15 tema: poliploidiya ha`diysesi u`yreniw

15 TEMA: POLIPLOIDIYA HA`DIYSESI U`YRENIW..


Jumıstın` maqseti:- Genlerdin` birikken halda na`silge o`tiw jag`dayların, poliploidiya ha`diysesin u`yreniw.
Xromosomalar sanı ha`m du`zilisi organizimlerdin` sistematik belgisi esaplanadı. Mitoz ha`m meyoz bo`liniw kletkada xromosomalar sanının` bir tu`rde bo`liniwin ta`miyinleydi.
Jınsıy jol menen ko`beyetug`ın organizimlerde xromosomalar sanı menen parıq qılatug`ın eki tu`r: somatik ha`m jınsıy kletkalar boladı.
Organizimdegi xromosomalar sanı gaploid xromosomalardın` artıwı yaki kemeyiwi esabına o`zgeredi. Gaploid sandag`ı xromosomalar sanının` bir neshe ma`rte artıwı poliploidiya delinedi. Gaploid xromosomalar sanı artqan organizimler bolsa poliploid organizimler dep ataladı.
Xromosomalardın` ten` tarqalıw yamasa ulıwma tarqalmaw ha`diysesi srmatik ha`m jınsıy kletkalarda ushırasıw mu`mkin. Somatik kletkalarındag`ı diploid xromosomalar (2 p) jıyındısı eki ma`rte artıwı na`tiyjesinde tetraploid (4 p) xromosomalı kletkalar payda boladı. Somatik kletkalardan poliploid toqıma ha`m organizimler ju`zege keliwi mitotik poliploidiya delinedi.
Jınsıy kletkalardın` meyoz bo`liniwinde xromosomalar qutblarg`a tarqalmaslıg`ı na`tiyjesinde xromosomalar sanı kemeygennen gametalar payda boladı. Bunday gametalar diploid sandag`ı xromosomalardan ibarat boladı. Xromosomalar jıyındısı kemeygennen gametalardın` qosılıwınan tetraploid zigota 2p + 2p = 4p payda bolıwı meyotik poliploidiya delinedi.
Diploid xromosoma jıyındısına iye bolg`an tuxım kletkaları normal sperma menen qosılsa (2p + 1p = 3p), triploid organizim payda boladı. Tuxımnın` endosperma kletkalarında da xromosomalar jıyındısı triploid boladı. Biraq endosperma kletkalarındag`ı triploid xromosomalar jıyındısı bu`rtik qaltasha ishindegi gaploid xromosomalı eki oraylıq kletkalardın` sperma menen qosılıwı na`tiyjesinde payda boladı.
Xromosomalap sanının` bir neshe ma`rte artıwı na`tiyjesinde payda bolatug`ın o`zgeriwler a`sirese o`simlikler evolyutsiyası ha`m selektsiyasında tan`law ushın kerekli manba bolıp xızmet qıladı. Akademik P.M.Jukovskiydin` aytıwına ko`re, insan, tiykarınan, poliploid o`simlikler mahsuloti menen kiynedi ha`m azıqlanadı. Biyday, kartoshka, temeki, shekerqamıs, alsha, alma, paxta ha`m basqa bir qansha ma`deniy o`simlikler poliploid formaları bolıp esaplanadı.
Jaqın qarındas tu`rlerinde tiykarg`ı xromosomalar sanının` artıp barıwı poliploid qatar delinedi. Bunday poliploid qatar bir qansha o`simliklerde anıqlang`an. Mısalı:

Kartoshkada - 12, 24, 36, 38, 60, 72, 96, 108, 144

Atqulaqta - 20, 40, 60, 80, 100, 120, 200

Roza gu`lde - 14, 21, 28, 35, 42, 56

Biydayda - 14, 28, 42