ундан каттарок булиб, аксарият уткир яллигланиш билан кечади. Ранги оч кизил , усти бироз шишган, кирралари ноаник булиб, каттик кичийди; уткир экзема, дерматит, 1 - даражали куйишда, шунингдек куп шаклли экссудатив эритемада кузатилади. Бир неча эритемалар кушилиб бутун баданни эгаллаши эритродермия дейилади. Киши каттик хаяжонланганда ёки уялганида, баъзан терида яллигланиш билан боглик булмаган кизил доглар пайдо булади. Бундай эритематоз доглар кичимайди, шохланмайди, бир пасда йуколиб кетади, уларни “уялиш” доглари хам дейилади. Яллигланмайдиган догларда тери кизаради, баъзан кукаради, кон томирлар гох торайиб, гох кенгаяди. Яллигланмайдиган доглар – тугма ёки орттирилган булиши мумкин, буларга ок дог (пес) ёки бошка касалликлар туфайли коладиган доглар киради. Яллигланмайдиган доглар теридаги юза томирларининг мудом кенгайиши туфайли хам юзага келиши мумкин. Турмушда орттирилган бундай доглар телеангиэктазия дейилади. Улар босилганда йуколади, кейин яна пайдо булади. Телеангиэктазия мустакил кечиши ёки бошка бирор касаллик (пушти хуснбузар, чандикли эритематоз)нинг клиник белгиси булиши мумкин. Томирли яллигланмаган тугма догларга невус киради. Томирлар утказувчанлиги ошганда ёки улар ёрилганда терига кон куйилиб, унда геморрагик доглар пайдо булади. Улар босиб курилганда йуколмайди ва шу хусусияти билан яллигланишга алокадор доглардан фаркланади. Одатда геморрагик догларнинг ранги узгарувчан, дастлаб бинафша, кизгиш-кукимтир, яшил, сунгра саргиш-кунгир (гемоглобиннинг гемосидерин ва гемотоидин шаклига утишига боглик) булиб, бора-бора йуколиб кетади. Геморрагик доглар петехиялар. Яъни катталиги нуктадек келадиган доглар; экхимозлар – нотугри шаклдаги йирик доглар; вибицес – чизик-чизикли доғлар ва гематомаларга (томирлар ёрилганда кон куйилиши) ажратилади. Геморрагик доглар аллергик васкулитда, организмда С витамин етишмаганда, шунингдек, тиф, кизилча ва бошка касалликларда кузатилади. Пигментли доглар эпидермиснинг базал каватида меланиннинг куп хосил булиши (гиперпигментация) ёки такчиллиги (гипопигментация) туфайли пайдо булади. Пигментли доглар тугма (холлар, альбинизм) ёки хаётда орттирилган (хлоазма, витилиго) куринишида булиши мумкин. Гиперпигментли доглар ичида куёш нури таъсирида бахорда юз терисига тушадиган жигарранг доглар айникса куп учрайди. Катта гиперпигментли доглар Аддисон касаллигида кузатилади. Катталиги 0,5 – 1,0 см келадиган гиперпигментли доглар лентиго дейилади. Бундай доглар юзаси гиперкератозланиб туради. Майда депигментли доглар лейкодерма дейилади. Лейкодерма айникса, атрофи жигарранг булган доглар орасига окариб яхши куринади. Чин лейкодерма иккиламчи кайталама захмда, сохта ёки иккиламчи лейкодерма эса тангачали ва ранг – баранг темираткида кузатилади. Бутун бадан терисида, шунингдек, кош, киприк ва сочларда пигмент булмаслиги альбинизм дейилади. Альбинизм тугма булади.
Тугунча – тери дамидан кутарилиб турадиган бушликсиз элемент. Табиатан яллигланишга алокадаор булиши ёки булмаслиги хам мумкин. Тугунчалар эпидермисда жойлашса – эпидермал папулалар (ясси сугалда учрайди) ёки дермада булса – дермал папулаларни (иккиламчи захмда) юзага келтиради, аксарият папулалар – эпидермодермал булади (кизил ясси ёки тангачали темиратки, нейродермит). Тугунчалар урнида одатда чандик, чандикли атрофия каби излар колмайди. Аммо гипер – ёки депигментли доглар колиши кузатилади. Тугунчаларнинг ранги пушти, кунгир, мисдек кизил, кукиш-кизил булиши мумкин. Турли касалликларда думбокчалар узига хос рангга эга булади. Масалан, учламчи захмда кизгиш-жигарранг, сил волчанкасида кизгимтир, моховда тук бугдойт ранг ва хоказо. Купгина касалликларда думбокчалар узининг гистоморфологик тузилиши билан фарк килади. Масалан, сил волчанкасида думбокчалар аксариятэпителиод хамда Лангханснинг гигант хужайраларидан ташкил топади, баъзан сил микобактерияларини топиш мумкин, захмда эса думбокча плазматик эпителиод хужайралар, лимфоцитлар ва фибробластлардан иборат булиб, гистологик препаратларда окиш трепонемалар топилмайди. Одатда думбокчалар баданнинг турли кисмларида жойлашади, баъзан улар бир-бири билан кушилиб катта инфильтратлар хосил килади. Думбокчалар асосан захм. Сил волчанкаси, мохов, таркалган рубромикоз каби касалликларда учрайди.
Тугун – бушликсиз элементлар каторига кириб, тери дамидан анча кутарилиб туради, уткир булмаган яллигланиш билан кечади. Инфильтратив табиатга эга. Консистенцияси каттикрок, аник чегараланган, катталиги 1-5 см булиб, асосан тери ости катламида, яъни гиподермада жойлашади. Тугун гранулемадан, яъни тугун инфильтрати лимфоцитлар, эпителиоид ва гигант хужайралар тупламидан ташкил топади. Дастлаб тугун ташкаридан билинмаслиги мумкин, аммо пайпаслаб курилганда кулга яхши уннайди, кеийнчалик катталашиб, тери дамидан кутарилиб туради. Тугунлар аксарият яраланиб кетади, бора-бора кора кутир билан копланиб, урнида чандик колдиради. Баъзан тугунлар хам уткир яллигланиш билан кечади (тугунли эритема), бунда тугун асоси эпидермисда булади. Тугунлар консистенцияси колликватив силда юмшок, мохов ва учламчи захмда каттик эластик булади. Тугунлар узининг консистенцияси, шакли, ранги ва ажралмасига караб айрим касалликларда узига хос ном билан аталади; колликватив силда – скрофулодерма, учламчи захмда – гумма, моховда – лепрома ва хоказо. Шунингдек тугунлар хавфли ва хавфсиз усмалар, чукур микоз. Таркалган сурункали рубромикоз хамда тугунли эритемада хам учрайди.
Пуфакча – доимо уткир яллигланиш табиатига эга булган, тери дамидан кутарилиб турадиган, ковакли, ичида сероз суюклиги бор экссудатив бирламчи элемент. Шакли овал, яримшарсимон, катталиги 1.5 мм дан 5 мм гача етади. Пуфакчанинг учта кисми, яъни серо зёки сероз-геморрагик суюклик Билан тулган ковак кисми; ёпиб турувчи пуст ва асоси тавофут килинади. Камдан- кам холларда (дистигрозда) пуфакчалар тери дамидан кутарилиб турмай, тери юзаси буйлаб таркалади. Пуфакчалар мугуз кават хужайралари остида, эпидермис кавати хужайралари уртасида хамда эпидермис ва дерма оралигида жойлашиши мумкин. Пуфакчалар бир ёки куп ковакли булади. Аксарият пуфакчалар тиник сероз суюклик тўтади, баъзан кон ёки йиринг булиши хам мумкин. Кейинчалик пуфакчалар куриб тангачалар Билан копланади ёки ёрилиб эрозия хосил килади ва сувчираб туради (экзема ва уткир днрматитда). Огиз шиллик кавати хамда терининг доимо бир-бирига ишкаланиб турадиган сохасида пуфакчалар аксарият тез ёрилади ва эрозияланган юза хосил килади. Аксинча терининг калин жойларида (кафтда) жойлашган пуфакчалар анча вакт ёрилмай туради. Пуфакчалар туп-туп булиб жойлашади (оддий учук), баъзан уни тугунча устида хам учратиш (кичимада) мумкин. Пуфак – ичи ковакли экссудатив элемент, катталиги 0,5 см дан, 5-7 см гача булиши мумкин. Пуфакнинг хам худи пуфакчага ухшаб ковак, пуст ва асос кисми тафовут килинади. Агар пуфак мугуз кават хужайралари остида ётса субкорнеал, мальпиги кавати хужайралари орасида (тикансимон хужайралар орасида) булса – интраэпидермал, эпидермис Билан дерма оралигида жойлашса – субэпидермал пуфаклар дейилади. Пуфак ичидаги суюклик, тиник, саргимтир, хира ва геморрагик, шакли яримшарсимон, овал, юмалок булиши мумкин. Аксарият пуфаклар бир ковакли булади, шунинг учун тешганда тез бушайди, баъзан (эпидермофитияда) бир неча ковак хосил килади. Пуфак суюклиги лейкоцитлар, эозинофиллар, эритроцитлар. Эпителиал хужайралар, айрим холларда иккиламчи микроорганизм (стафилоккок, стрептококк) тўтади. Пуфаклар пусти каттик ва таранг ёки Майин ва юмшок булиши мумкин.
Мадда, пустула – тери дамидан кутарилиб турадиган ва ичида йиринг буладиган бушлик элемент. Пустулалар одатда уткир яллигланиш табиатида булади, айрим касалликлар, масалан, захмда пустулалар уткир булмаган яллигланиш Билан кечади, уларнинг катталиги эса нухотдек, баъзан олчадек келади. Инфекцион микроорганизмларнинг (стафилококк, стрептококк) хаёти давомида ажралиб чиккан токсинлар таъсирида эпителиал хужайралар некрозга учраб, натижада эпидермисда йирингли кават вужудга келади. Пустулалар терининг кайси кисмида жойлашишига караб, юза (факат эпидермис буйлаб жойлашади) ва чукур (дерма, гиподермада) хилларга ажратилади. Эпидермис буйлаб жойлашган ва кора кутир хосил килишга мойил маддалар импетиго деб аталади. Бундай маддалар урнида одатда вактинчалик дог колади.
Каварчик – уткир яллигланиш табиатида булиб, тери дамидан бир оз кутарилиб турадиган бушликсиз элемент; дерманинг сўрғичсимон каватида чегараланган уткир яллигланиши ва серозли шиш пайдо булиши натижасида вужудга келади. У думалок, чузинчок ва овал шаклда, ранги эса кизгиш булади. Каттик кичишиш Билан кечади. Каварчик лахзада пайдо булиб, тезда йуколади ва узидан хеч кандай из колдирмайди. Аммо баъзи беморларда у анча вакт сакланиб колади. Уртикал элементлар дастлаб пайдо булганида ранги оч пушти, кейинчалик окимтир булиб колади. Шундай килиб, асл каварчикнинг маркази ок, периферияси эса пушти ранга киради. Одатда каварчиклар бир-бирига кушилишга мойил булиб, доира ёки чизикчаларга ухшаш шаклларни вужудга келтиради. Каварчиклар баданган кичитки ут ва бошка усимликлар тегиб кетганда, хашаротлар чакканда, шунингдек киши каттик совкотганда (экзоген), огир изтироб ёки организм каршилик кучининг кескин пасайиб кетиши (эндоген) туфайли пайдо булиши мумкин.
