2 3 мавзу

ПСИХИК РИВОЖЛАНИШ ҚОНУНИЯТЛАРИ
РЕЖА:
1. Психик ривожланиш ҳақидаги асосий назариялар.
2. Психик ривожланиш шартлари ва уни ҳаракатга келтирувчи кучлар.
3. Психик тараққиѐт ва таълим ўртасидаги ўзаро муносабат.

Инсон ва ҳайвон психикаси доимий ривожланиш ҳолатида бўлади. Бироқ ҳайвонот дунѐсидаги ва инсониятда бўладиган ривожланиш жараѐни ўз характери ва мазмуни жиҳатидан бир-биридан тубдан фарқ қилади. Ҳайвонот дунѐсидаги психик тарраққиѐт механизмлари – наслий, биологик жиҳатдан мустаҳкамланган тажрибани авлоддан - авлодга узатиш бўлиб, унинг асосида ҳайвонларнинг ташқи муҳитга индивидуал мослашуви рўй беради.

Инсон психик функцияларининг ривожланиш моҳияти шундан иборатки, улар боланинг ижтимоий - тарихий тажрибани ўзлаштириш жараѐнида ривожланади. Бола инсонлар орасида, инсоний предметлар ҳамда муносабатлар дунѐсида оламга келади ва яшайди. Бу предмет ва муносабатларда эса ижтимоий амалиѐт тажрибаси қайд этилган. Боланинг ривожланиши эса мана шу тажрибани ўзлаштириш жараѐнидир. Бу жараѐн катталар томонидан доимий раҳбарлик қилиш шароитларида, яъни таълим, тарбия орқали амалга оширилади.
Психик онтогенез муаммоси, инсон шахсининг таркиб топиш муаммоси психологиянинг энг мураккаб масалаларидан биридир. Шу билан бирга бу муаммо марказий муаммо ҳисобланади. Унинг ҳал қилиниши айниқса ҳозирги шароитларда, яъни ўзида маънавий бойлик аҳлоқий софлик ва жисмоний камолотни уйғун равишда мужассамлаштирган янги шахсни тарбиялаш вазифаси биринчи ўринга чиқарилиши билан алоҳида аҳамият касб этади. Психик онтогенез жараѐнининг қонуниятлари, унинг омиллари ҳамда ҳаракатлантирувчи кучлари ҳақидаги билимларсиз инсонни тарбиялаш ишини ҳам амалга ошириб бўлмайди. Инсон – биосоциал мавжудот. Шунинг учун ҳам унинг психик онтогенезга икки асосий омил:
1) Биологик, табиий.
2) Ижтимоий – ҳаѐт шароитлари, жамият томонидан ташкил этиладиган таълим ва тарбия таъсир кўрсатади.
Бу икки омилнинг ўзаро муносабати турли оқим намоѐндалари, (яъни биологик ва социал) томонидан турлича талқин қилинади. Биологик оқим намоѐндалари инсондаги туғма, ҳаѐтий жараѐнларни уни ривожланишига ҳал қилувчи таъсир қилади, деб тан оладилар.
Социал оқим намоѐндалари эса, аксинча, асосий омил – ташқи таъсир, деб ҳисоблайдилар ва биологик факторнинг ролини инкор этадилар.
Ҳар иккала оқим ҳам психик онтогенезга таъсир этувчи битта омилни тан оладилар ва улар ўртасидаги ўзаро муносабат ҳам ўзаро таъсирини кўрмайдилар.
Психик онтогенез масаласини ҳал қилишда иккала омил таъсирини бирликда қараш тўғри йўналиш ҳисобланади.
Биологик омилларга ирсият ва туғма, наслдан - наслга ўтувчи хусусиятлар киради. Бола наслий йўл билан аввалом бор нерв системаси тузулишини бош мия, сезги органларининг инсоний хусусиятларини; ҳар бир киши учун хос бўлган жисмоний белгилар – икки оѐқлаб юриш, атроф-муҳитни билиш ва унга таъсир этиш органи сифатида қўлга эгалик, нутқ ҳаракат аппаратининг ўзига хос, инсоний тузилишини олади.