Турли дори-дармонлар таъсирида (медикаментоз), алиментар, инфекцион, аллергик холатларда хам каварчиклар куп кузатилади. Пигментли эшакемда терини механик йул Билан таъсирлаб каварчикни юзага келтириш мумкин. Эшакем, Квинкнинг ангионевротик шиши, зардоб касаллигида ва бошка дерматозларда (токсикодермия, Дюрингнинг герпитиформ дерматити, флеботодермия) каварчик асосий морфологик элемент хисобланади.
Иккиламчи морфологик элементлар. Буларга куйидагилар киради: пигмент доглар (pigmentatio), тангача (squama), кора кутирпуст (crusta), ёриклар (fissura), экскориация, тирналиш (excoriatio), эрозия (erosio), яра (ulcus), чандик (cicatrix), вегетация (vegetationes), лихенификация (lichenificatio).
Пигмент доглар (пигментация, тери дисхромияси – disxromia cutis) – терида пигментланишнинг бузилиши. Одатда бирламчи элементнинг урнида пайдо булади. Масалан, захмдаги папулалар, маддалар, баъзи дерматозларда эрозия ва яралар урнида гиперпигментланган доглар колади. Бундай узгариш аксарият яллигланган учокларда меланинг хосил булишининг ортиши ва гемосидерин каби кон пигментининг чикишидан юзага келади (гемосидерозларда, бир чаккан тери сохасида). Меланинг етишмаслигидан эса иккиламчи гипопигментли доглар пайдо булади. Уларни иккиламчи лейкодерма дейилади (тангачали темираткида, захмда кузатилади).
Тангача – мугуз каватнинг кучиб тушадиган ядросиз хужайралари. Одатда одам терисидан физиологик равишда уз умрини яшаб булган мугуз кават хужайралари тангача булиб тушиб кетади. Айникса, улар ювинганда, кийим-кечак баданга ишкаланганда куплаб ажралади. Тангачаларнинг ранги, шакли ва катта – кичиклиги хар хил булади, анна шу хусусиятлардан купгина дерматозларни аниклашда фойдаланилади. Мугузланиш асосида эпидермисдаги дистрофик узгаришлар ётади. Кейинчалик керотин хосил булиши бузилади ва улар гиперкератоз (мугуз каватнинг хаддан ташкари калинлашуви) ёки кератоз (мугузланишнинг бузилиши) куринишида кечади. Тангачаларнинг шакли ва рангини билиш шифокор учун Амалий ахамиятга эга. Масалан. Тангачали темираткида тангачалар окимтир кумушранг, ихтиознинг баъзи шаклларида кора, ёгли себореяда саргимтир булади.
Айрим касалликларда тангачалар енгил кучади (тангачали темиратки), баъзан теридаги элементлар багрига махкам богланган булиб(чандиклиэритематоз) уларнинг кучиши бир кадар огрик Билан кечади( Бенье-Мишер симптоми) Дистрофик ва деструктив жараёнларга караб тангачалар майда ва йирик булиши мумкин Кизамик ва ранг_баранг темираткида майда скарлатина тоасикодермия уткир дерматит каби касалликларда эса йирик тангачалар кузатилади Хатто Лайел сирдромида мугуз кават хужайралари юпка резира кулкопдек кучиб тушади Пушти темираткида тангачалар бамисоли босиб куйилганга ухшаса захм тугунчаларида тангачалар ;Биетта ёкаси;симптомини вужудга келтиради Парапсориазда тангачалар тугунчаларнинг уртасидан кучиши Билан ажралиб туради Купгина эамбуругли касалликларда эса зарарланган учокларнинг перифериясидан пуст ташлаш кузатилади
Кора кутир пуст, пустлок – теридаги бирламчи пуфакча, пуфак, йирингча ва чукур яралар каби тошмалар таркибидаги тиник ёки йирингли суюкликнинг куриб колиши натижасида юзага келади. Баъзан кора кутир пустга аваал ишлатилган дориларнинг ёпишиб колиш холлари хам кузатилади. У тери юзасидан кутарилиб туради, ранги хар хил булади. Кора кутир пустлар сероз, сероз-йирингли, йиринг ва кон аралаш булиши мумкин. Серозли пустлар фибринлар, лейкоцитлар ва деструктив узгарган эпидермис хужайраларидан; йирингли ва кон аралаш пустлар эса лейкоциллардан, фибрин толалари хамда парчаланган эпидермис хужайралари ва эритроцитлардан ташкил топади. Кора кутир пустларнинг ката-кичиклиги бирламчи морфологик элементлар хажмига караб белгиланади. Сероз ажралмали элементлар урнида саргиш, миссимон; йирингли элементлардан сунг сарик, яшил саргимтир; кон аралаш ажралмали элементлардан кизгиш-жигарранг, корамтир кора кутир пуст вужудга келади.
Ёриклар – терининг чизикли дефекти (етишмовчилиги) булиб, яллигланиш, инфильтратланиш окибатида хамда тери узининг юмшоклиги ва пластиклигини йукотганида вужудга келади. Юзаки ёрикларда патологик жараён факатгина терининг эпидермис кисмида жойлашади. Чукур ёрикларда эса жараён терининг дерма ва ундан хам чукуррок кисмида жойлашган булиши мумкин. Одатда ёриклар сурункали экзема, пиодермия, кандидозда кузатилади ва асосан терининг табиий бурмали жойлари (тизза, бармоклар юзаси, огиз бурчаклари ва бошкалар)да учрайди. Эрта тугма захм Билан огриган болалар терисида чукур ёрикларни куриш мумкин. Ёрикларнинг юзасидан серо зёки сероз-конли суюклик чикади ва улар ёриклар буйлаб кора кутир хосил килади. Факат жуда чукур ёриклар урнида кейинчалик радиар чандиклар колади.Экскориация, тирналиш – соглом терининг механик таъсирот туфайли жарохатланиши, купинча тери кичишиши натижасида пайда булади. Терини каттик кашиганда эпидермис бутунлиги бузилиб. Чизик-чизиклар пайдо булади, бундай чизикларнинг чукурлиги баъзан дерманинг сўрғичсимон каватигача етиши мумкин. Шилинишдан сунг депигментли ёки гиперпигментли доглар колади, айрим холларда чукур жараёнлардан сунг чандик юзага келади. Теридаги тирналиш чизиклари баъзан касалликнинг энг мухим (кутирда) белгиси хисобланади.
Эрозия – тери эпидермис каватининг юза нуксони, одатда пуфакча, пуфак ёки юза маддалар ёрилганидан кейин пайдо булади. Эрозиянинг катта – кичиклиги бирламчи элемент хажмига боглик, одатда эрозиянинг ранги кизгиш булиб, юзаси доимо намланиб туради. Пемфигус, Дюрингнинг герпетиформ дерматити, экзема, оёк панжаси эпидермофитияси, белбогсимон, генитал ва экстрогенитал учуклардаги пуфак ёки пуфакчалар урнида эрозия хосил булади. Огиз шиллик каватида жойлашган захм тугунчалари юзаси хам эрозияланиб туради. Каттик шанкр хам юзакиэрозия Билан намоён булиши мумкин. Бирламчи эрозия сонда ёки баданнинг бошка жойида каттик механик ишкаланиш окибатида пайдо булиши мумкин. Эрозия бутунлай тузалиб кетганидан сунг урнида вактинчалик дог колади.
Яра – терининг чукур нуксони, бунда эпидермис, дерма, хатто гиподерма хам зарарланиши мумкин. Яра думбокча, тугун, чукур пустула каби бирламчи инфильтратив элементлар ёрилганидан сунг юзага келади. Трофик яралар хамда тукималарнинг некрозида бирламчи булиши мумкин. Яраларнинг шакли хар хил, ранги эса кукиш-кизгимтир, пушти-кизил, кирралари нотекис, гранулали, силлик ёки осилган булади. Каттик шанкрда яранинг кирралари текис ва силлик булса, колликватив сил, пиодермиянинг баъзи куринишлари хамда чукур микозларда эса яранинг четлари нотекис, юмшок, узук-юлук булади. Яранинг таги текис ёки нотекис булиб, сероз, йирингли, конли суюклик Билан копланиб туради. Улар тагида тукималар грануляциясини куриш мумкин. Йирингли яллигланишларда яранинг кирраси кизариб шишади, консистенцияси юмшок булиб, ундан йиринг чикиб туради. Инфекцион гранулема (захм гуммаси)да ва усма касалликларида яра атрофида каттик инфильтрат кузатилади. Яра тузалиб кетганидан сунг урнида чандик колади, унинг шаклига караб аввалги элемент тугрисида фикр юритиш мумкин.
Чандик – терининг чукур нуксонлари (яра) билан кечадиган думбокча, тугун, чукур пустула ва бошкалар урни битаётганида хосил булади. Чандикли соха териси соглом теридан кескин фарк килиб, унда узига хос майинлик, тиркишлар, туклар, тер ва ёг безлари мутлако булмайди. Дермадаги сургичлар хамда сургичлараро эпителиал усикчалар силликланиб кетади ва эпидермис Билан дерма оралигида кундаланг тугри чизик юзага келади. Чандик асосан яралар хамда ёриклар урнида вужудга келади. Баъзан тери яра-чакаларсиз, яъни «курук йул» Билан хам чандикланиши мумкин. Масалан, тери сили, Мохов, захмда инфекцион гранулёма аста-секин сурилиб унинг урни бириктирувчи тукима Билан битади, кизил колчанкадаги ката инфильтратлар урнида хам чандик хосил булади. Янги чандиклар пушти-кизгиш, эскилари эса гиперпигментли ёки дипигментли ранга киради. Соглом тери сатхида бир текис ётган ясси ёки кутарилиб турадиган гипертрофик (келлоид) ва атрофик, яъни тери сатхидан пастда жойлашган юпка чандиклар тафовут килинади. Юпка чандикли атрофия худи папирос когозини эслатади, одатда курук йул Билан пайдо булади (эритематоз ва склеродермияда), терининг бундай сохасини бармоклар Билан сикиб бир жойга йигиш мумкин.Булиб утган патологик жараённи аниклашда чандикнинг ката-кичиклиги, шакли, ранги, сони мухим ахамиятга эга. Масалан, захм гуммаси узидан сунг узун ва чукур юлдузсимон чандик колдирса, колликватив тери силидан сунг эса лимфа тугунлари атрофида чузилган ноаник куприксимон чандиклар юзага келади. Пиодермиядан сунг терининг бошка сохаларида хам худи шунга ухшаш чандиклар вужудга келади. Папулонекротик тери силидаайнан мухрлангандек юза чандиклар хосил булади, думбокчали захмдан сунг накшдор чандиклар колади.