Булардан ташқари биологик, инстинктив эҳтиѐжлар – овқатга, иссиқликка бўлган эҳтиѐжларни, ОНФ типи хусусиятларини ҳам бола наслий йўл билан қабул қилади. Нерв системаси, сезги органлари, бош миянинг табиий, туғма психофизиологик ва анатомик хусусиятлари лаёқат деб аталади. Лаѐқат асосида эса инсоний, интеллектуал хусусиятлар, қобилиятлар шаклланади ва ривожланади.
Демак, биологик хусусиятлар инсоннинг табиий асосини ташкил қилади. Унинг моҳияти эса социал, ижтимоий аҳамиятга эга бўлган сифатлардан иборат. Инсон шахс сифатида ижтимоий, социал муҳитнинг ҳал қилувчи таъсири остида шаклланади.
Боланинг психик онтогенезига табиий муҳит муайян таъсир кўрсатади.
Аммо боланинг психик онтогенезига унинг инсоний жамиятдаги ҳаѐти асосий туртки беради. Бошқа кишилар билан мулоқотда бўлмасдан болада психик онтогенез ҳам бўлмайди. Бунга мисол, ҳайвонлар орасида яшаб, тарбияланган бола: (нутқи ривожланмаган, ақлий қобилиятлари йўқ, инсоний хис- туйғу, ўз-ўзини англаш мавжуд эмас).
Ҳозирги замон биология фанининг таъкидлашича, организм билан уни ўраб турган атроф-муҳит бир-бутунликни ташкил этади.
Табиий ва ижтимоий муҳит фарқланади. Табиий муҳитни иқлим, ўсимликлар ҳамда географик шароитлар ташкил қилади. Табиий шароитлар боланинг ривожланишига таъсир қиладими? Табиий муҳит боланинг ривожланишига организм сифатида таъсир қилади. Масалан: иссиқ чўл зонасида яшовчи бола билан Шимолда ѐки денгиз бўйида яшовчи болаларнинг модда алмашинувида кескин фарқ қилади. Бироқ, табиий муҳит боланинг шахс сифатида шаклланишига бевосита таъсир қилмайди, балки социал муҳит, кишиларининг ижтимоий меҳнат фаолияти орқали таъсир этади.
Демак, боланинг психик ривожланишида социал муҳит катта аҳамиятга эга. Тажрибанинг кўрсатишича, инсоният жамиятидан ташқарида гўдак ҳақиқий, тараққий этган инсон бўла олмайди.
Ҳар бир бола яшайдиган ижтимоий муҳит бир эмас, балки бир неча қаватдан, зонадан иборат. Энг яқин зона – оилавий муҳитдир. Оилага қараганда кенгроқ зонани боланинг ўртоқлари, тарбиячилари ташкил этади. Бундан ташқари яна бир зонани боланинг қариндошлари, қўшнилари ташкил қилади ва ниҳоят, энг кенг зона – ижтимоий муҳит бўлиб ҳисобланади. Унинг таъсири фақат бевосита ҳатти-ҳаракат намуналари, алоҳида кишиларнинг мулоҳазалари орқали эмас, балки китоб ва газета, радио, кино, телевидение, жамиятда ўрнатилган қонун, қоида ва одатлар, аҳлоқ талаблари, эстетика орқали амалга оширилади.
Шундай қилиб, психология фани одамнинг психик хусусиятлари унинг ҳаѐти давомида, яъни онтогенетик тарзда юзага келади, бу хусусиятларнинг таркиб топиши ва ривожланишида одамнинг ижтимоий тажрибаси унинг ҳаѐти ва фаолият шароитлари, таълим ва тарбия етакчи, ҳал қилувчи роль ўйнайди деб ўргатади.
Бироқ, агар боланинг шахсий активлиги мавжуд бўлмаса, муҳит ҳам, ирсият ҳам шахсга, унинг психик онтогенезига таъсир кўрсата олмайди. Фақат ўзининг активлигини кўрсатгандагина бола атроф муҳитнинг таъсирини ҳис қилиши мумкин, шундагина унинг наслий хусусиятлари намоѐн бўлиши мумкин.
Бола активлигини ҳисобга олишнинг зарурлиги психологиянинг муҳим тамойили – онг ва фаолиятнинг бирлиги тамойилидан келиб чиқади.