Вегетация – аксарият терининг узок вакт яллигланиб юрган сохасида эпидермис тикансимон каватининг усиб кетиши хамда сургичларнинг юкорига караб кенгайиши натижасида пайдо булади. Вегетация пилакча ёки ворсинкасимон усимта булиб, тугунча, яллигланган инфильтрат ёки эрозиялар устида жойлашади. Руй-рост вегетацияланган тери сохаси ташки томонидан «хуроз тожиси» ёки гулкарамни эслатади. Мабодо вегетация юзаси калин мугуз кават Билан копланган булса, унда улар курук, каттик, саргимтир рангли (сугалда) булади, агар вегетация эрозияланган булса, унда улар аксинча юмшок, намланган, пуштиғкизил ёки кизил булиб, салга конайди (вегетацияланган пемфигус). Вегетацияланган сохага иккиламчи пиоген инфекция кушилса четлари гиперемияланиб, сероз – йирингли ажралма чикиб туради.Лихинификация, терининг дагаллашиши – терининг узига хос узгариши булиб, ундаги накшнинг дагиллашиши билан ифодаланади, бунда тери эгатчалари руй-рост билиниб, худди шу соха териси гиперпигментланади, курукшаб, ғадир-будур булиб колади. Терининг дагаллашиши тугридан-тугри бирламчи, яъни терининг хадеб тирналавериши (нейродермитда) ёки иккиламчи, масалан, тугунчалар бир-бирига кушилиб кетиши натижасида (тангачали хамда кизил ясси темиратки, сурункали экзема) вужудга келади. Лихенификация пайдо булган тери сохаси гистологиясида эпидермис тикансимон каватининг гипертрофияси, сўрғичсимон каватлараро эпителиал усикларнинг катталашуви хамда дерманинг юкори каватида сурункали инфильтратли яллигланиш кузатилади.
Тери ва таносил касалликларидаги тошмалар факат бир хил бирламчи морфологик элементлардан (масалан, тангачали темиратки ёки захмдаги тугунчалар, розеолалар, сугал ва бошкалар) тузилган булса, мономорф тошмалар дейилади. Шунинг учун мономорф тошмалардан иборат дерматозлар фарк килинади. Уларга тангачали хамда кизил ясси темиратки, эшакем, вульгар пемфигус, фурункулез, гидроаденит, чакалокларнинг чилла яраси ва бошкалар киради. Агар хасталикда хар хил бирламчи морфологик элементлар учраса, буни чин полиморфизм деб аталади. Аксарият касалликларда, жумладан, экзема, мохов, Дюрингнинг герпетиформ дерматити захмнинг иккиламчи даврида бир йула хар хил, яъни хам бирламчи, хам иккиламчи элементлар кузатилади. Бундай тошмалар полиморфизми сохта полиморфизм деб аталади. Бемордаги мономорф, полиморф тошмалар ёки сохта полиморфизмни бахолай билиш касалликни аниклашда мухим ахамиятга эга.
Терининг замбуругли касалликлари
Ранг-баранг ёки кепаксимон темиратки- асосан тери ва шиллик каватларда паразитлик киладиган замбуруглар кузгатадиган кам юкумли касалликдир. Сочлар замбуругдан зарарланмайди. Купинча куп терлайдиган одамлар касалланади.Темиратки кукрак,орка,корин,буйин терисида сарик-пушти доглар куринишида таркалади. Секи наста доглар катталашади,жигар рангга айланади,кипиксимон тангачалар билан копланади. Доглар киртишланганда «киринди» аникланади – бу узига хос белги. Йоднинг спиртли эритмаси суртилганда доглар кораяди ва атрофдаги тукималардан кескин ажралиб туради. Улар носимметрик,хар-хил рангли (кунгир,кизил,жигар ранг,кора) булади. Даволанмаса касаллик ойлар ва йиллар мобайнида давом этиши мумкин. Бундай касалликда куёш ванналари манн килинади, чунки инсольяцияда доглар урнида ок доглар колиб, узок вакт сакланади ва витилигога ухшайди. Кексаликда кипикли темиратки уз-узидан йуколиши мумкин.
ДАВОЛАШ- 3кун мобайнида Вилькинсон малхами нафталан билан тайинланади, 4-кун катронли сув билан ванна кабул килиб, кун ора ич кийимларни алмаштириш тавсия килинади.
Профилактика- тери гигиенасига риоя килиш, куп терлашда- тегишли даволаниш. Кипикли темираткидан тузалган кишилар терисини 2%салицилат спирти ёки арок билан артиб туришлари лозим,чунки касаллик кайталаниш эхтимоли бор.
Эритразма ни коринебактериялар кузгатади. Куп терлаш, тери гигиенасига риоя килмаслик касалликка сабаб булади. Тери бурмалари,киндик,аёлларда сут безлари остида,култик ости чукурчаси,чот сохасида кизил рангли доглар пайдо булиб.тез кенгаяди,тушиб кетади,баъзан яллигланиш ходисалари кушилади.
Бу касаллик айникса эркакларда чот сохаси ва думба орасидаги бурмаларида учрайди. Эритразма умумий ваннадан фойдаланганда, ифлосланган кийимлар оркали ва жинсий алока вактида юқиши мумкин.
Даволаш- кипиксимон темиратки каби нафталон билан Вилькинсон мази тайинлади.
Профилактика- ванна кабул килишда гигиенаси коидаларига риоя риоя килиш,бегоналарнинг кийимини киймаслик. Эритразмадан тузалган кишилар вакти-вакти билан тери бурмаларини салицилат кислотанинг 2% спиртли эритмаси ёки арок билан бир неча ой мобайнида артиб туришлари лозим.
Псориаз- юкумсиз тери касаллиги,купинча бошнинг соч кисмини зарарлайди. Асосий элементлар- эритимоз тошмалар,кумушсимон юмшок тангачали доиралар. Псориаз купинча тирсак, тизза сохаларида учрайди. Трихофитияда тирноклар замбуруглар билан зарарланади. Баъзи холларда тирнок пластинкаси ингичкалашиб, уваланиб кетади. Кулранг булиб колади,бошка холларда эса калинлашиб,деформацияланади.
Бошнинг соч кисми трихофитиясининг чукур формаси хайвон баданида паразит булиб яшайдиган замбуруглар томонидан кузгатилади. Касаллик касал хайвонларга караш,парваришлаш вактида юкади. Катталиги ёнгокдай булган йирингли фолликуляр абсцесслар пайдо булади. Босилганда соч фолликулаларининг кенгайган тешикларидан каймоксимон йиринг ажралиб чикади. Абсцесслар битганда чукур чандиклар колади. Чукур трихофития эркакларда юзнинг сокол ва муйлов усиш сохасида учрайди.
Силлик терининг юзаки трихофитияси буйин,кукрак, кул- оёклар, терисида кичишаетган майда пуфакчалар еки кизил дискда четлари кескин чегараланган тангачалар пайдо булишидан бошланади. Шубха килинганда ичида замбуруглар бор-йуклигини аниклаш учун пуфакча ва тангачалар текширилади.
Силлик терининг чукур формаси пуфакчалар ва йирингли яра,калин экссудатив пустлоклар билан намоён булади.
Даволаш- бошнинг соч кисми трихофитиясининг юзаки формасида рентгенотерапия кулланилади,гризеофулвин,малхамлар тайинланади. Силлик терининг юзаки ва чукур трихофитиясида катронли ва замбуругга карши малхамлар ишлатилади. Замбуруг билан зараланган тирноклар кимёвий ёки жаррохлик усули билан бартараф килинади,сунгра дезинфекция воситалари(Люголь эритмаси),микосептин,гризеофулвин тайинланади.
Терининг юқумликасалликлари Пиодермитлар,микозлар терининг вирусли касалликлари.
Терининг йирингли касалликлари ёки пиодермитлар ( юнонча puon –йиринг, derma- тери деган суздан олинган) энг куп учрайдиган касалликлар каторига киради. Аксарият терининг йирингли касалликлари сурункали кечиб, тез-тез кайталаб туради ва узок вакт мобайнида даволанишни талаб килади, баъзан кишиларнинг меҳнат кобилияти пасайиб кетиши ёки вактинча ишга яроксиз булиб колишлари хам мумкин. Профессор Я.А.Хамелин (1980) маълумотига караганда, кейинги 15 йил ичида пиодермитга чалинган беморлар мехнат кобилиятининг пасайиши 6,8 % дан 9,4 % га ошган, илгари фурункулез, карбункул ва гидроденит каби касалликлар хар йили мехнаткашларнинг жуда куп иш кунларининг йуколишига сабаб булган. Шунинг учун бу касалликларнинг профилактикаси долзарблигича колмокда.
Болалар дерматологиясида хам пиодермитлар салмокли урин эгаллайди. Барча дерматозлар орасида у 25-60 % ни ташкил килади. Пиодермитлар бирламчи ёки бирон бир бошка тери касаллигининг асорати булиши хам мумкин.
Э т и о л о г и я с и . Терига йиринг пайдо килувчи микроблар – стафилококк ва стрептококклар, гоҳо айрим микроорганизмлар – пневмококклар, кук йиринг таёкчаси, ичак таёкчаси ва бошкаларнинг тушиши сабаб булади. Баъзан бир нечта микроорганизмлар биргаликда учраши хам мумкин. Табиатда стафилококк ва стрептококкларнинг (уйда, кийим-кечак, тери ва шиллик каватда) доимий мавжудлиги пиодермитларнинг тез-тез учраб туришига олиб келади. Барча текширилганларнинг 20-75 % ини бацилла ташувчилар ташкил килади. Санитария-гигиена конун-коидаларини билмаслик ёки уни купол равишда бузиш, турмуш ва меҳнат шароитларидаги кам-куст холатлар терининг йирингли касалликлари таркалишига имкон яратади.
Соглом одам терисида доимо патоген булмаган (сапрофит) микроорганизмлар булиб, улар ташки мухитдан тушиб туради ва соч фолликулалари хамда ёг безлари тиркишига урнашиб олади. Уларни келиб- кетувчи (транзитор) микроорганизмлар дейилади. Шу билан бирга терида доимий (резидент) микроорганизмлар хам мавжуд. Микроорганизмларнинг тери юзасида таркалиши бир хил булмай, улар ҳатта фасл, ёш ва жинсга караб узгариб туради. Терининг йирингли касаллигига чалинган беморларнинг териси юзасида айникса патоген микроблар – стафилококк ва стрептококклар купайиб кетади.
П а т о г е н е з и . терида йирингли касаллик келиб чикишида аввало микроорганизмларнинг патогенлиги ва вирулентлилиги ахамиятга эга, аммо уларнинг терида ривожланиб кетиши учун маълум бир шарт-шароитлар зарур. Булар терининг ҳимоя функцияси ва пиококкларга нисбатан организмнинг каршилик таъсирини сусайтириб юборадиган экзоген ва эндоген сабаблардир.
Экзоген сабаблар :
1. Теридаги юза ва майда яра-чакаланиш (микротравмалар)- тирналиш, киркилиш, куйиш, ишкаланиш ва бошкалар.
2. Терининг хаддан ташкари ифлосланиши, оддий гигиена коидаларига риоя килмаслик.
3. Совук ёки иссик уриши, совкотиш
4. Касбкор омиллар (кумир, цемент, охак, тупрок ва нефть махсулотлари билан ишлаш)
5. Ёш болаларни нотугри кийинтириш (сунъий толадан тикилган кийимлар, калин килиб ураб чирмаш)
6. Тери мухитининг (рН) узгариши
Эндоген сабаблар
1.Углеводлар алмашинувининг бузилиши (гипергликемия), гипофиз хамда калконсимон без фаолиятидаги етишмовчилик
2. Нерв системаси фаолиятидаги функционал бузилишлар (неврозлар)
3. Организм томонидан оксил узлаштирилишининг бузилиши (гипопротеинемия)
4. Меъда – ичак системаси фаолиятининг функционал (жигар, меъда-ичак касалликлари) бузилиши
5. Гиповитаминозлар (айникса А ва С)
6. Ирсий омиллар
7. Организм иммун механизмининг бузилиши ва бошкалар
Юкорида келтирилган экзоген ва эндоген сабаблар биргаликда касалликни вужудга келтириши мумкин. Одатда бу омиллар комплекс равишда таъсир килади. Шунга кура мутахассис беморни кунт билан текшириши ва юкорида кайд этилган сабабларни аниклаб, шунга яраша даво чораларини куллаши керак булади.
Болаларда терининг йирингли касалликлари келиб чикишида, терининг одатдаги физиологик каршилик кучининг хали тула ривожланмаганлиги хам катта ахамиятга эга. Гудак туғилган замонок унинг териси ва шиллик каватларидан сапрофит ва патоген микроорганизмлар топилади. Аммо бу микроорганизмлар хар доим хам касаллик келтириб чикаравермайди. Касалликнинг пайдо булиши тушган микроорганизмларнинг сони, вирулентлиги, бола терисининг намлиги, мухити (рН), коллоид-осмотик ахволи, иммун системаси ва бошкаларга боглик.
Пиодермитларнинг пайдо булишида кузғатувчининг патогенлиги, айникса стафилококкларнинг плазмакоагуляция, гемолитик, токсигенлик ва пигмент хосил килиш хусусиятлари мухим ахамиятга эга.
Кейинги йилларда антибактериал препаратларни хаддан зиёд ишлатиш (организмнинг реактивлигини узгартириш билан бир каторда) купгина микроорганизмлар, жумладан стафилококклар ва стрептококкларнинг баъзи биологик хусусиятлари ни (антигенлик, иммуногенлик, вирулентлик) узгаришига олиб келди. Бу жараён терида касаллик пайдо килмайдиган микроорганизмларнинг (эпидермал стафилококк) патогенлик томонга силжишига сабаб булмокда ва улар тез-тез кайталаб турадиган терининг турли йирингли касалликларини келтириб чикармокда. Шу билан бирга пенициллинни парчаловчи микроорганизмларнинг штаммлари (б-лактомаза ишлаб чикувчи, а-трасформацияланган купайиб бормокда.
К л а с с и ф и к а ц и я с и (таснифи). Терининг йирингли касалликлари этиологик омилларга караб стафилококкли, стрептококкли ва аралаш булади. Терининг йирингли касалликлари жойлашишига караб юза ва чукур: кечишига кура уткир ва сурункали хилларга булинади.
Стафилококкли пиодермитларда яллигланиш жараёни аксарият тери хосилалари, соч фолликулалари, ёг ва тер безларида булади. Асосий морфологик элемент – мадда. Унинг шакли конуссимон, пусти эса калин, тортилган, ичида саргимтир-яшил йиринг булади. Мадда уртасидан майин соч чикиб туради.
Стафилококклардан фаркли стрептококклар кузгатган пиодермитларнинг морфологик элементлари соч ва ёг безлари фолликулалари билан боглик булмайди. Яллигланиш жараёни юза, маддалар шакли ясси, пусти нозик (фликтина) ичидаги экссудат сероз-йирингли ва бир-бирига кушилиб кетишига мойил булади.
Юза пиодермитларда морфологик элементлар факат эпидермисда булади, шунинг учун тузалганидан кейин урнида вактинчалик дог колдиради, холос. Чукур пиодермитларда эса яллигланиш ҳатто гиподермагача боради ва узидан кейин чандик ёки атрофияли чандик колдиради.
Стафилококкли пиодермитлар (стафилодермиялар). Терининг стафилококкли касалликларига остиофолликулит, сикоз, чукур фолликулит, фурункул (чипкон), карбункул (ҳуппоз), гидраденит киради. Остиофолликулит билан сикоз терида чандик колдирмайди, колганлари эса тукималарни шикастлаб, чандик билан битади.
Ёш болалар териси узига хос тузилишга эга, шунинг учун уларда стафилодермия бошкачарок кечади, бунда тошманинг морфологик элементи юза нофолликуляр пуфаклар хисобланади. Болалар териси стафилококкларга нисбатан сезувчанлиги сабабли яллигланиш тез ва таркок кечади, баъзан огир окибатларга олиб келади. Асосан уларга везикулопустулёз, псевдофурункулёз, чилла яра ва Риттернинг эксфолитив дерматити каби стафилококкли касалликлар кузатилади.
Остиофолликулит – соч халтачаси огзининг яллигланиши, асосан стафилококклар кузғатади. Дастлаб тери юзасида конуссимон шаклда, фолликуляр мадда (пустула) пайдо булади. Мадда уртасидан майин соч (тук) чикиб туради. Соч фолликуласи атрофи бироз яллигланиб, кизаради ва пушти-кизил рангли яллигланиш тожи билан уралган булади. Остеофолликулитлар ёки стафилококкли импетиго терининг кичик ёки кенг хийлагина кисмини эгаллаши мумкин. Бир неча кундан сунг маддалар курийди ва яллигланишлар сурилиб кетади. Остеофолликулитдан кейин хеч кандай чандик колмайди, бироз пигментли дог колади, холос. Остеофолликулитда маддалар туп-туп булиб жойлашса хам бир-бирига кушилмайди. Баъзан айрим элементлар нухатдек булиши хам мумкин, уртасидан майин соч (тук) чикиб туради. Буни Бокхартнинг стафилококкли импетигоси дейилади.
Остеофолликулитга асосан экзоген омиллар ишкаланиш, тирналиш ва бошкалар сабаб булади. Маддалар аксарият баданнинг босилиб ишкаланиб турадиган кисмларида (буйин, билак, болдир ва сон сохаси терисида) пайдо булади. Болаларда асосан 2-3 ёшдан кейин кузатилади, айникса 13-15 ёшли усмирларда куп учрайди. Юза ва чукур фолликулит фарк килинади. Юза фолликулит одатда 2-3 кунда йуколиб кетади. Тузалгандан кейин ярадан из хам колмайди.
Чукур фолликулит – соч халтачасининг чукур кавати яллигланганда тери кизариб туради, терининг шу ерида кулга каттик уннайдиган инфильтрат хосил булиб, безиллаб огрийди, кейинчалик мадда бойламайди. Мадда конуссимон булиб. Уртасидан соч чикиб туради. Бир неча кундан сунг мадда ковжирайди ёки йирингланиш ривожланиб, тукималар некрозга учрайди. Одатда касаллик 5-6 кунда тузалади ва урнида нукта-нукта чандиклар колади. Купинча чегараланган чукур фолликулитлар бошнинг сочли кисмида, энса сохасида ва чов оралигида учрайди.
Сикоз – соч фолликулаларининг сурункали яллигланиши. Стафилококкли ёки оддий сикоз сурункали кечади ва тез-тез кузиб туради. Асосан эркакларда учрайди (юнонча sjcosis – узум гужуми деган суздан олинган). Тошма элементлари остеофолликулит ва фолликулитлардан иборат. Стафилококкли сикоз аксари юзнинг сокол ва муйлов усадиган кисмида, купрок кош, ковок ва култикда, баъзан бошнинг сочли кисми, буйин терисида, шунингдек жинсий аъзолар атрофида, ков, сон, болдир ва баданнинг жун билан копланган бошка сохаларида хам пайдо булиши мумкин.
Дастлаб соч атрофида майда маддалар (остеофолликулит) пайдо булиб, уларнинг асоси инфильтратланади, уртасидан соч чикиб туради, бироз огрийди. Соч атрофи билинар-билинмас кизил жияк билан уралади. Фолликулитларда бир-бири билан пустулалар гурухини ташкил килади. 2-3 кундан сунг йиринг котиб пуст билан копланади, кейинчалик пуст тушиб кетиб. Урнида яна йирингли маддалар пайдо булади. Таркок сикозда беморнинг юзида яллигланиш учоклари пайдо булади, ундан нохуш хид келиб туради. Зарарланган жойнинг бир кисми битса атрофидан янгиси куринади. Касаллик ойлаб, баъзан йиллаб давом этади. Бунда беморнинг териси тортишиб, ачишиб огрийди. Айникса зарарланган соха юзда булганида касаллик дам тузалиб, дам кузиб туриши окибатида беморнинг рухий холати узгаради. Стафилококкли сикоз терининг ифлосланиши, бурун-томок бушлигилаги турли сурункали инфекцион касалликлар, шунингдек эндокрин безлар ва нерв фаолиятининг бузилишларидан келиб чикади. Оддий ёки стафилококкли сикознинг диагностикаси унчалик мураккаб эмас, у йирингли-инфильтратив трихофития хамда асоратланган экзема (йиринглаган) билан таккосланади. Биринчисида патогенли замбуруглар, иккинчисида чин полиморфизм кузатилади.
Чипкон – фурункул – соч халтачаси атрофидаги тукиманинг уткир йирингли-некротик яллигланиши. Чипкон терининг йирингли касалликлари ичида энг куп учрайдиган булиб, уни стафилококклар кузгатади (ок ва тилларанг).
К л и н и к а с и: чипконда учта ривожланиш боскичи тавофут килинади: 1. инфильтрат пайдо булиши, 2, йирингланиш ва некроз, 3. тузалиш.
Дастлаб соч толаси фолликуласи сохасида тери дамидан бироз кутарилиб турадиган, думалок, конуссимон тугунча шаклида каттик яллигланган инфильтрат пайдо булиб, безиллаб огрийди, кизаради; аста-секин катталашади (биринчи боскич).