Онг фаолиятда намоѐн бўлади ва ривожланади. Боланинг активлиги турли формада бўлиши мумкин: тақлиддан тартиб то ижодий активлик, ташаббускорликкача. Аммо боланинг активлиги қайси формада бўлмасин, у атроф муҳитни, дунѐни билиш унинг ривожланиши учун зарур ҳисобланади. Активликда бола ўзини намоѐн қилади ва ривожланиб боради. Ривожланишнинг самарали бўлиши бола активлигининг катталар томонидан бошқарилишига боғлиқ бўлади. Бола акивлигини ривожланишнинг барча босқичларида бошқариб бориш муҳимдир. Бола активлигини ташкил қилишининг асосий формаси эса – таълим ва тарбиядир.
Ривожланиш процессида бола шахсининг ўзгариши ҳам рўй беради. Бу ўзгаришларни 3 та гуруҳга бўлиш мумкин.
1. Шахс йўналишининг ривожланиши.
2. Фаолиятнинг психологик структурасидаги хусусиятлар.
3. Онг механизмларнинг ривожланиш даражаси.
Ривожланиш процессида болаларда шаклланувчи мотивлар турли-тумандир. Шунга мувофиқ уларнинг йўналиши ҳам ҳар-хил бўлиши мумкин. Баъзи болаларда ўқишга бўлган йўналиш етакчилик қилади: бу болалар учун яхши ўқиш, ўқитувчи тингловчиларни бажариш муҳимдир, уларни ўзлаштириш баҳолари ташвишлантиради. Бошқа болалар ўзларининг билишга бўлган йўналишлари билан ажралиб турадилар. Улар масалалар ечиш, янги билимлар олишни ѐқтирадилар. Бироқ барча предметларга ҳам болалар бир хилда муносабатда бўлмайдилар. Улар учун баҳо эмас, дарсларнинг қизиқарлилиги муҳимдир.
Кўпчилик болалар учун атрофдагилар билан ўзаро муносабатлар муҳимроқ. Бу болаларнинг хулқ-атвори жамоавийга муайян позицияни эгаллаш, тенгдошлари билан, катталар билан ўзаро муносабатларда ўз ўрнини аниқлаш билан белгиланади. Бироқ шахс йўналиши доимо ўзгариб туради. Масалан: бошланғич синфларда ўқишга бўлган йўналиш кучли бўлса, ўсмирларда атрофдагилар билан муносабатлар аҳамиятлироқ бўлади.
Ҳар қандай фаолият бир неча элементларни ўз ичига олади. Улар фаолиятининг психологик структурасини ташкил этади.
Фаолият – Ҳаракат
Мотив – Мақсад
Операция – Усул Фаолиятда мақсад ва унинг мотив билан алоқаси муҳим ҳисобланади. Бола ривожланишида фаолиятининг мақсадга йўналганлиги аста-секин шаклланади. Масалан: 3 ѐшли болалар ўз харакатларини кўзлаган мақсад бўйича ташкил эта олмайдилар, улар мақсадни унутиб қўйишлари мумкин. 5-6 ѐшли болалар ҳаракатлари материалга боғлиқлиги билан характерланади.
Кичик мактаб ѐшининг охирларига келиб, болаларда фаолият мақсади билан мотив ўртасида алоқа ўрнатиш малакаси шаклланади. Шундай қилиб, фаолият психологик структурасининг ривожланиш процессида бола ҳатти-харакатининг хусусиятлари ва фаолиятининг тузилиши ўзгаради. Мақсадга йўналганлик, иҳтиѐрийлик, уюшқоқлик ривожланади.
Онг ривожланиш процессида бола томонидан воқеликни идеал равишда акс эттириш меҳанизмлари, структура ва мазмуни ўзгаради. Бу айниқса, бола ақлий фаолияти хусусиятларининг ўзгаришида намоѐн бўлади.
Онг ривожланишининг муҳим кўрсаткичи, ўз-ўзини, ўзининг ―Мен‖ини англашдир. Ўзининг ―Мен‖ ини англаш бола шахси ривожланишининг турли томонларини характерловчи асосий механизмлардир.
Бола психик ривожланишининг ҳаракатлантирувчи кучлари ҳақидаги масала ҳам энг муҳим масалалардан биридир.