Касалликнинг 3-4 кунига келиб чипконнинг катталиги 1-3 см га етади (иккинчи боскич), унинг уртасида йирингли-некротик узакли пустула пайдо булади. Чипкон конуссимон шаклни олади. Кизгиш-кукимтир тусга кириб, ялтираб туради. Уртасидаги пустула сохасида некроз ривожланади. Бу даврда беморнинг харакати чекланиб, дармони курийди, харорати (37-38 С) кутарилади, интоксикация аломатлари кузатилади, чипкон лукиллаб огрийди, кейин уз-узидан ёки бирор таъсир туфайли ёрилади. Ундан саргиш, баъзан кон аралаш куюк йиринг чикади. Йиринг чикиб булгач, яра ичи чукур булиб колади, унинг тагида чипкон “узаги” куринади. Некротик узак ажралгач, инфилтратли шиш ва огрик кескин камаяди. Яра “узаги” чиккандан сунг, унинг урни чандикланиб битади (учинчи боскич).
Чипкон баданнинг жун билан копланган хамма жойидан чикиши мумкин. Лекин купинча юз, буйин, сон, думба, бел сохасида учрайди. Юзга хусусан устки лабга чиккан чипкон ута хавфли, чунки бу сохада кон томирлар тутами жуда юза жойлашганлиги сабабли инфекция кон окимига утиб сепсис, менингит каби огир асоратларга сабаб булади. Чипконни уз билгича ситиш, эзиш ярамайди, акс холда ёмон окибатларга олиб келиши мумкин.
Чипконга диагноз куйиш кийин эмас, уни асосан куйдирги, гидраденит ва чукур трихофития билан таккосланади.Хуппоз, карбинкул, кук яра – терининг чукур каватлари ва остидаги ёг катламининг йирингли некротик яллигланиши. Катта ёшли кишиларда купрок учрайди. Хуппозда йирингли – некротик жараён дерма, хатто гиподермага етиб боради. Касаллик жуда огир утади, баъзан огир окибатларга олиб келиши мумкин.
Хуппоз ёки карбинкул юнонча “carbo” деган суздан олинган булиб “кумир” деган маънони билдиради, чунки йирингли некротик жараён окибатида яллигланиш учоги худди кумир рангини олади.
Патогенези. Умумий дармонсизлик, купинча оч-нахор юриш, моддалар алмашинувининг бузилиши (кандли диабет), бошка касалликлар туфайли дармон куриши хуппоз чикишига сабаб булади.
Касаллик кузгатувчиси тилларанг стафиликокк. Аксарият хуппоз буйин, бел ва думғаза соҳасида купрок учрайди.
К л и н и к а с и . аввал терининг чукур каватлари ва тери ости ёг катламларидаги кичик бир жой зичлашиб, безиллаб колади, инфильтратли тугунчалар авж олади. Тугунчалар борган сайин катталашиб, бу жой тез орада доира шаклига киради, устидаги тери таранг тортиб, ялтираб туради, уртаси аввал кукаради (“кук яра” номи шундан), 8-12 кундан кейин мадда бойлаб окаради, атрофида майда “кузлар” пайдо булади (касалликнинг биринчи боскичи), кейин шу жойдан ёрилади. Йирингли жараён атрофига таркалмаганидан емирилган (ириган) тукималар кучиб тушади ва яшил. Баъзан кизгиш йиринг чика бошлайди. Йиринг чикиб булгач, яра ичи чукур булиб колади, унинг тагида йирингли масса - яъни “узаги” куринади. Йирингланиш ва некрозланиш хуппознинг иккинчи боскичи булиб, 2-3 хафтада давом этади. Кейинчалик яра урни чандик булиб битади.
Хуппоз, одатда, хароратнинг (39-40 С) кутарилиши, иштаханинг пасайиши, умумий ахволининг ёмонлашуви, бош огриги хамда харакатнинг чегараланиши билан кечади. Хуппоз чиккан соха кизиб, “лукиллаб” огрийди. Одатда хуппоз битта чикади. Лекин касаллик огир кечганда узокка чузилади. Беморнинг харорати анча кутарилиб, эти увишади. Айни вактда лимфа томирлари хам яллигланиши мумкин. Чипконга якин турган лимфа тугунлари хам, безлар хам яллигланади. Тери бироз шишади. Юздаги хуппоз жуда хавфли, чунки бунда жараён юздан кон томирлари оркали мияга утиши ва турли асоратлар колдириши мумкин.
Хуппозга диагноз куйиш унча кийин эмас, асосан куйдирги хамда чипкон билан таккосланади.
Гидраденит – апокрин тер безларининг уткир йирингли яллигланиши; тилларанг стафилококклар кузгатади (юнонча hudros – тер, aden- без дегани).
К л и н и к а с и. Гидраденит йирик тер безлари жойлашган култикда, купрок чов ва орка чикарув тешиги сохасида, шунингдек аёлларнинг кукрак безлари учида учрайди.
Касаллик терининг дерма ёки гиподерма кисмида босиб курилганда кулга уннайдиган 1-2 та тугунлар пайдо булиши билан бошланади. Тугунлар усти кизариб, огриб туради, бироз кичийди, тугунлар аста-секин катталашади, улар ёнгокдек, хатто ундан хам каттарок булиб кетади. Зарарланган тери сохаси кизариб, шишиб чикади, юпка тортиб, босганда ёки харакатланганда безиллаб огрийди. Тугунлар бир-бирига кушилиб кетади, тери бироз салкиб, билкиллаб туради. Уткир яллигланишга хос инфильтрат пайдо булади. Бора-бора тугунлар юмшаб ёрилади ва саргимтир-кизгиш йиринг чика бошлайди; гидраденитда некротик узак пайдо булмайди.
Баъзан инфильтрат каттик (ёгочдек) булиб ёйилиб кетади, бу худди флегмонани эслатади. Бундай гидраденит жуда огир кечади, бемор тинч турганида хам огрик безовта килади.
Тугунлар ёрилгандан кейингина беморнинг ахволи бироз енгиллашади, иссиги тушиб, огриклар йуколади. Хосил булган чукур яра, грануляцион тукима билан тулиб, чандик юзага келади. Гидраденит 15-20 кун давом этади. Аммо диабетга чалинган, куп терлайдиган, заиф, дармони куриган, озодаликка риоя килмайдиган кишиларда касаллик ойлаб чузилиши хам мумкин. Касаллик диагнозини аниклаш мутахассис учун кийинчилик тугдирмайди. Гидраденит фурункул ва колликватив тери сили билан таккослаш керак. Гидраденитда некротик узак булмайди. Колликватив тери сили узок сурункали давом этиши, лимфатик тугунлар зарарланиши, учокларнинг тешик-тешик булиши ва огримаслиги билан фарк килади.Везикулопустулёз – чакалоклар орасида кенг таркалган касаллик булиб, баданга турли катталикдаги маддалар тошиши билан ифодаланади. Касаллик гудак хаётининг дастлабки кунларидаёк бошланади. Бунда боланинг боши, баданининг сербурма сохалари ва оёк-кулларига четлари кизил яллигланган хошия билан чегараланган пустулалар чикади; пустулалар битта, иккита ёки бир нечта булиши мумкин. Гистологик тадкикотлар яллигланишли узгаришлар эккрин тер безларининг огиз кисмида булишини курсатади.
К л и н и к а с и. Касаллик факат тер безининг йули юзаси яллигланиши Билан кечса, пустулалар хосил булади (периопорит). Пустулалар катталиги бугдойдек булиб, ичидан куюк йиринг чикади ват езда куриб, пуст хосил килади. Пуст тушиб кетгандан сунг терида из колмайди. Аксарият беморларда тер безларининг йулида хамда унинг тутамлари (клубочкаси) йирингли яллигланади, унда дерманинг чукур катламида аник чегараланган консистенцияси каттик, кукимтир – кизил рангли тугунчалар пайдо булади; уларнинг катталиги нухатдек, кейинчалик ёнгокдек булиб кетади. Тугун уртаси юмшаб зарарланган соха териси юпка тортади, босганда билкиллаб туради, ёрилса кон аралаш йиринг окиб чикади; ярада некротик узак булмайди. Касаллик пировардида чандикланиш кузатилади.
Аксарият беморларда яллигланган тугунча 1-2 та, баъзан бир нечта булади. Купрок бола баданининг урин-курпасига тегиб ишкаланадиган жойлари, боши, буйни, бел, думғаза сохаси зарарланади.
Абсцессланиш чоғида дармонсизлик, харорат кутарилиши (38-39 С), холсизланиш ва умумий диспептик холатлар кузгатилади. Айникса, илк гудаклик чогида касаллик огир кечади. Даво чоралари уз вактида курилишига карамай, нимжон болаларда касаллик хар 10-30 кунда кайталаниб туради, отит, зотилжам, менингит, остеомиелит, парапроктит ва сепсис (бактериемия) каби огир асоратларга олиб келиши мумкин.Стрептококкли пиодермитлар (стрептодермия). Патоген стрептококклар стафилококклардан фарк килиб, соч халтачалари ёки ёг ва тер безларини зарарлантирмайди, улар асосан тери касалликларининг юза хилларга сабаб булади. Стрептодермияга купрок болалар ва аёллар чалинади, чунки уларнинг териси нозик ва юпка булади. Бирламчи морфологик элемент – нозик пуфак (фликтена) хисобланади. Пуфак тери сатхидан деярли кутарилмайди, илвиллаб, шалпайиб туради ва салга ёрилади.Стрептококкли импетиго, сатратки. Болалар орасида энг куп таркалган йирингли касаллик булиб, тошманинг асосий морфологик элементи нозик пуфаклар хисобланади.К л и н и к а с и. Касаллик тусатдан бошланади, бунда йирингли тошма терига бирдан тошади. Зарарланган терида аввалига гиперемияланган хошия билан уралган юпка пуфакчалар (фликтеналар) вужудга келади. Пуфакчалар турли катталикда булиб, улар бир-бири билан кушилиб кетишига ва периферияга караб усишга мойил булади. Баъзан фликтеналар узгармаган терида хам пайдо булиши мумкин. Бир-икки кунда пуфакчалар юмшаб ичидаги суюклик лойкаланади, йиринглайди; йиринг тезда куриб, саргимтир кора кутирга айланади. Кора кутир тушиб кетган жойларда бироз намланиб турадиган кизгимтир эрозиялар кузга ташланади. Одатда фликтеналар бир-биридан алохида жойлашади, аммо периферияга ёйилиши окибатида кушилиб халкасимон (цирцинар) импетиго вужудга келади. Касаллик 3-4 хафтада давом этади. Пировардида кора кутир кучиб тушади. Урнида сал пигментланган (вактинча) дог колади. Баъзан бадан терисининг бошка сохасидан янги тошма элементлари чикади ва шу йул билан таркалиб боради. Айникса болалар кашланиб, терининг соглом кисмларига инфекция таркатади, эрозияланган учоклар купаяди ва шу жойлар тортишиб, бироз огрийди. Бундай беморлар атрофидагилар учун жуда хавфли хисобланади. Фликтеналар купинча, юзда, аксари бурун ва огиз атрофида жойлашади, лекин баданнинг ён кисмлари ва оёк-кул панжалари, тизза ва бошка жойларда хам пайдо булиши мумкин. Касаллик тузалганидан кейин яллигланган учокларда чандик ва атрофик колмайди.Стрептококк импетигосининг бир неча клиник хиллари мавжуд. Буллёз (пуфакли) импетиго, бунда купрок кул бармокларининг ёни, товон ва болдир зарарланади. Каттагина фликтена чикади. У ёрилганда хосил булган эрозия перифериясида пуст колдиги туради.
Қўтир. Битликилик. Тери лейшманиози.
Қ Ў Т И Р
Кутир одам ва хайвонларнинг юкумли касаллиги булиб, касалликни кутир каналлари Sarcoptes scabiei кузгатади. Кутир касаллиги одам терисининг, айникса кечаси каттик кичиши билан ифодаланади. Бу касаллик инсониятга кадимдан маълум булиб “Кичима” деб юритилган. Бундан тахминан турт минг аввал Хитойда, Кадимги Мисрда, Вавилон хамда Ассирияда кутир касаллиги одамларга маълум эди. Римда Цельс кутир касаллиги “Скобиес” деб ном берган, бу хозирга кадар тиббиёт амалиётида кулланилиб келинмокда. Абу Али ибн Сино “Тиб конунлари” китобида бошка касалликлар каторида кутир касаллиги хакида маълумот бериб утган. Катор олимлар (“Авензоара”, Гильдегорд 12 аср, Гале, 1812 й ) уз асарларида кутир касаллиги билан огриган бемор терисида кандайдир майда тирик паразит жониворлар булишини ёзиб колдирганлар. 1834 йилда Корсикалик талаба Ринуччи кутир касаллигининг юкумли эканлиги ва уни кана кузгатишини аник маълумотлар билан исбот этди. Шу даврдан бошлаб унга карши даво ва профилактик чора-тадбирлар ишлаб чикила бошланди. Этиологияси ва патогенези. Касаллик кузгатувчиси, яъни кутир канаси ташки куриниши жихатидан тошбакага ухшайди. Ургочиси эркагидан бирмунча йирикрок булади. Танаси сербар тухумсимон, бурмали, учбурчак тангачалар билан копланган, огиз аппаратлари чангалсимон, кемиришга мослашган. Бундай ривожланган огиз аппарати оркали улар хужасининг терисини тешиб, тукима, кон, лимфа ва бошка суюкликлар билан озикланади. Олди ва оркасида икки жуфтдан бугимларга булинган киска оёклари бор. Оталанган ургочи кана эпидермиснинг юза катламларига кириб хар хил йуллар очади шу жойларга тухум куяди: эркаги эса халок булади. Ургочи каналарнинг харакати чаккон булиб, бир кунда 0.5 5 мм эгри-бугри коваклар хосил килади. Каналар ривожланиб 3-7 хафта давомида жинсий вояга етади. Битта ургочи канадан чиккан тухумдан 3 ой мобайнида 130-150 млн кана пайдо булиши хисоблаб чикилган. Одамга юкканидан сунг тез купайиб кетишига хам сабаб шу. Каналар одатда одам организмидан ташкарида бир хафтача яшаши мумкин. Кузгатувчилар одамга бемордан ёки унинг буюмлари оркали утади. Шунингдек бир уринда ётганда, баъзан жинсий мулокотда булганда хам юкиб колади. Шунинг учун кутир касаллиги жинсий йул билан юкадиган касалликлар каторига киритилган. Касалликнинг яширин (инкубацион) даври 7-10 кундан 20-30 кунгача боради.
Бу дори 3 кун мобайнида 2 махал 10 минутлик танаффус билан суртилади. Кейин бемор ювиниб урин-курпа гилофлар ва кийимини алмаштиради. Даволашда яна 5 % ли “К” совун эмульсиясидан хам фойдаланиш мумкин. Уни 5 кун давомида суртиш тавсия этилади: хадеганда тузалавермаса, 3-5 кундан сунг шу тартиб яна такрорланади. Касаллик аллергик дерматит билан асоратланганида антипаразитар дорилардан ташкари шароитга караб десенсибилизацияловчи ва антигистамин препаратлар буюрилади. Кутирга пиоккок инфекцияси кушилагн холларда антибиотиклар сульфаниламидлар, суртишга олтингугурт-дегтяр, бордегтяр, оксикорт, тридерм малхамлари хамда анилин буёклари, 2 % ли салицил буюрилади. Касалликнинг олдини олиш ва профилактикаси. Касаллик борлиги аникланганда махсус хабарнома тулдирилади ва тегишли жойларга маълум килинади. Бемор билан мулокотда булганлар, оила аъзолари обдон куздан кечирилади. Бемор бола батамом тузалиб кетмагунича уни соглом болаларга (ясли, богча, мактабга) кушилмайди. Беморнинг ички ва устки кийимлари, етадиган урин-курпалари ишлатган асбоб анжомлари, болаларнинг уйинчоклари дезинфекция килиниши зарур. (ДДТ, “К” совуни). Дезинфекция махсус нам камераларда бажарилади. У булмаган такдирда кийим-кечакларни кайнатиб ювиш ва яхшилаб дазмоллаш зарур. Урин-курпаларини офтобга ёйиб, хар куни бир неча марта орка унгини агдариб туриш (4-5 кун) лозим. Кутир касаллиги купайиб кетганда беморларни даволаш учун махсус скобиозорийлар очилади, ахоли уртасида кутир касаллиги хакида тушунтириш ишлари олиб борилади.
Тери лейшманиози (ёмон яра, Боровский касаллиги)
Лейшманиоз иклими иссик булган улкаларда таркалган трансмиссив касалликдир. Узбекистонда – Кашкадарё, Бухоро вилоятларида, Тожикистонда, Туркманистонда, Кавказ орти давлатлари ва Озарбайжонда учраб туради. Синонимлари жуда куп булиб, шахар, Давлат ёки кашфиётчиларнинг номи билан аталиб келинган. Ёмон яра, Пендин яраси, йиллик яра, Боровский касаллиги, пашшахурда ва бошкалар.
Этиологияси ва патогенези. Тери лейшманиозини Leischmania tropica кузгатади. Уни харбий врач П.Ф.Боровкий кашф этган (1898 й.), шунинг учун бу касаллик унинг номи билан юритилади. Тери лейшманиозининг кишлок (зооноз, кузгатувчиси Leischmania tropica major) ва шахар хили (антропоноз, кузгатувчиси Leischmania tropica minor) тавофут килинади. Буларнинг эпидемиологик сабаблари ва касалликнинг клиник манзараси бир-бирига унчалик ухшамаса хам, аммо кузгатувчиси морфологик жихатдан бир-бирига жуда ухшаш. Уларнинг хар иккиси хам хивчинлилар синфига мансуб. Шунинг учун хам уларни микроскопик жихатдан бир-биридан ажратиш жуда кийин.
Тери лейшманиози ёки Боровский касаллиги одамга кон сурувчи чивин – флеботомус чакканда юкади.
Тери лейшманиозининг кишлок хилида инфекция манбаи катта кум сичкон, кизил думли кум сичкон, юмронкозик булса, шахар хилида эса бемор одам хисобланади.
Клиникаси. Тери лейшманиозининг кишлок хили уткир бошланиб, яралар хосил булади, улар хулланиб, некрозга учрайди. Дастлабки чивин чаккан жойда фурункулсимон думбокча вужудга келиб, улар катталашга мойил булади. Уларнинг ранги кизгиш, кукимтир, уткир яллигланган, консистенцияси каттик инфильтратланган булиб, безиллаб огриб туради. Урнидан 1-2 ой ичида чукур ва огрийдиган яра хосил булади.
Некрозланиш купинча думбокчалар марказидан бошланади, юзаси курук кора кутир пуст билан копланиб туради. Яралар кирраси нотекис, ейилган, некрозланган, чукур булиб, некротик йирингли ва конли масса билан тулиб туради. Улар катор жойлашиб, силаганда кулда яхши уннайди. Баъзан тугунли лимфангитлар яра-чакаланиб кетиши мумкин: касаллик учогининг лимфа томирлари буйлаб таркалиши натижасида лимфаденитлар хам юзага келади. Яраларнинг катталиги бир неча сантиметрга етиши мумкин. Ёш болаларда яраларнинг битиши анча узокка чузилиб, купинча иккиламчи пиоген инфекция билан асоратланади, абсцессланиб, сарамас, флегмоналар юзага келади. Яраларнинг битиши тубидан бошланади, грануляциялар хосил килиб, донадор тусга киради: жараён 2-3 ой, баъзан 6-8 ой давом этади. Яралар битгач унинг урнида умр буйи кетмайдиган чандиклар колади.
Клиникаси. Одам терисига тушган кутир калласи зудлик билан тери ичига ковлаб кириб олиб, эпидермис буйлаб тешишда давом этади, ковак йулчалар хосил килади. Шу жойларда майда пуфаклар пайдо булади. Касалликнинг асосий белгиси терининг кичишидир. Купинча кана ковлаган ковакнинг бошланиш кисми, яъни кирган жойи очик колади, худди ана шу ерда катталиги 1-2 мм келадиган ичида сероз суюклиги бор окимтир пуфакчалар пайдо булади. Тугунча ва пуфакчали майда тошмалар 1 чизик буйлаб жойлашишга мойил булади, кашлайвериш окибатида урнида нукта-нукта корамтир йуллар хосил килади. Тошмалар бармоклар орасидаги бурмалар, кафтнинг ён томонига, кейинчалик бутун баданга (эркакларда таносил аъзоларига, аёлларда сут бези сургичи атрофига) тошади. Баъзан кул тирсакларининг ташки кисмида майда нуктали кора кутирлар ва тангачаларни (Горчаков – Арди симптоми) учратиш мумкин. Бемор хадеб кашинавериши натижасида кутир бадан терисининг бир жойидан иккинчи жойига утади. Тошмалар каттик кичишади ва бу холат, айникса кечаси ва иссикда кучаяди. Беморнинг териси лупа оркали куздан кечирилганда, кана йулининг бошланиши, корамтир нуктали чизиклар (ковакчалар), майда пуфакчаларнинг теридан салгина буртиб турганлигини куриш мумкин, худди ана шу пуфакчалар ичида каналар булади. Корамтир нукталар – ургочи кана тухтаб, тухум куйган ковакчаларнинг тепа тешикларидир. Кашинавериш натижасида терининг нормал тузилиши узгариб терида тирналган, шилинган жойлар, кора кутир пустларни кузатиш мумкин: купинча кичиганда терининг тирналган жойларига инфекция тушиши натижасида йиринглар тери касалликлари: фолликулит, фурункул, импетиго, эктима ва бошкалар ривожланиши хам мумкин, бунда касалликнинг диагнози мураккаблашади. Кутир касаллиги узок чузилиб кетганида ёки бемор мунтазам даволанмаганида терининг бошка касалликлари – дерматит, эктима пайдо булиши мумкин. Касаллик шу тарика асоратланадиган булса бемор конида эозенофилия кузатилади.. Ёш болаларда касалликнинг белгилари хийла бошкачарок кечади. Аксарият товон, кафтнинг ички сохаси, сон оралиги ва думба зарарланади. Хосил булган пуфакчалар тез йиринглаб жараён огирлашиши мумкин. Тез-тез ювинадиган одамларда касаллик билинар-билинмас кечади. Тошмалар ёки кана йуллари унчалик сезилмасада, аммо беморнинг териси каттик кичийди. Бу холат чала даволанган беморларда хам кузатилади. Аммо беморнинг бутун бадан териси обдон куздан кечирилганда, жуфт-жуфт жойлашган тугунча ва пуфакчалар, каварчиклар, тирналган жойлар хамда битта-иккита кана йуллари топилади.