Ривожланиш, онтогенез ҳақидаги бир-бирига қарама-қарши бўлган 2 та концепция мавжуд. Булар:
1. Диалектик.
2. Метафизик.
Биринчи концепцияга мувофиқ, онтогенез қарама-қаршиликлар бирлигидан иборат бўлса, иккинчисига биноан онтогенез кўпайиш ва камайиш, ўсиш, такрорланиш сифатида қаралади. Онтогенезга метафизик қарашга кўра, ҳаракат, онтогенезнинг ҳаракатлантирувчи кучи унинг манбалари, мотиви четда қолиб кетади. Бу концепциянинг моҳияти шундан иборатки, унга мувофиқ онтогенез – миқдорий ўзгариш, муайян хусусиятнинг кўпайиши ѐки камайишидан иборат. Масалан: боланинг луғат бойлигининг кўпайиши, яъни сўз бойлигини тўплаш; нутқ ривожланишида хатоларнинг камайиши; хотира, диққат, кўникмалар ҳажмининг кенгайиши – боланинг психик ривожланиши, деб қаралади.
Диалектик – қарашга кўра, жамият ва табиатдаги ҳар қандай ҳаракат сингари ривожланиш, онтогенез ҳам ички қарама-қаршиликлар курашидан иборат.
Ҳар бир инсоннинг, шу жумладан бутун жамиятнинг ривожланиш жараѐнида эски шакл, ғоя, одат, қизиқишлар ўзгаради, уларнинг ўрнига келувчи янги ғоя, одат, қизиқишлар таъсирида қайта тузилади. Демак, бу ерда эскилик билан янгилик ўртасида кураш кетади. Шундай қилиб ривожланиш процессида янги босқич бошланади.
Бундан ташқари, диалектик фан онтогенез деганда фақат миқдор ўзгаришларни эмас, сифат жиҳатдан янги форма ва хусусият, сифатларининг вужудга келишини тушунади.
Онтогенезнинг метафизик концепцияси ривожланиш манбаларини очиб бермайди, балки уни ўз - ўзидан, спонтан равишда амалга ошадиган жараѐн деб ҳисоблайди ва шунинг учун унинг сабабларини билиш мумкин эмас. Демак, уларнинг фикрича, онтогенез жараѐнини бошқариш имкониятлари ҳақидаги масала ҳам ўз-ўзидан автоматик равишда йўқ қилинади. Бу концепцияга кўра, бола – бу кичкина катта одам. Психик ривожланиш эса – дастлаб берилган хусусиятларнинг кенгайиши холос.
Бола психикасидаги эскилик билан янгилик ўртасидаги қарама-қаршиликлар, зиддият таълим ва тарбия жараѐнида намоѐн бўлади ҳамда бартараф қилинади.
Бола ривожланишининг ҳар бир ѐш босқичида зиддиятлар намоѐн бўлишининг ўзига хос шакллари мавжуд. Буни мулоқотга бўлган эҳтиѐжнинг намоѐн бўлиши ва ривожланишида кўриш ҳам мумкин. Масалан: гўдак унга яқин бўлган кишилар, аввало онаси билан мимика, имо – ишора, алоҳида сўзлар ѐрдамида мулоқотда бўлади, аммо уларнинг маъносини ҳар доим ҳам тушунавермайди. Гўдаклик даврининг охирларига келиб, аторофдагилар билан мулоқатда бўлишнинг бундай воситалари унинг кишилар билан янада кенгроқ мулоқатда бўлиш ва ташқи дунѐни билиш эҳтиѐжларини қондириш учун етарли бўлмай қолади. Потенциал имкониятлар уни анча кенг ва мазмунлироқ мулоқот формасига ўтишга ундайди. Вужудга келган мулоқатнинг янги формаларига бўлган эҳтиѐж билан уларни қондиришнинг эски усуллари ўртасидаги қарама-қаршилик онтогенезнинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади: бу қарама-қаршилик, зиддиятни енгиб ўтиш ва бартараф қилиш мулоқатнинг сифат жиҳатдан янги, фаол шакли – нутқни туғдиради.
Демак, бола психик онтогенезини таълим-тарбия жараѐнида бошқариб бориш учун ҳар бир ѐш даврнинг асосий зиддиятлари, қарама-қаршиликларини яхши билиш ва уларни ҳисобга олиш зарур.