Агар касаллик жинсий мулокот туфайли юкадиган булса, тошмалар ков атрофи киндик ва корин сохасида булади. Жинсий аъзолар зарарланиб тугунча ва пуфакчалар тошади ва улар йиринглаб кетишига мойил булади. Баъзан касалликнинг клиник манзараси захмга ухшаб кетади. Гистологияси. Кана йуллари терининг мугуз каватида жойлашади, ковакларнинг энг чукур жойи тикансимон базал каватга етиши мумкин. Худди шу ковакларга ургочи кана ва унинг тухумлари жойлашади. Мальпиги каватида хужайралараро ва хужайралар шиши ва улар хисобига пуфакча булади. Терининг дерма кисмида асосан лимфоцитлардан иборат сурункали инфильтрат куринади. Бунда инфильтратлар кана йуллари тагида жойлашади.
Тери лейшманиозининг кишлок хилида фурункулсимон думбокчалар ёки лейшманиомалар сони 1-2 тадан 5-10 тагача хатто 50-60 тага боради: улар сони флеботомус чивини одамни неча марта чаканлигига боглик. Л.Гейденрейх 174 лейшманиомаси (1938), А.Н.Славен 222 лейшманиомаси (1964) бор беморларни кузатган. Касалликнинг куп озлиги одатда йил фаслларига боглик, асосан кузда, июль-октябр ойларида купаяди. Касаллик учоклари аксарият беморнинг юзи, кул-оёклари, баъзан бутун танасида жойлашади. Битта чивин одамнинг маълум бир жойини 10-15 марта чакиши мумкин, шунинг учун лейшманиомалар туп-туп булиб жойлашади.
Тери лейшманиозининг шахар хили сурункали кечиб, лейшманиомалар кеч яраланади. Инкубацион даври бир йилгача, айрим пайтларда 3-4 йилгача етади. Касалликнинг бу хили билан купинча шахарликлар огрийди. Одатда бу касаллик эндемик жойларга бориб, касалликни аввалги мавсумда юктириб олган одамларда учрайди. Одамнинг чивин чаккан жойларида кичкина думбокча хосил булади, у теридан бир оз кутарилиб туради ва аста-секин катталашиб кизгиш жигар ранг ёки кукимтир, консистенцияси зич инфильтратланган думбокчага айланади. Аста-секин кирралари нотекис чандик хосил килиб битади. Тери лейшманиозининг бу шаклида лимфангитлар анча кам учрайди. Иккала хилда хам касалликнинг тегишли кузгатувчиларига нисбатан иммунитет пайдо булади.
Боровский касаллиги силсимон хилининг номи ва белгилари сил югуригига ухшаш булиб, бу касалликка хам худди сил югуригидагидек диаскопияда “олма жилеси” феномени мусбат булади.
Гистопатологияси. Эпидермис кенгайиб акантоз холатида булади, сургичсимон кават аксинча нозик булиб, 3-4 катор хужайралардан тузилади. Хужайралараро ва хужайралар ичида шиш хамда уларда дистрофик узгариш кузатилади. Дермада эса гистиоцит, фибробласт, лимфоцит ва эпителиал хужайралардан тузилган диффуз, полиморф инфильтрат куринади. Катта макрофаглар ичида купинча Боровский таначалари учрайди.
Диагнози. Диагноз куйишда касаллик тарихини урганиш, бемор эпидемик учокда булган-булмаганлигини аниклаш катта ахамиятга эга. Касалликнинг клиник манзараси, яралар атрофидаги периферия буйлаб жойлашган лимфангитлар яраларнинг некрозланиши, атрофдаги тукима грануляциялари, безиллаган огрик, шунингдек лаборатория текширувида касаллик кузгатувчисини аниклаш ташхисини тугри куйиш имконини беради.
Давоси. Даволашда беморнинг ахволи, касалликнинг клиник белгилари ва хилига эътибор берилади. Уткир бошланганда яллигланишга карши хар хил намлашлар, дезинфекциялайдиган эритмалар хамда антисептик малхам ва кремлар тавсия этилади. Яралар куп ва улар пиококк инфекциялари билан зарарланганда, лимфангитлар булган такдирда антибиотик, сульфаниламидлар, аутогемотерапия буюрилади, томирга 5 % ли солюсюрьмин эритмаси 1 кунда 3-10 мг, 20-25 маротаба юборилади. “Геолог” каби кремлардан, калампирмунчог мойидан, хиди уткир атирдан суртиб юриш буюрилади. Кечалари чивинларни кочирадиган (лизол, скипидар) дорили докаларни ётадиган кроватлар атрофида куйиш ёки докали пашшахоналардан фойдаланиш керак. Тери лейшманиози кишлок хили кузгатувчисининг тоза ундирмаси билан эмлаш хам яхши натижа беради.
Тери сили. Мохов.
Тери сили организмдаги умумий сил инфекциясининг бир куриниши булиб,терига касаллик кузгатувчилари ,яьни сил микобактериялари кириб колган такдирда пайдо булади.Касаллик кузгатувчиси асосан упка,лимфа тугунлари,суяклардан терига утади.Касаллик кузгатувчисини кон ва лимфа окими билан терига шу тарика утиши(эндоген йул)метостатик йул деб аталадиган булди.Ичак сил билан зарарланганда анус атрофидаги терида тошма пайдо булиши мумкин.Тери сили купинча бирламчи касаллик тарикасида пайдо булмасдан,балки организмдаги инфекциянинг иккиламчи куриниши тарикасида вужудга келади.Илгари сил микобактерияларини узига юктирмаган одамда бирламчи тери сили анча кам учрайди.Мохов ёки лепра бутун организмни ҳусусан тери, ички аъзолар, марказий ва периферик нерв системасини зарарлайдиган сурункали инфекцион касалликдир. Касалликни қўзғатувчиси кислота ва спиртга чидамли бўлиб мохов миобактерияси (Mycobacterium leprae Hansen) Ганзен қўзғатади. Уни 1871 йил Ганзен аниқлаган. Бу касаллик жуда қадим замонлардан бери маълум. Мохов эпидемиологик ҳолати Қорақалпоқ, Ўзбекистон, Қозоғистон, Жанубий Америка, Африка, Шимолий Кавказ, Прибалтикада ҳудудларида учраган. Совет даврида бу касаллик жуда кўпайиб кетиб, асосан лепразория иши давом эттирилгандан сўнг, жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига қараганда аҳолининг ижтимоий ва иқтисодий аҳволининг яхшиланиши, маданий савиясининг юксалиши соғлиқни сақлаш чора-тадбирларининг барқарорлиги моховнинг кескин камайиб кетишига олиб келди. Асосийси беморларни изоляция ва эффектив даволаш маиший мулоқотда бўлганларни ажратиш муҳим ўрин тутди.
Клиникаси.
Инкубацион давр охирига келиб, беморларда ҳолсизлик иситма чиқиб туриши, невролгик оғриқлар, чов ва сон линфа тугунларининг катталашуви, бурун қуриб унинг қонаб туриши, умумий ҳолсизлик, ошқозон ичак системасида бузилишлар, баъзан парестезия, гиперстезия, лихорадка бўлади. Бу даврларда буруннинг шиллиқ қаватидан Ганзен таёқчаларини топиш мумкин.
Моховнинг 3 та клиник тури товувут қилинади:
• 1. Лепроматоз хавфли оғир кечувчи тури.
• 2. Туберкулоид хавфсиз тури.
• 3. Дифференцияланмаган ноаниқ хили.
Лепроматоз хили
Дўмбоқча ва тугунли хилида дастлаб кўзга ташланмайдиган қизғиш пушти доғлар пайдо бўлиб, тери дамидан кўтарилиб туради, бунда терининг оғриқни температура ва босимни сезиш даражаси деярли ўзгармайди. Бундай белгилар қош, пешона, қулоқ супраси, қўл ва оёқларда учрайди. Доғлар аста секин қаттиклашиб инфильтрацияланади. Инфильтрацияланиш гиподермага етиб бориб, тугунлар (Лепрома) ҳосил қилади. Ҳар-хил катталикдаги депигментланган ёки гипопигментланган доғли тугунлар, дўмбоқчалар, лепромалар пайдо бўлади. Пешона оғиз, бурун, жағ, қулоқ соҳасида жойлашган бундай лепромалар юз қиёфасини узгартириб худди (арслон) афтига ўхшатиб қўяди. Касалик ўчоқлари соҳасида соч ва туклар тушиб кетиб, сезувчанлик йўколади. Дўмбоқча ва тугунлар нўхот ва мошдек катталикда қаттиклашиб қизғиш жигар-ранг ва занг симон бўлиб қолиши мумкин. Қон билан таъминланиш сусайиб, битмайдиган трофик яралар пайдо бўлади. Чуқур яралар суякларгача етиб боради. Терида эритематоз инфильтрат геморагик ажралма ажралади ,бурун ичида эса қонли қора қўтир, сурункали ринит, бурун тоғайини қинғир - қийшиқ хунук қилиб қўяди. Тил, лаблар, томоқ, ҳиқилдоқ, овоз пайларида инфильтратлар бемор овозини бўғиб қўяди. Кўз шиллиқ пардаси зарарланганда коньюктвит, эписклерит, кератосклерит, ирит, иридоциклит кузатилади.Кўз мугуз пардасининг инфильтратланиб яраланиши баъзан беморларни бутунлай кўр қилиб қўяди. Марказий нерв системасидаги ўзгаришлар беморда невротив бузилишлар, невроз, психоз ҳолатига олиб келса, периферик нерв системасининг яллиғланиши эса қаттиқ оғиқ билан кечадиган неврит ва полиневритга сабаб бўлади. Зараланган соҳаларда ёғ ва тери ажралиши кучаяди, териси ялтираб, намланиб туради. Иссиқ ва совуқни сезиш йўқолиши оқибатида беморлар куйиб қолади, қўл ва оёқлар ампутатцияларга сабаб бўлади. Трофик ўзгаришлар натижасида товон ва бармоқлар мутиляцияси кузатилиб, қурбақа ёки тюлен панжаларига ўхшаб кетади, ҳатто дефформацияланади. Периферик нерв системаси бузилиши оқибатида ҳаракат қилиш бузилади, мускуллар атрофияланади. Кўзни ўраб турувчи мускуллар атрофияланиши оқибатида кўз қовоқлари охиригача ёпилмай қолиши логафтальмга сабаб бўлади. Юз нервларининг зарарланиши ниқоб кийган ёки қайғули одамга ўхшаб қолади. Айниқса сон, чов, қултиқ ости, билакдаги лимфа тугунлари катталашиб қўлга уннайди. Ички аъзолардан жигар, талоқ буйрак, ўпка ва бошқа аъзолар катталашиб шишади. Эндокринбезлар ҳусусан жинсий безлар кўп зарарланади. Орхит, эпидедимит азоспермия кузалиб, иккиламчи жинсий белгилар ривожланмай қолиши инфантилизм, гинекомастия кузатилади. Моховнинг қайталаниши лепроматоз хилига хос бўлиб, баҳор, куз ойларига тўғри келади. Касаллик бехосдан продромал давр билан, иштаҳа пасайиши, бош оғриши, суяклар оғриши билан бошланади. Шамоллаш, ҳомиладорлик калий йодид препаратини куп истеъмол қилиш қайталашга сабаб бўлади. Ҳарорат 38-40, лимфа тугунлар шишиб кетади. Лепрозинфильтратлар оч кизил рангга кириб дўнпайиб туради, сувли яралар ҳосил бўлади. Лимфа суюқлиги томирларидан оқа олмай димланиб лимфостаз юзага келади. Оёқлари фил оёғидек беўхшов шишиб кетади. Баъзан худди шу даврда иккиламчи касалликлар қўшилиши натижасида бемор зотилжамдан ҳалок бўлиши мумкин. Моховнинг лепроматоз хилига манфий лепромин реакцияси хос. Билакнинг букулувчи юзаси териси орасига 0,1 мл лепромин юборилади. Агар 24 – 48 соатда тери шишиб қизарса эрта реакция, 2 – 4 ҳафтадан сўнг дўмбқча 1 – 1,50 см ҳосил бўлиб, у ярага айланса кечки мусбат реакция дейилади. Эрта ёки манфий лепромин реакцияси ёмон оқибатларга олиб келади, чунки организм аннергик ҳолатда ёки унинг иммунобиолигок қаршилик ҳусусиятлари жуда пасайган бўлади. Кечки лепромин реакциясига эга беморлар касалликни бироз енгил кечиради.
Т у б е р к у л о и д хавсиз хили
Диагнози. Асосан беморнинг шикоятига эътибор берилади. Кутирни баъзан кичима билан адаштирилади. Чунки бу касалликда хам тери каттик кичишади. Аммо касаллик йиллаб давом этади, тери кичиши беморни туну-кун безовта килади. Беморнинг лимфа тугунлари шишади, тери ранги саргимтир булиб, тугунчалар конли кора кутир билан копланади ва кул-оёкларнинг букиладиган сохасида жойлашади. Шу билан бирга кутир касаллигини микроб экземаси, чин экзема билан таккосланади. Лекин кутир касаллигига тугунча ва пуфакчали тошмаларнинг жуфт-жуфт булиб жойлашиши, кана йуллари борлиги, кичишнинг айнан кечаси авж олиши, бир вактда оила аъзоларидан бир неча кишининг касалланиши, Горчаков –Арди симптомининг мусбат булиши кутирни бошка касалликлардан фарклашда мухим роль уйнайди. Беморларнинг терисида купинча пигментли доглар, импетиго элементларининг изи колади. Баъзан беморнинг думгаза сохасида тошмалар, думбанинг ёргок сохаси томон йуналган “Учбурчак белгиси” хосил килади. Айникса беморнинг терисидаги тошмалардан (пуфакчалардан) лабораторияда топилган кана диагноз тугри куйилганлигини исботлайди. Давоси. Кутирни даволашда терининг мугуз каватини кучириб, кана йулларига кириб борадиган хамда тугридан тугри канани улдирадиган препаратлардан фойдаланилади. Айникса профессор М.П.Демьянович усули жуда кулай булиб, бунда бемор узининг асосий ишидан колмайди, кийимлари ифлосланмайди. Бу усул буйича касалликка даво килишда икки хил дори эритмаси, яъни 60 % ли натрий тиосульфат хамда 6 % ли хлорид кислота эритмаси буюрилади. Бемор натрий тиосульфат № 1 эритмасини бирорта идишга куяди ва иккала кафтини дорига ботириб, буйнидан то товонигача ишкалаш йули билан 2-5 минутда суртиб чикади ва 5-10 минут дам олади. Киска вакт ичида 1-эритманинг суюк кисми учиб кетади, бемор баданида эса тиосульфат криссталлари колади ва у худди упа сепгандек окариб кетади. Кейин хлорид кислота № 2 эритмаси хам худди шу йусинда суртилади хамда урин курпа гилофларини алмаштиради. Икки кун худди шу зайлда даво кайталанади, ювинишига икки кундан сунг рухсат берилади. Кутир касаллигини даволашда Вилькинсон мази хам кенг кулланилади, у дорихоналарда тайёр холда сотилади. Вилькинсон малхами юз ва бош кисмидан ташкари бутун баданга кунига бир мартадан 5 кун мобайнида суртилади ва 6-куни бемор яхшилаб ювиниб, кийим ва урин-курпасини алмаштиради. Буйрак хасталиги бор касалларга бу усул кулланилмайди, акс холда тери оркали сурилиб ёмон асоратларга олиб келиши мумкин. Ёш болаларга Вилькинсон малхами рух пастаси билан тенгма-тенг аралаштириб ишлатилади. Олтингугуртнинг 20-33 % ли малхами, болаларга 5-10 % 5-6 кун мобайнида худди юкоридагидек тартибда ишлатилади. Бирок малхамлар баъзан одам терисини таъсирлаши ва доридан дерматит пайдо килиши, шунингдек узидан куламса хид чикариши хамда кийим, урин-курпада дог колдириши каби иллатлардан холи эмас.
Кутирга карши дори ишлатишдан олдин бемор яхшилаб ювиниши лозим, чунки механик йул билан тери юзасидаги каналар тушиб кетади. Мабодо иккиламчи микроблар тушиб жараён йиринглашган ёки экземалашган булса, чумилиш тавсия этилмайди. Шу билан биргаликда даво олиб борилаётган пайтда хам чумилиш ярамайди. Антипаразитар моддалар, айникса бурмали сохаларга сингдириб суртилади, йиринглашган, импетиголашган жойларга эхтиётлик билан суртиш талаб этилади. Шу билан бирга иккиламчи пиококк инфекциясига хам карши даво кулланилади. Кутир касаллигини даволашда бензилбензоат анча наф беради. Катталар учун 20 % ли, ёш болаларга совунли – сувли бензилбензоат эритмаси кулланилади, эритма тайёрлангандан то 7 кунгача уз кучини саклайди.
Моховнинг (тери сили шаклидаги) т у б е р к у л о и д хили бир мунча хатарсиз булиб, анча енгил ўтади. Бунда теридаги тошмалар – доғлар, дўмбоқча ва тугунчалар кўринишида намоён бўлади. Тугунчалар кўпинча ҳалқалар, ёйлар кўринишида тўп-тўп бўлиб жойлашади, дастлаб қизғиш, кейинчалик эса кўкиш-қизил тусга киради. Улар қизил ясси темраткидаги тугунчага ўхшаб кетади. Моховнинг бу хили билан оғриган беморларда лепромин реакцияси мусбат, тошма элементларининг камлиги ҳисобига мохов микобактериясининг топилиши ҳам анча паст бўлади. Бунда ички аъзолар кам зарарланади. Баъзан полигонал папулалар ёки туберкулоидлар бир-бирига қўшилиб, тери дамидан кўтарилиб турадиган яллиғланган пилакчалар (пилаксимон туберкулоид) ҳосил қилади. Буни дифференцияланмаган хилидан фарқлаш анча мушкул. Беморнинг умумий аҳволи деярли ўзгармайди, лекин тошма тошган жойда сезувчанлик ва камдан-кам топилади. Тошмалар бадан терисининг ҳамма жойида учраши мумкин, лекин қорин, соч, болдир, юз терисида кўпроқ учрайди. Улар йўқола бошлаганда терида депигментланмаган ёки атрофияланган жойлар қолади. Мохов витилигодан фарқ қилиб, ундан 1 : 1000 нисбатдаги 0,1 мл гистомин тери ичида юборилса, доғлар перифериясида гиперемия ҳосил булмайди (аксон – рефлекс йўқ).
Даволаш Мохов ва тери силини даволашда изоникотин кислота ҳосиласи э т и о н а м и д д а н фойдаланилмоқда. 14 ёшгача булган болаларда даво курси 0,01 - 0,02 г. ҳар кг тана вазнига кундалик дозаси – 0,75 г дан ошмаслиги керак, 14 ёшдан ошгач (тана вазни 50 кг дан кам) 0,25 дан 2 маҳал буюрилади. Даво курси 6 ой, дори овқатдан 1 соат олдин ичилади.
Моховни даволашда асосий дорилардан диаминодифенилсульфон (ДДС) ва унинг махсулотлари ДДС, авлосульфон, дапсон 0,05 г дан кунига 2 махал , якшанба кунларидан ташкари икки махал хафтага 0,1 г дан 2 махал 6 ой буюрилади. Сульфофетрон (солюсульфон) нинг сувдаги 50% ли эритмаси мускуллар орасига хафтасига 2 марта : 1- хафта - 0,5 мл , 2- хафта -1,0 мл, 3- хафта – 1,5 мл , 4 - хафта 2,0 мл, 5- хафта 2,5 мл , 6- хафта 3,0 мл. Кейинчалик 3,5 мл дан юборилади.Даво курси 6 ой.Кейин беморга 1-1,5 ой дам берилади.
Дори танлашда албатта беморнинг индивидуаль ҳусусиятларини эътиборга олиш лозим. Кундалик, бир марталик, ҳафталик, циклик ёки бир даво курсини тайинлашда беморнинг ёши, вазни ва умумий аҳволи ҳисобга олинади. Касаллик сурункасига давом этадиган бўлгани учун унга узоқ даво қилиш керак бўлади. Беморларга барча қулай шароитларни яратиб бериш, овқатланиш, дам олиш тартибини тўғри йўлга қўйиш, витаминлар ва оқсилларга бой овқатлар бериш, тоза ҳаводан баҳраманд этиш, уларнинг куч – қувватига мувофиқ меҳнат билан даволаш, шунингдек тузалиб кетишига ишонтириб, кайфияти ҳамда руҳини кўтариш катта аҳамиятга эга.
Шифокор доимо даво таъсирини назорат килиб бориш керак.Мохов билан огриган бемор оддий санитария – гигиена коидалрини яхши билишлари , бадан ва кийим кечаклар озода булишига эътибор беришлари лозим.
Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling