fayl Xiva - 19.12.2013 11-36-13[1] copy

Sana01.01.1970
Hajmi
#167779
Bog'liq
fayl Xiva - 19.12.2013 11-36-13[1] copy




I. МУКАДДИМА
ХИВА ВА КДДИМГИ ХОРАЗМ МАДАНИЯТИ
*Хоразм ноёб маданият, нафис санъат, юксак маъри- 
фат, турмушнинг домо фалсафаси ва инсонпарварлик гоя- 
лари билан йугрилган адабиёт ва шеьрият масками, 
думёвий илм учоцларидан бири...
Хоразм вох,асининг тарихий-маданий мероси бевосита 
Хива шах,ри билам боглщдир».
Ислом Каримов
арказий Осиёдаги энг диккдтга сазовор ша- 
харлардан бири — Хива Амударёнинг чап 
сохилида, Р збекистоннинг хозирги Хоразм 
вилоятининг жанубида жойлашган. Бу — 
минтакада бутунлигича сакланиб колган ягона 
нодир обида-шахардир. 1967 йилда Хива ку- 
рикхона-шахар деб эълон килинди, 1990 йил- 
дан бошлаб эса Хиванинг ички клсми — Ичан 
калъа ЮНЕСКО томонидан жахон ахамиятига 
молик тарихий обида сифатида эътироф этил- 
ди.
Хива маъмурий жихатдан туман марказидир. 
Н. Муравьев сузларига Караганда, XIX аср бош- 
ларида бу ерда «уч мингтача хонадон ва ун 
минггача ахоли» истикомат килган (1). Пол­
ковник Г. Н. Данилевский фикрича, утган аср 
уртасида «Хива ахолиси хар икки жинсда 4000 
жондан ошмайди» (2). Асримиз бошида у ерда 
20 мингга я кин ахоли истикомат килган. Хозир 
эса, сунгги статистик маълумотларга кура, ша- 
хар ахолиси 52 минг кишига етди.
Хива ва унинг атрофидаги табиий-географик
иклим инсон хаёт кечириши ва фаолият курсати- 
ши учун кулайдир. Шахар Хоразм вохасининг 
жануби-гарбий кисмида жойлашган, Коракум 
сахросига деярли бевосита туташиб кетган. Ён- 
атрофидаги унумдор далалар ва шахарнинг узи 
хам вилоятнинг бутун жанубий кисмидан окиб 
утадиган кадимий Полвон-Разовот каналидан сув 
ичади. Иклими кескин Континентал, киши меъё- 
рида совук, кор кам булади. Ёзи эса иссик ва 
курук утади. Шахар якинида куйи сугориш ти- 
зимларининг окава суви билан туладиган бир 
канча кул бор. Хива туманининг махаллий ахо­
ли томонидан асраб-авайланадиган хамда окило- 
на фойдаланиладиган усимлик ва хайвонот дун- 
ёси, бутун вилоятдаги каби, анча бойдир.
Хозирги хиваликларнинг этник таркиби бир 
хил — шахар ахолисининг 95 фоизини ташкил 
киладиган узбеклардир. Руслар, татарлар, ко- 
рейслар, козоклар, украинлар ва бошка мил- 
латлар вакиллари эса озчиликни ташкил кила- 
ди. Асримиз бошида бутун Хива хонлигида ахо­
ли таркиби бундан хам хар хил эди.


«Туркестанский сборник»да келтнрилган 
маълумотларга Караганда, Хивада беш-олти элат 
вакиллари нстикомат кнлган. Булар — шайбо- 
нийлар авлоди булган узбеклар — мамлакатнн 
забт этнб, унга эгалик кнлганлар; сартлар — 
каднмгн ахоли; дурма - кул - форсийлар; 
атрофдагм кучманчи ва ярим кучманчи турк- 
манлар; коракалпоклар ва козоклар эди (3).
Хоразм ахолиси Хива хонлиги тузнлгандан 
кейин хам, хивалнклар сингари, ^зларинн хо- 
размлнклар деб атаган. Янги давлат номн асо- 
сан европалнклар, айникса рус муаллифлари 
томонидан Хива хонлиги деб ишлатилган. 1920 
иилда Хива хони агдарилгач, янги тузилган халк 
хокимияти мамлакатнинг кухна номини тиклаб, 
Хоразм Республикаси деб атагани ва сунги 
пойтахт Хивани марказлигича саклаб колгани 
бежиз эмас.
Хоразмлик-хиваликларнинг атрофдаги каби- 
лалар ва халклар билан алокалари, шунингдек 
Хоразм вохасидаги узлуксиз миграция жараён- 
лари, бу кухна заминнинг куп асрлик тарихи 
давомида уни бир неча бор босиб олган куп 
сонли келгинди боскинчилар уларнинг этник 
таркибига ва маданиятига таъсир курсатди. 
Шунга карамай, Хоразмнинг, шу жумладан Хи- 
ванинг туб ахолиси маданияти ва турмушининг 
узига хос хусусиятларини, хатто охиригача улиб 
битмаган уз тилини хам Олтин Урда хамда 
Хоразмда чияатой турклари хукмронлик кил- 
ган даврга кадар саклаб кола билди.
В. В. Бартольд Хоразмнинг XV аср тему- 
рийлар давридаги этник таркибини таърифлар 
экан: «Хива хони ва тарихчи Абулгозий кел­
гинди узбекларга махаллий сартларни, купрок 
шахарликларни, Урганч ва бошка бирмунча аха- 
миятли шахарлар хамда айникса Хива ва Хазо- 
расп ахолисини карама-карши куяди», — деб 
ёзганди.
ТошДУ антропологлари ва этнографлари то­
монидан Хивада утказилган тадкикотлар маълу- 
мотларига кура, И чан калъа ахолиси монго­
лоид белгиси бироз аралашган европеоидлар- 
дан иборат булган. Шахар атрофидаги кишлок 
ахолиси антропологик белгиларига кура шахар- 
ликлардан бирмунча фарк килади. Афтидан, 
бунда махаллий дехконлар хамда савдогар-ху- 
нарманд ахолининг европеоидларга анча ухшаш 
белгиларга эга булган кушни ярим кучманчи ва 
кучманчи туркман кабилалари билан этногене- 
тик хамда ирсий-генетик алокаларининг таъси-
ри кузга ташланади. Антропологларнинг тахми- 
нича, хиваликлар уз ирсий турига кура фарио- 
на (чует) узбекларига анча якиндир. Тозаборёб 
(Хоразмда) ва Чует (Фарронада) манзилгохла- 
ридаги казишмалар натижасида олинган пале- 
антропологик маълумотлар шундан далолат бер- 
мокда. Асримизнинг 20-йилларида Хива ахоли- 
сини тадкик килган Л. В. Ошанин хоразмлик- 
лар (хиваликлар) орийларга ва хинд-европа тил 
гурухига якин, деган хулосага келади (4).
Хива минтакасида, афтидан, милоддан ав- 
валги I минг йиллик урталарндан, шахар ман- 
зилгохлари булган дехконч^чик маданияти юзага 
кела бошлаган. Археологнк казишмалар жараё- 
нида Ичан калъа худудида турли даврларга оид 
бир неча маданий катлам аникланди. Археолог- 
лар, шунингдек, илк шахар бинолари излари- 
ни, сопол идишлар колдикларини ва бошка нар- 
саларни топишдн. Булар ушбу худудда одам- 
лар качон яшаганлигини аниклаш имконини бер- 
ди (5). Хусусан, Ичан калъанинг энг куйи кат- 
ламидан топилган нарсалар милоддан аввалги
V аерга оид деб белгиланди. Бу — 2500 йил 
деганидир. Шунингдек Хива урнидаги биринчи 
манзилгох атрофида одамлар дехкончилик би­
лан шурулланганини курсатувчи ашёлар топил- 
ди. Хивага якин жойлашган Хазорасп, Бозор- 
калъа, Хумбузтепа атрофида хам шунта ухшаш 
холатга дуч келинди.
Хива шахри юзага келганидан буён унинг 
тарихи мухим сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва 
маданий ходисаларга бой бутун Хоразм тарихи 
билан чамбарчас боглик булиб келди.
Ноёб кухна шахар колдикларига бой Хоразм 
ёхуд Хворазм — «Куёшли ер» — Марказий 
Осиёнинг энг кадимий тарихий-маданий минта- 
каларидандир. Кулёзма манбаларгина эмас, бал­
ки у ерда топилган, милоддан аввалги VI —V 
аерлар — милоднинг I — IV аерларига оид ар- 
хеологик-нумизматик ва эпиграфик ёдгорлик- 
лар хам шундан дарак беради. «Хоразм» номи, 
турлича транскрипцияда булса-да, нафакат зар- 
душтийларнинг мукаддас китобида, балки Бе- 
хистун битикларида, Геродот, милетлик Гека- 
тей асарларида хам учрайди.
Масалан, Бехистун битикларида Дорога (ми­
лоддан аввалги 521—485 йиллар) карашли 23 
вилоят саналганда хоразмийлар вилояти хам эс- 
лаб >ггилади. Бу вилоятга чеккада жойлашган 
Хива калъаси хам кирган. Милетлик Гекатей 
эса Парфия (хозирги Хуросон)дан шаркда


жойлашган «хорасмий» халкл ва «Хорасмия 
шахри* хакида ёзади. Геродот «хорасмийлар»ни 
парфияликлар ва с^едлар билан бир сатрапия- 
га киритади.
Вакти келиб бу кадимий воха, узига хос та- 
биий-географик шароитлари боис очик осмон 
остидаги ажойиб, хайратомуз табиий музейга 
айланди. Бу ерда кум барханлари узра куплаб 
калъалар ва саройлар вайроналари, шахарлар 
харобалари кад кртариб турибди, асрлар юзи- 
ни курган улкан сугориш тизимлари излари куз- 
га ташланади.
Бундан 60 йилдан зиёдрок аввал С. П. Толс­
тое рахбарлигидаги археологик-этнографик экс­
педиция кадимги Хоразмни урганиш буйича иш 
бошлаган эди. Унинг худудида 70 га якин ар- 
хеологик ёдгорлик руйхатга олинган. Уларни 
хронология жихатидан милоддан аввалги IV аср- 
дан милоднинг XV —XVI асрларигача булган 
даврга оид шахарлар, деб хисоблаш раем бул­
ган. Бирок ёзма манбаларда улардан 32 таси 
хакидагина маълумот учрайди, 20 тасидагина 
доимий казиш ишлари олиб борилди. Булар 
асосан Хоразм вохаси чеккаларида жойлашган 
обидалардир. Амударё буйидаги марказий мин- 
такалардаги шахарлар эса кам тадкик килинди. 
Куплаб кухна шахарлар куп аерлик катламлар 
остида колиб кетган. Кадимий калъа деворлари 
сакланиб колган Хазорасп, Хива сингари ай- 
рим шахарларда эса хозир хам хаёт давом эт- 
мокда. Шундай булса-да, юкорида таъкидлаб 
утилганидек, милоддан аввалги I аерга таал- 
лукли маданий катламлар аникланди. Бу хол 
шахар вужудга келганига 2500 йилдан хам зиёд 
вакт булган, дея таъкидлаш учун асос булади.
Куплаб шахарлар жанубдан - Хуросон, 
Журжон ва Мовароуннахрдан мамлакатнинг 
марказий вохаси оркали Амударёнинг унг ва 
сул сохиллари буйлаб келадиган катта карвон 
иулларида жойлашган. Шахарларнинг бир кис- 
ми. шу жумладан Хива хам, чеккада, дехкон- 
лар ва кучманчнлар туташадиган худудда бар- 
по этилган.
Чеккада жойлашган манзилгохлар хамда 
Хива ва Хазорасп сингари шахарлар, мамла- 
катда урбанизация жараённ авж олишнга ёр- 
дам бергани холда, дехкон ва чорвадор ахо- 
лн алокаларида катта роль уинади. Бу пайт- 
да Хоразм учун кейингн даврларда хам хос 
булган, пухта ншланган планлаштириш, хар- 
бнй-инженерлик ва бинокорлик усуллари аник
кузга ташланади. Булар мазкур давлатда ша­
хар курилиши масалалари анча пухта хал 
этилганлигини курсатади.
Хоразмнинг куплаб калъалари якинидаги 
очик манзилгохларда курилган уй-жойларнинг 
ховлиси хам булган. Бу калъалар айни шу жи- 
хати билан бутун тарихи давомида бошкалари- 
дан ажралиб турган. Куплаб шахарлар муайян 
каналлардан доимий равишда сув ичган. Ку- 
пинча бу шахарлар ва каналлар номи бир хил 
болтан. Масалан, Хазорасп номи шундай ата- 
ладиган каналдан олинган, Шохобод (Шовот) 
хам шу ном билан аталадиган каналдан ёки, 
балки «Шох шахри» номидан олингандир. Хи­
ва Полвонёб каналидан сув ичган. Бу канал 
мутафаккир ва шоир Пахлавон Махмуд номи 
билан аталган.
Кенг куламда олиб борилган археологик-эт- 
нографик тадкикотлар туфайли Оролбуйида, 
Амударё ва Сирдарёнинг куйи окимида хоразм- 
ликлар-хиваликлар маданияти ва маънавияти- 
нинг кадимий учокларини аниклаш имкони ту- 
рилди. Бу тадкикотлардан маълум булишича, 
хоразмликлар маданияти илдизи ибтидоий жа- 
моа даврига бориб такалади. Калтаминор мада­
нияти милоддан аввалги IV —III аерларга, яъни 
неолит даврига оиддир. Улкан худудда (Аму­
дарё, Узбойнинг кухна дельтаси, Сирдарёнинг 
куйи окимн, Ички Кизилкумда) топилган нео­
лит даври овчилари хамда баликчилари ман- 
зилгохларида ягона калтаминор этник-маданий 
бирлигига оид кабилалар яшаган.
Жонбоскалъа — 4 калтаминор маданиятининг 
ажойиб ёдгорлигидир. Бу ерда майдони 300 
квадрат метр булган конуссимон манзил казиб 
тошыган. Унда тахминан 100—120 кишидан ибо- 
рат ypvF жамоаси яшаган. Улар уз куроллари- 
ни тош ва суякдан ясашган. Асосан балик ва 
TyHFii3, кийик хамда сувда яшайдиган парранда 
гуштини тановул килишган. Овкат кулолчилик 
чархисиз ясалган, куплаб колип накшлар би­
лан безатилган сопол идишларда тайёрланган. 
Сопол буюмлар шаклан турли-туманлиги хамда 
накшинкорлиги билан хайратга солади (6).
Калтаминор топилмалари Хоразмнинг кадим­
ги ахолисининг K
o
30
fhctoh
, Сибирь, Хиндис- 
тон ва Эронда яшаган кабилалар билан мада­
ний алокаларини аниклаш имконини беради. 
Масалан, милоддан аввалги III минг йилликда- 
ги Минусинск улкасн кабрларида Амударё чи- 
ранокларидан тайёрланган буюмлар, калтами-


нор манзилларида эса Хинд океани чиганокла- 
ридан тайёрланган мунчоклар учрайди.
Тозабояёб маданияти мавжуд булган давр (ми- 
лоддан аввалги II минг йиллик урталари)да хам 
шундай манзара кузга ташланади. Бу маданият 
манзиллари барханларда хамда такирларда то- 
пилди. Бу ерда калтаминорликларни эслатувчи 
кремний куроллар, мис куроллар колдиклари 
хамда Сибирь ва Козогистоннинг бронза асри- 
га оид идишларига $Ьсшаш, таги текис, накшин- 
кор сопол идиш парчалари топилди. Амударё- 
нинг жанубий Окчадарё дельтасининг дельта 
ички б^шлири одамлар томонидан жадал уз- 
лаштирила бошлаган. Тизимнинг ён шохобча- 
лари буйлаб тозаборёб кабилалари жойлаша бош- 
лайди, уларнинг маданияти Жанубий Уралбуйи- 
нинг келгинди ахолиси хамда махаллий ахоли 
анъаналари таъсири остида шакллангандир.
Тозаборёб манзилгохлари ахолиси чорвачи- 
лик ва сурорма дехкончилик билан шуруллан- 
ган. Моддий маданият топилмаларига караб то- 
заборёбликларни Евросиё дашт бронза мадания- 
тига киритиш мумкин. Сурорма дехкончилик 
хусусняти эса жанубий дехкончилик маданияти 
таъсирини курсатмокда (7).
Шу тарика дельтасида унумдор текисликлар 
булган хамда даигг яйловлари билан у раб олин- 
гаи Амударё куйи окимидаги махаллий табиий- 
географик шароит Жанубий Оролбуйида ши- 
молий ва жанубий компонентларни уз ичига 
олувчи, этник жихатдан мураккаб ахоли шакл- 
ланишида мухим омил булди. Масалан, Кук- 
ч а - 3 кабрида андронов, шаркий У рта денгиз 
ва хинд-дравидоид ирк турлари аникланди (8). 
Хоразмликларнинг диний тасаввурлари илк ти- 
зими айни шу даврда юзага кела бошлаган.
Сунгги бронза даври амиробод маданияти 
манзилгохлари топилгач, милоддан аввалги II 
аср охирн - I аср бошларида Жанубий Орол- 
буйи дехкон-чорвадорлари мухитидан ярим куч- 
манчи чорвадорлар гурухлари аста-секин ажра- 
либ чиккани аникланди (9).
Калтаминор ва Тозаборёб моддий маданияти 
объектларн орасида. айникса, илк дехкончилик 
кабнлаларннннг диний тасаввурлари туррисида 
маълумотии уз ичига олган неолит давридаги 
Хоразм обидалари орасида ибодатхона сифати- 
да бслгиланган кабрлар мажмуи, шунингдек ант­
ропоморф ва зооморф шаклидаги хайкалчалар 
мухим ахамият касб этадн. Катта худудда то­
пил гаи. пухта ясалган, асосан аёллар тасвир-
ланган терракота (сопол хайкалча)лар, шубха- 
сиз, кандайдир муинёна образлар билан борлик 
булган. Шартли равишда «неолит Венералари» 
деган ном берилган, она урути шаклланган да­
врда юзага келган кухна хосилдорлик культи 
билан борлик булган, аёлларнинг кичик хайкал- 
чалари киши диккатини тортади. Хдйвонлар ша- 
клчаларшинг топилиши эса хиваликларнинг ка­
дим авлодларида тотемизм элементлари пайдо 
булганлигидан ва улар бош маъбуда —хосил­
дорлик хомийсига буйсунганидан дарак беради.
Бу даврда табиат билан инсон бирикиб кет- 
ган илк диний тасаввурлар шаклланибгина кол- 
май, кондошлик муносабатлари дастлаб хайвон- 
ларга, сунгра табиий ходисаларга ва уларни 
гавдалантирувчи рухлар хамда урур-кабиланинг 
хомий маъбудларига аста-секин кучирилган.
Сунгги эллик йил ичида Хоразмда, хусусан, 
Хива узбеклари орасида олиб борилган этно* 
график тадкикотлар нафакат аждодлар топин- 
ган рухлар культини, тотемистик тасаввурлари- 
ни, балки, айникса, аёллар ва хунармандлар 
орасида сакланиб колган азизлар хамда хомий 
маъбудлар культи колдикларининг аник изла- 
рини топиш имконини берди. Тотемлар хам, 
рухлар хам, хомий азизлар хам турли оилавий- 
маиший маросим ва расм-русмларда, шунинг- 
дек халкнинг бой мифологиясида, хиваликлар­
нинг орзаки этник ижодиётида уз аксини топ­
тан.
Бу жихатдан олганда, Хоразмда этнограф- 
лар кизикарли тадкикотлар утказишган. Улар 
куплаб афсоналарни туплашган хамда махал­
лий ахолининг, шу жумладан хиваликларнинг 
маънавий хаётида катта урин тутган 130 дан 
зиёд зиёратгох мозорни текширишган. Рухлар 
ибодати ва шомонлик, оилавий-маиший маро- 
симлардаги муриёналик, ишлаб чикариш ва тур- 
мушдаги хосилдорлик культи, авлиёлар, табиат 
ва хайвон культи, шунингдек оилавий маро- 
симчиликда, айникса, дафн билан боглик расм- 
русмда нисбатан мустахкам сакланиб колган зар- 
душтийлик колдиклари буйича ноёб материал 
тупланди. Уларнинг хиваликларга оидлари ба- 
тафсил урганилди. Хивалик ва бошка хоразм- 
лик авлиёлар туррисида ёзиб олинган афсона 
ва ривоятларни тарихий маълумотлар билан 
киёслаганда, Хоразмда машхур булган бир канча 
рухоний ва дунёвий шахслар — шоирлар, му- 
тафаккирлар, таникли хукмдорлар ва уларнинг 
сафдошлари хамда бошка сиёсий арбобларни
^ 1 5 ^ -


мукаддаслаштиришнинг ижтимоий-юявий сабаб- 
лари аникланди (10).
Яккапорсон-2 манзилгохи хамда Тагискен 
макбаралари буйича материаллар кадимги Хо- 
разм жамиятида мулкнй тенгсизлик вужудга кел- 
ганидан, шунингдек ижтимоий табакаланиш мав­
жуд булганидан далолат беради. Катор олим- 
ларнинг фикрича, афтидан, милоддан аввалги 
VIII —VII асрларда бу ерда «Катта Хоразм» 
деб аталмиш илк давлат бирлашмаси юзага кел- 
ган.
Хоразмда ибтидоий жамоа муносабатларидан 
синфий муносабатларга утиш даврига оид ан- 
чагина археологик ёдгорликлар мавжуд. С. П. 
Толстое маълумотларига кура, урушдан олдин- 
ги турт йил ичида унинг экспедицияси аъзола- 
ри аниклаган ёдгорликлардан 400 дан opTiiFH 
милоддан аввалги IV минг йилликдан милоднй 
XIV —XV асрларгача булган катта давр орали- 
рида Хоразмнннг кадимги дунёсини янгича куз 
билан куриш имконини яратди.
Сарикамиш буйи хавзаси худудида жойлаш- 
ган Кузаликир шахристони утиш даврининг асо- 
сий обидасидир (милоддан аввалги VI —V аср- 
лар). Бу — харбий истехкомларнинг аннк ст- 
руктураси ва тизимига эга булган илк Хоразм 
шахарларидандир. Кузаликир тураржой масси- 
вида олиб борилган казнш ишлари жараёнида 
накшинкор идиш, курбонлик амалга оширила- 
диган турт оёкли тош буюм булаги, учи кубба- 
ли бронза буюм парчаси, тилладан ясалган шох- 
дор така боши ва милоддан аввалги VII —V 
асрларга оид шаклар кабрларидан олинган буюм- 
ларни эслатувчи бошка нарсалар топилди. Ка­
димги мозоркурронлар материалларида хам во- 
ха ва дашт маданиятлари бир-бирларига узаро 
кириб боргани аник кузга ташланади. Кадимги 
Хоразмнннг чекка жойларидаги куплаб обида- 
ларни текширганда, уларда дафн расм-русмлари 
роят
хилма-хил булганлигн, айни махалда Хо- 
размдаги зардуштийлик расм-русмларида оста- 
дон (оссуарий — вафот этганларнинг суяклари 
сакланадиган идишлар) тнпидаги кабрлар кенг 
таркалган махаллий дафн одатларига хам куч- 
ли таъсир курсатгани маълум булди (11).
К)гпла6 тадкикотчилар зардуштийликнинг ва 
унинг пайгамбари Зардуштийнинг ватани Мар- 
казий Осиё, шу жумладан кадимги Хоразм, деб 
таъкидлашади. Археологик-этнографик маълу- 
мотлар хоразмликларнинг ибтидоий аждодлари 
турли диний тасаввурлари кейинчалик пайдо
булган динлар, айникса, дастлаб олов ва та- 
биий ходисаларга эътикод сифатида дунёга кел- 
ган зардуштийлик таълимоти билан генетик 
6
o f

лик булганини тасдиклайди. Бу диний тизим- 
нинг асосини Анахита образидаги хосилдорлик 
маъбудига, турли табиий ходисалар, ёритгич- 
лар билан борлик самовий тимсолларга эътикод 
килишдан иборат булган ибтидоий динлар таш­
ки л килди.
Табиий ходисалар ва кучларнинг зиддиятли- 
лиги, яъни бир ходиса, масалан, олов ва сув, 
ер ва хаво хам эзгулик, хам ёвузлик тимсоли 
булиши мумкинлиги, табакаланиш вужудга ке- 
лиши бил;ш борлик булган ижтимоий зиддият- 
лар дуалистик диний тасаввурлар пайдо були- 
шига олиб келди ва улар, энг аввало, эътикод 
билан борлик урф-одатларда намоён булди.
Кадимги Хоразмда дунёга келган зардуш­
тийлик уч буюк империя — ахоманийлар, эро- 
нийлар ва сосонийлар салтанатида давлат ди- 
нига айланди. Бу империялар милоддан аввалги 
VI асрдан милоднинг VII асригача, узлуксиз 
деярли ун уч асрдан зиёд мавжуд булди хамда 
Якин ва У рта Шаркнинг жуда катта кисмида 
хукмронлик килди. Шу боис зардуштийликни 
жахон дини, Зардуиггийни эса шарк пайгамбар- 
ларннинг биринчиларидан деб хисоблаш мум- 
кин. Машхур диншунос Мэри Бойс адолатли 
равишда кайд этиб утганидек, «Эроннинг (антик 
Хоразмнннг хам — И. Ж . ) хокимияти зардуш- 
тнйликка улкан обру-эътибор келтирди ва унинг 
таълимотидаги анрим энг мухим жихатлар яху- 
дийлик, насронийлик, целом динлари хамда гнос­
тик мазхаблар томонидан узлаиггирилди. Шарк- 
да зардуштийлик буддавийликнинг шимолий ва- 
рианти рнвожига таъсир куреатди» (12). Бу 
диннинг айрим коидалари «ноёб ва эътиборга 
лойиадир. Бу коидалар уз эътикодчилари учун 
муайян максадни кузлаб ва коникиб яшаш имко­
нини яратди» (13). Насроний, сунгра ислом ди­
ни айни шу ижобий коидаларни ижодий узлаш- 
тирганликлари боис кейинчалик жахон динш'а 
айланиш имконига эга булди.
Кадимги Хоразмда йирик ирригация иншоот- 
лари курилиши бу ерда шахар цивилизацияси 
ва юксак дехкончилик маданияти юксалишида 
хал килувчи роль уйнади.
Кучли марказлашган давлат мавжуд булган 
хамда эрксиз мехнатдан каттик фойдаланган 
чокдагина мураккаб сурориш тизимини яратиш 
мумкин эди.


Кадимги Хоразм цивилизацияси мнлоддан ав- 
валги IV аср — милоднинг III асрларида гур- 
кираб ривожланди. Афтидан, милоддан аввалги 
IV асрнинг нккинчи ярмида ахоманиилар зул- 
мидан халос булган кудратли Хоразм давлати 
вужудга келди. Дехкончилик кенгайгани, ша- 
харларда хунармандчилик ва савдо-сотик авж 
олгани унинг иктисоди ривожланганининг да- 
лилидир. Амударёнинг унг сохилида Куйкирил- 
ган калъа ва Жонбоскалъа канал лари казилди, 
улардан далаларни сурорувчи куплаб катта-ки- 
чик ариклар тармокланиб кетди. Милоддан ав­
валги IV асрда Амударё ва Сирдарёнинг куйи 
окимида сурориладиган ер майдони тахминан 
3,5 миллион гектарни ташкил этди. Бу ерда 
тарик, бурдой, арпа, полиз экинлари ва техник 
экинлар етииггириларди. Борларда урик, олху- 
ри, шафтоли, анор, узум парвариш килинарди
(14).
Йирик каналлар ва ирмокларнинг куйи оки­
мида куплаб манзилгохлар, кудратли мудофаа 
деворлари ва харбий истехкомлари булган, дар- 
воза олди йуллари чалкаштирадиган калъа-ша- 
харлар пайдо була бошлади. Булар савдо-ху- 
нармандчилик ва маданий марказлари — Аму- 
дарёнинг унг сохилидаги Жонбоскалъа, Бозор- 
калъа, Амударёнинг сул сохилидаги, Хоразм- 
дан жанубга олиб борадиган кадимги карвон 
й^ли буйлаб жойлашган Хазорасп, С ад вар, Ж и­
га рбанд сингари урта асрлар шахарлари неги- 
зидаги антик истехкомлар, Капарас истехкоми 
ва Елкарас диний марказидир.
Куйкирилган калъа — бу даврнинг классик 
обидасидир. У, афтидан, ё расадхона, ё ибо- 
датхона, ёхуд мураккаб кабрлар мажмуи бул­
ган (15). Бу калъа марказида тугарак бино бу- 
либ, атрофи туккиз буржли девор билан урал- 
ган. Марказда жойлашган цилиндр шаклидаги 
бино икки каватли, арксимон утиш йуллари 
бор. Девор ташкарисидаги майдонда айлана 
буйлаб куплаб тураржой ва хужалик бинолари 
булган. Уларнинг айримларида катор териб 
куйилган, махсулот ва суюклик сакланадиган 
хумлар сакланиб колган. Топилмалар орасида 
баъзида шер бошли дастаги булган сопол идиш- 
лар, шароб куйиладиган керамик (сопол) ри- 
тонлар (шохсимон идишлар), фантастик образ- 
лар тасвирланган, уловга ортиладиган суюклик 
идишлари, лойдан ясалган хайкал кисмлари, 
эркак ва аёллар тасвирланган терракота хайкал- 
чалар, квадрат ёки думалок яшик куринишида-
гн, копкорида утирган ёки турган холда ярим 
буйи, баъзан эса бор буйи билан одамларнинг 
хайкаллари тасвирланган остадонлар куплаб уч- 
райди.
Оромий харфлари билан ёзилган (милоддан 
аввалги III аср — II аср бошларига оид) ка­
димги хоразм битиклари намуналари айникса 
кимматлидир.
Милоднинг бошида кудратли Кушан импе- 
рияси тарих сахнасига чикди. Марказий Осиё 
жанубининг катта кисми унинг таркибига ки- 
рар, Хоразм эса бу даврда алохида мустакил 
подшолик эди. Кушан подшолиги давридаги Хо­
разм шахарлари турри бурчакли кварталлар хам- 
да хукмдор калъасидан иборат мустахкам ман- 
зилгохлардан иборат булганди. Тугарак ёки 
T yF- 
ри бурчакли буржлар билан мустахкамланган 
кудратли калъа деворлари йирик хом 
f h i i i t
би­
лан кутарилган.
Хива шахрини казишда очилган иккинчи ва 
учинчи маданий катламлар айни шу даврга таал- 
лукли булиб, афтидан, Ичан калъа худуди айни 
шу даврда тула обод килинган. Шахар икки 
кават девор билан у раб олинган. Пахса девор 
устида хом риштдан эни икки метрга якин бул­
ган йулаксимон иншоот, уртача хар 30 метр 
масофада квадрат шаклида минора-бурж курил- 
ган. Ёиигглар антик давр намунасида тайёрлан- 
ган, айримларига тамга босилган. Кудратли хар­
бий истехкомлар хамда турли-туман топилма­
лар уша даврларда Хива ичкари-ташкарили йи­
рик маъмурий марказ булганлигидан хамда Хей- 
кон (Полвонёб) каналидан сув ичганлигидан 
далолат беради.
Кушан подшолиги даврида Марказий Осиё 
халклари, шу жумладан хоразмликлар, махал- 
лий анъаналарни ривожлантирган холда, юнон- 
рим ва хинд-эрон маданиятининг бир катор 
ютукларини узлаштириб, ижодий кайта ишла- 
дилар. Чорвачилик билан к^шилиб кетган 
хайдалма-сурорма дехкончилик улар хужалиги- 
нинг негизини ташкил килади; сурориш тизими 
анча кенгайтирилди хамда такомиллаштирил- 
ди, янги ерлар узлаштирилди, хунармандлик 
ишлаб чикариши ва савдо-сотик ривожланди. 
Бу Марказий Осиё халклари хужалик ва мада­
ний хаёти юксак даражада гуллаб-яшнаган давр 
эди.
Антик Хоразмнинг биринчи пойтахти, Аму­
дарёнинг куйи окимида, хозирги Коракалпогис- 
тоннинг Элликкалъа тумани худудида жойлаш-

П (Ю


ган Тупроккалъа (милоддан аввалгн I аср — 
милоднинг IV асрларн) кушан даврига оид маш- 
хур обндаднр.
Бу кухна шахар томонлари 350 ва 500 метр 
булган. ппрнк хом нпштдан кутарилган квадрат 
шаклпдап! куплаб буржлари булган мустахкам 
калъа деворлари билан ураб олннган. Бурж- 
ларнннг туртиб чиккан жойларн орасида тор 
шинаклар куйилган. Шахар ичмда бир-бири би­
лан кесишадиган тунри кучалар билан булин- 
ган тураржон урамлари булган. Мустахкам дар- 
возалар жанубин деворнинг уртасида булган. 
Улардан шимолии йуналишда марказий куча 
утган. Унга перпендикуляр холатда жойлашган 
тор кучалар шахарни бир неча урамга ажрат- 
ган. Хар бир у рам ягона текис лой том билан 
ёпилган, баъзида бир неча юз хонадан ташкил 
топган бннолар мажмуидан иборат булган. 111а- 
харнннг бошка худудлардан миноралар билан 
мустахкамланган, икки дарвозали, калинлиги 
ун метрга етадиган кушимча девор билан ажра- 
тнб олинган шпмоли-рарбий кисмида кургон бу- 
лнб, унда Хоразм хукмдорларинннг икки ка- 
ватли саройи жойлашган.
Бу сарой ёки кургон 180x180 метр майдонни 
згаллаган. Саройда узига хос иншоот булиб, С. 
П. Толстое уни каср деб хисоблаган. Саройда 
турли кенгликдаги ва вазифаси турлича булган 
200 га якнн хона булган. Хар иккала каватдагп 
хоналар ва заллар устн пиит гумбаз билан ёки 
текис тлтинлн шифт билан ёпилган. Улар очик 
дарчалар оркалн ёритилган. Баланд сарой ру- 
парасида жойлашган икки бинода хашаматлн 
хоналар булган. Ичп ранг-баранг деворнй на- 
кш, лой барельеф ва монумента.! хайкаллар би­
лан безатнлган. Раем маъдан буёклар билан лой 
шувокка ишланган.
Узига хос бу безаклар ислими ёки накшнн- 
кор булиб, уларда турли-туман кушлар, балнк- 
лар, хайвонлар ёки бутун бир сахналар тасвир­
ланган (16).
Арфа ёки думбнра чалаётган аёл тасвири кат- 
та кнзикнш уйротади. От, йулбарс, куш ва хо- 
казолар тасвири парчалари хам учраидн. Хил- 
ма-хиллиги билан хайратга солувчи ислими ва 
гирих накшларнииг купи хозирги тукувчи уста- 
лар яратган образларнинг бой дунёснни, айник- 
са, сузана. наматга босилган гулларни ёдга ту- 
шнрадн. Бинобарин, Хоразм узбеклари, жум- 
ладан, хиваликларнинг узига хос декоратив 
санъати илдизи аерлар куйнига кириб боради.
Сарой марказида тантаналар заллари («Шох- 
лар зали», «Ралаба зали», «Аскарлар зали») 
жойлашган. Уларнинг деворлари ганчкор уйма 
ва накш, тахт устида утирган шохлар, улар­
нинг кариндошлари ва аъёнлари хайкаллари би­
лан безатилган. Заллардан бирида тангачаси- 
мон совут ва узун бош кийим кийган кора тан- 
ли аскарлар хайкали топилди. Турли рангта 
буялган хайкаллар одам буйи баравар, баъзан 
аса бир ярим — икки баравар катта ёки кичик 
килиб, пиширнл.маган лойдан ясалган. Шохлар 
залида жами 138 та хайкал хамда мехроб, ёки 
подшохларнннг мавжуд булган ёхуд афсонавий 
аждодларини нлохийлаштириш муносабати би­
лан ёкиладиган оташкада топил ган. Катта 
хайкалларнинг тасвирига, бош кийими ва то- 
жига караб хар бир хайкаллар гурухинннг мар­
казида шох турганини тахмин килиш мумкин.
Олдида олов ёниб турган тахтда бола кута- 
риб утирган эркак ва аёл тасвири Куйкирилган 
калъада топилган барельефда хам учраши дик- 
катнн тортгадн (17). Сулоланннг мукаддас жойн 
булган бу залда тантаналар утказилгани холда, 
у линий ахамият хам касб этганн шубхаенз. 
Афтидан, деворлари жуфт-жуфт булиб раке ту- 
шаётган эчкикулок эркак-аёллар тасвирланган 
ун олтита буртма панно билан безатилган раке 
тушаётган никоблар залп хам кайсидир маъбуд- 
лар билан боилик днний ахамиятга эга булса 
керак.
Бу ердан топилган куплаб тангалар, бурдой, 
арпа, тарик донн, урнк, шафтоли, узум данаги, 
полиз экннларн ва техник экннлар уруя». ко- 
яоз, жун ва нпак мато булакларн, чарм пойаб- 
зал, темир найза, пайконлар антик даврдагн 
хоразмлпкларнннг хужалик-маданий хаёти ман- 
зарасини кайта тиклаш имконини беради. Чармга 
ва тахтага кадимги Хоразм ёзувида тушь билан 
аник килиб бнтилган архив хужжатлари топил- 
ганн алохида кнммат касб этадн.
Монумента.! хай кал та рош л и к ка хос бетакрор 
мутаноенблик, терракота хайкалчалар ва ажо- 
йиб буртма накш, деворга ишланган ажойиб 
накшлар, серхашам декоратив санъат асарлари 
кадимги Хоразм маданияти бунёдкорларн ба- 
диий махоратннинг мустакиллигидан, кучи ва 
образли тафаккури етуклигидан далолат берув- 
чи 
роят
узига хос ва яхлит мажмуадир. Хужа- 
лик фаолиятидаги ва маънавий хаётдаги, архи­
тектура ва санъатдаги этник маданий анъана- 
лар аерлар оша буюк синовлардан утиб, урта


асрларда ва янги даврда улкан роль уйнади. 
Тадкикотчилар хакли равишда таъкидлаганла- 
ридек, Хива лазгисини эслатувчи аскарлар ран­
ен хоразмлик халфалар санъатида кайта тик- 
ланган. Арфа чалаётган аёлнинг нафис сиймо- 
си, махаллий рассомлар ижодида кайта ярати- 
лаётган y.ivFBop деворий расмлар кадимги Хо­
разм цивилизацияси билан улка тарихининг 
кейингн даври алокалари занжирининг мухим 
óvfhhhhh
ташкил килади. Антик даврнинг ким- 
матли ёдгорликлари урта аерлардаги ва хозир- 
ги Хоразм юксак маданиятининг ибтидоси бу­
либ, унинг анъаналарини хозирги Хиванинг ис- 
теъдодли усталарм, адабиёт ва санъат арбобла- 
ри давом эттирмокдалар.
III-IV асрларда, феодализмга утилиши му- 
носабати билан Хоразмнинг ижтимоий тузуми 
ва социал-сиёсий хаётида катта узгаришлар бул- 
ди.
Илк урта асрларда (милоднинг V - VIII аср- 
ларида) Хоразм шахарлари маданиятининг ри- 
вожланишини Бургуткалъа вохаси мнеолида ку- 
рнш мумкин. Бу воха кургонларини урганнш 
натижасида Хива атрофидаги ховлилардан ибо­
рат кишлок манзилгохлари дехкон ахолисини- 
нг купчилик булиб яшайдиган оилалардан ибо­
рат жамоаси структурасининг узига хослигиии 
аниклаш мумкин булди. Айрим манбалар ва 
археологик маълумотларга кура, урта аерлар, 
афририйлар давридаги хивалнклар маданняти. 
афтидан, купрок шимоли-шаркдан, Сирдарёнинг 
купи окнми хамда Оролбуйи минтакаларндан 
келиб колган сунгги сак кабилалари иштнроки- 
да вужудга келган (18).
Хоразм кишлок манзилгохлари ва турар- 
жонларнни (I —XIV аерлар) урганиш натнжа- 
сида уларнннг замондаги эволюциясини куза- 
тнш, факат ер эгалнгн ва ердан фойдаланиш 
масалаларпнп курнб чикпшгнна эмас, балки хи- 
валикларнинг замонавий меъморчилиги ва бн- 
нокорлнк техникаеннинг теран илдизларини хам 
аниклаш мумкин булди. Масалан, тураржойни 
режалаштнришнннг VII —VIII асрларда кенг тар- 
калган икки туридан хозирги Хнвада хам фойда- 
ланилади. Кишлок тураржойларнни режалаш- 
тирншнинг деярли икки минг йиллик давр мо- 
байнида бу кадар баркарор сакланиб колиши 
онла шаклларининг, куп кишилнк оила жамоа- 
ларининг эволюциясини ва махаллий ахоли эт- 
ногенетик жараёнларинннг бошка жихатларини 
тадкик килиш учун имкон яратади (19).
Сархадлари Каспий денгизидан Хутангача 
хамда Хоразмдан Шимолий Хиндистонгача 6о- 
риб такалувчи кудратли Кушан давлатини, ке- 
йин эса эфталитлар давлатини барпо этган, ил- 
дизи массагетларга бориб такалувчи халклар- 
нинг Марказий Осиё худудида етти аср даво- 
мида хукмронлик килиши факат ажойиб санъ­
ат асарларидагина эмас, балки ахолининг эт- 
ник таркибида хам уз изини колдирди.
В. В. Бартольд VIII аердаги Хоразмни на- 
зарда тутган холда: «Араблар бу ерда атрофда- 
ги вилоят ахолисидан кийим-кечаги билан аж- 
ралиб турувчи хамда бошкаларга тушунарли 
булмаган ва ёзма хужжатларда хам ишлатила- 
диган алохида тилда гаплашувчи узига хос ахо- 
лига дуч келдилар», - деб ёзганди (20).
Араб истилоси арафасида Хоразм жиддий 
тангликни бошдан кечирмокда эди. Бу пайтда 
Хива, Шовот Тупроккалъаси, Кухна У вайе ша- 
харлари таназзулга юз тутди, Капарас, Калъа- 
жик калъаларида, Хива шахри якинидаги Tvn- 
роккалъада, Туккалъада ва бошка жойларда хаёт 
суниб борди. Сурориладиган экин майдони кес- 
кин кискариб кетди, хунармандчилик ишлаб чи- 
кариши таназзулга юз тутди. Ички кризис ту- 
файли заифлашган Хоразм уз худудига кириб 
келиб, вохада утрок булиб колган ярим куч- 
манчи ва кучманчи кабнлалар сикувига дош бе- 
ра 
олм ади. 
Бу омилларнинг бари хоразмлик- 
ларнинг социал ва этник киёфасига уз таъсирн- 
ни утказди.
Хоразмда, хусусан Хнвада шахар хаёти му- 
рул истилоси арафасида гл’ркнраб ривожланди. 
Ёзма манбалар хам, археологик тадкикотлар хам 
бундан далолат беради. 
Х ивада 
янги меъморий 
иншоотлар кад кутарди, янги маежид ва мадра- 
салар курилди, карвонсароплар барпо этилдп, 
калъа деворннпнг бузнлгаи кнемп тикланди.
Шунн таъкидлаб утнш заруркн, «бутун Мар- 
казнй Осиёдаги каби, Хоразмда хам V II-X II 
асрларда шахарлар янгиларини курнш хнеоби- 
га эмас, балки, асосан эскиларини тиклаш хи- 
собига ривожланди. XI —XII асрларда воха сар- 
хадларида калъалар жадал курилганлнгп, янги 
шахарлар бунёд килинганлигн археологик жн- 
хатдан кайд этилган. Бирок янги шахарлар 
майдони катта булмаган» (21). Шундай булса- 
да, археологларнннг сунгги тадкикотларидан 
маълум булншича, бу калъалар атрофида ками- 
да 1 - 1 ,5 километр кенгликда анча зич ховлн- 
жойлар курилган, улар апебастр ва сирлн ко-


шин билан безатилган. Хива шахри атрофида 
хам шундай ховли-жойлар булган. Бу ерда кат- 
та-катта карвонсаройлар ва бошка иншоотлар 
барпо этилгани хам хоразмшохлар даврида ша- 
харлар ривожланганидан далолат беради (22). 
Олтин Урда хонлиги даврида янги калъалар, 
карвонсаронлар ва шахар атрофидаги турар- 
жойлар ;шча жадаллик билан курилган. Хон- 
лик ташкил топиши арафасида Хива шахри йи- 
рик маъмурий, хунармандлик ва савдо марка- 
зига айланган эди, шу боис у Хива хонлиги 
пойтахти булиб колди. Минг йиллар давомида 
Хива табиатнинг вайрон этувчи кучларигагина 
эмас, ташки душманлар хужумига хам сабот 
билан дош бериб келди. Хивада булган руслар- 
нинг ёзишича, «Исовий таквим буйича VII аср- 
да араблар, XI асрда салжукий туркманлар ва 
Чингизхон мамлакат устидан довулдай утди, 
1299 йилги зилзила эса хатто Хива хонлиги 
куринишини хам узгартириб юборди. Махал- 
лий ахоли «шагар» (шахар — И. Ж. )  деб 
атайдиган хозирги Хива «Полвон» каналидан 
ажралиб чикадиган «Ингрик» ва «Чойжайли» 
ариклари оралигида жойлашган» (23).
Венгр шаркшунос сайёхи Арминий Вамбери 
XIX аср урталаридаги Хивани батафсил тав- 
сифлаб берган: «Хаддан ташкари бетартиб со- 
чилиб ётган, деворлари нотекис ва окланмаган 
уч-т^рт минг пахса уйни куз олдингизга келти- 
риб куринг; бу уйларни эни ун футли пахса 
девор билан ураб олинган холда тасаввур этиб 
куринг, шунда Хива туррисида тушунчага эга 
буласиз» (24).
Хива ва хиваликлар туррисида тупланган би- 
лим бу афсонавий шахарнинг вокеа-ходисалар- 
га бой кайнок хаёти сахифаларини вараклаб 
куришгина эмас, балки унинг ахолисининг хаёт 
тарзини, турмушини хамда маданиятини к^рса- 
тиш, хиваликлар этник киёфасининг шакЛла- 
ниш боскичларини изчил кузатиш имконини бе­
ради. Мамлакатнинг к^хна ахолиси авлоди бул­
ган хиваликлар уларнинг моддий ва маънавий 
маданияти анъаналарини саклаб колишган.
Хиваликларнинг этник-маданий анъаналари­
ни урганиш жараёнида уларнинг маданияти ка- 
димги хоразмлик аждодлари маданиятининг та- 
рихий вориси эканлиги, бу маданиятнинг теран 
илдизлари аникланди. Масалан, анъанавий дех- 
кончилик ва ирригация сохасидаги этнографик 
изланишлар, хусусан Хоразм учун узига хос 
булган чирирни ва кишлок хужалик куролла-
рини, узига хос архаик хива аравасинп, Аму- 
дарёдаги кемаларни, турли хунарлар хамда ху- 
нармандчилик буюмларнни. айникса кандакор- 
ликни, кулолчилик ишлаб чикаришини хамда 
амалий санъатни тадкик кнлиш, уларни архео- 
логик материаллар билан кнёслаш хамда бир- 
бири билан накадар борликлигини аниклашда 
катта ахамият касб этади (25).
Хоразмликлар-хиваликларнинг уларни кол- 
ган узбеклардан ажратиб турувчи кийим-кечак- 
лари хамда бош кийимларининг турли-туман- 
лиги 
роят
катта кизикиш уйротади. Хивадаги 
тураржойлар, жумладан, куррон ховлилар узи­
га хос хусусиятларини саклаб колган. Уларни­
нг режаси ва тузилиши X II-X III асрлар Ка- 
ваткалъа вохасидаги у рта асрлар курронлари- 
ннкига турри келади.
Этнографлар катта патриархал оила, хора­
змлик узбек л ар, шу жумладан хиваликларнинг 
оилалари ва ижтимоий хаётидаги кадимги 
эътикодлар хамда архаик ижтимоий институт- 
лар колдиклари туррисида кимматли материал­
лар туплашган. Айрим кадимги урурчилик 
анъаналарининг архаик хусусиятлари хозир 
хам сакланиб колган. Якин утмишда хивалик- 
ларда элатнинг оксоколи — кадхудо рахбар- 
лигидаги оксоколлар кенгаши мавжуд эди. 
Кадхудо эътиборли ёшуллилар билан бирга 
жамоа ички хаётини бошкарибгина кол май, зе­
ки анъаналар ва урф-одатларга риоя килини- 
шини каттик назорат хам киларди. Элатнинг 
(кавмнинг) аёллари орасида •«кадхудо» иши- 
ни онабоши ♦кайвони» бажарарди. Байрамлар 
ва туй-базмларда эркак мехмонларга «пайкал- 
лар», аёл мехмонларга эса «ход им л ар» хизмат 
килишган.
Хиваликларнинг маънавий хаётида азиз-ав- 
лиёлар мухим ^рин тутган. Бундай эътикоднинг 
илдизи хам кадим-кадимга бориб та кал ад и. Хо- 
зирга кадар Нажмиддин Кубро, Замахшарий, 
Султон У вайе, Исмамут ота, Юсуф Хамадоний, 
Пахлавон Махмуд сингари авлиёлар халк орасида 
машхурдир. Пахлавон Махмуд хатто Хиванинг пи- 
ри — хомийси деб хам танилган.
Хар йили утказиладиган халк сайиллари хи­
валикларнинг маънавий хаётида кадимдан кат­
та ахамиятга эга булиб келган. Айникса Нав- 
р^зни нишонлаш чоридаги сайиллар тантанавор 
утган. Бу сайилда Хива хони хам аъёнлари 
билан катнашган. Сайил чорида таникли хо- 
физлар ва раккослар, бахшилар ва шоирлар,


дорбозлар ва масхарабозлар уз санъати ва ма- 
хоратини намойиш этишган, полвонлар кураш 
тушишган, кучкор, хуроз урииггиришлар бул­
ган. Хозиргача хиваликлар оилавий байрамлар- 
ни хам созанда, хофизлар, раккоса ва уйинчи- 
лар иштирокида тантанали утказишади.
Хива лазгиси хозир хам Хоразмда жуда маш- 
хур халк раксларидандир. Узига хос бу ракс- 
нинг баъзи жихатлари сак-массагетларнинг ас- 
карий раксларига бориб такалади. Факат шу 
вилоятга хос болтан ажойиб хотин-кизлар дас- 
талари — Хива халфалари халк санъатининг 
бетакрор ходисасидир. Халфалар лирик ва ках- 
рамонлик кушикларини ижро этишади, уларга 
гармонь ва дойра ж^р булади; шу жараёнда 
аёллар нафис ракслар ижро этадилар.
Балки бу ходисанинг илдизи антик даврга 
бориб такалар? Тупроккалъада топилган дево- 
рий расмда арфа чалаётган аёл ва раккоса тас- 
вирлангани шундай мулохазани келтириб чика- 
ради. Афтидан, Хива сайиллари буюк Беруний
жонли ва чиройли тасвирлаган, маъбуд Анахи- 
тага багишланган оммавий Монмй байрамининг 
куплаб жихатларинн такрорлайди.
Хиваликларнинг огзаки поэтик ижодиёти иоят 
бой булиб, унда фольклорнинг турли жанрла- 
рига оид асарлар мавжуд. Бахшилар ижро эта- 
диган достонларда скиф-сарматлар ва массагет- 
лар даври кахрамонлик достонларинннг изи се- 
зилиб туради.
Санъат даврлар уртасидаги куприкдир. Хо- 
зирги хивалик меъморлар, истеъдодли наккош- 
лар ва кандакорлар, заргарлар ва кулолларни- 
нг юкори даражада бадиийлик билан яратнлган 
бетакрор асарлари, шубха йукки, кадимги хо- 
размликлар куп асрлик ижодий фаолиятининг 
бевосита давоми б^либ, уларнинг юксак махо- 
рати ва нозик бадиий дидидан дарак беради. 
Антик ва урта асрлар санъатининг айрим кои- 
далари ва усуллари минг йиллар оша авлоддан 
авлодга утказилиб, бизнинг кунларгача етиб кел- 
гани тахсинга лойикдир.


И. ТАРИХИЙ #ТМИШ
КАДИМИЙ ВА УРТА АСРЛАРДАГИ ХИВА. 
ТАРИХИЙ ТАРАККИЁТНИНГ АСОСИЙ ДАВРЛАРИ
1МГ арказнй Осиёдаги бошка купгина шахар- 
ларга нисбатан Хиванинг тарихий утмиши 
tj¡í якин вактларгача дурустрок урганнлмаган 

эди. Бунинг сабаби, аввало, XVI асргача 
булган ёзма манбаларда Хива тарихига оид 
маълумотлар жуда оз ва киска эди, нккннчи- 
дан, бу ерда археология казншмалари камдан- 
кам утказнлдп.
Араб-форс муаллнфлари (Истахрнп, Макдн- 
сни, «Худуд ал-олам») асарларида Хива номи
X асрдан бошлаб тилга олинади. В. А. Булато­
ва олиб борган археология казншмалари нати- 
жасида X - X I асрларга оид илк маданий кат- 
ламларгина анпкланди (1). Академик Я. F. Fy- 
ломов эса сопол колдикларига асосланиб, Хива 
милоддан аввалги I I I - I I асрлардан олдин пай- 
до булганннм таъкидлагаи эди (2). В. В. Бар­
тольд хам Кат шахрп каби Хивага хал« мусул- 
мончилпк кириб келишидан аввал асос солин- 
ганшш кайд этганди (3).
Топилган кадпмпй тангалар ва хивалик та- 
рпхчи Худойберди бин Аваз Мухаммад (1773 
ёки 1774 йилда тугилган) келтирган кпзн- 
карли афсона Хиваиинг жуда кадимийлиги- 
дан далолат беради. У «Дили Fapoiuió» аса- 
рида бундай деб ёзади: «Хоразмнинг яна бир 
шахрп Рамлдир. Унга Сом бин Нух асос сол- 
ган, хозир уни Хейвак деб атайдилар. Яна 
айтаднларкн, бу сузда (Х ейвак) Хазрати 
Пахлавон (Махмуд) вали вафот этган тарихн 
(санасн) яширннган. Шу тарика бу тарнх маз-
кур шахарнинг номи булиб колди. Унинг ав­
вал ги номи Рамл, бу кумлок демакдир. Кун- 
лардан бир кун Сом бин Нух у ерда ётиб ух- 
лаб, тушида узинн уч юз ёник машъала уртаси- 
да курибди. Хушнуд кайфиятда уйрониб, узи- 
дан хотира колднрмокчн булибди ва шу жойни 
текислаб, шахар курибди. Бошка бир гал бу 
ерга келганнда атрофини девор билан урабди 
ва унинг иарб томонида булок очибди. Хуллас, 
хикоя килишларича, Хейвак куп марталаб ван- 
рон булган ва кайта тикланган».
Хива тарихчисннннг ёзганларндан ва афсона 
маълумотларндан тарнхий хакикатни фахмлаб 
олишга интилса булади. Аввало Хива кумлок- 
дан иборат булг;ш жой - Рамл деб аталган, 
унинг пайдо булган вакти ва унга асос солган 
зотнинг номи Нух уялн Сом билан боглик.
Хулоса шуки, Хиваиинг вужудга келиш вак- 
тини аниклашда археология тадю!Котлари энг 
мухим мезондир. Хивада иморатлар зич жойлаш- 
ганлнги ва ахоли яшаб турганлиги сабабли ар- 
хеологня казншмалари утказиш кийин, бу ерда 
стратиграфия усулндаги казишлар ва уралар 
ковлаш йулн бнлангина даврларни аниклаш мум- 
кин. Хнванинг мадании катлами узига хослнги 
хам бу тадкикотларни мураккаблаштиради. Не- 
ча минг Гшллардан бери узлуксиз ривожланиб 
келаётган шахар учун маданий катламнинг 6 - 7
метр калинликда булиши унч;ишк катта эмас. 
Хива шахрининг тарихий маркази ва илк шакл- 
ланиш узаги булмиш Ичан калъа доирасида ма-


даний катлам хосил булишининг хусусияти шун- 
дан иборатки, бу ерда, Марказий Осиёнинг бош­
ка йирик кадимий марказларида булгани каби, 
маданий катламлар изчиллик билан вужудга кел- 
ган эмас, балки кейинги хар бир даврда мада­
ний катламнинг бутун калинлиги агдар-тунтар 
килинган. Натижада Ичан калъанинг аввалги 
ички иморатларн сакланиб колмаган, хозир зич 
килиб курилган иморатлар кухна шахарнинг бу­
тун майдонида кенг микёсда мунтазам археоло­
гия текширишлари утказишга халакит беради.
Бир канча меъморий ёдгорликларда таъмир- 
лаш ишлари утказилаётганлиги сабабли В. А. 
Булатова Ичан калъанинг шаркий ва Fap6nft 
кисмларида стратнграфик уралар кавлади, на­
тижада Хивада биринчи марта асл заминдан 
бошланган маданий катламлар калинлиги аник- 
ланди. Шаркни кисмдаги ураларнинг куйи 
жойларнда тоза кумда X —XII асрларга оид ма­
даний катламлар, Fap6m“t ураларда эса тоза кум 
устидаги XIII XIV асрларга оид маданий кат­
ламлар аннкланди. В. А. Булатованинг фикрн- 
ча, Кухна Арк калъасининг худуди хам уша 
пайтда узлаштирилган (4).
1970 йиллар - 1980 йнлларнинг охнрлари- 
да Ичан калъа меъморий ёдгорлнкларини 
таъмнрлаш лойихаларннн ишлаб чикиш муно- 
сабати билан мутахасснслар бир катор уралар 
кавлаб, кимматли сопол ашёлар топишга му- 
ваффак булдилар. Бу топилмаларни урганган 
М. Мамбетуллаев у ердан кадимги Хоразм дав- 
ри хакида гувохлик берувчн, милоддан аввалги
IV - III асрларга хос булган сопол идиш парча- 
ларини топди. Шу олнмнннг узи 1973 -1975 
йилларда Ичан калъа шахар деворларинн бир 
неча бор куздан кечириб, бу девор антик Хора- 
змга хос булган 40 — 4 3 x 4 0 -4 3 x 9 — 13 см хажм- 
дагн хом риштдан кутарилганннн аниклади. Шу- 
ни хам айтиш керакки, 1969 йнлда Хива му- 
зейида сакланаёгган тангалар мажмуаси ораси- 
дан (музей хазиначиси Т. Середанинг сузларн- 
га Караганда, мазкур тангалар Ичан калъа ху- 
дудндан топилган) антик ва у рта асрларга ман- 
суб тангалар чнккан.
Хиванинг ёшпни аннклаш, унинг тарнхи ва 
археологиясинн даврларга ажратши сохаснда 
1984 
1990 йилларда археолог М. Мамбетул­
лаев томонндан олти ерда катламларнп аниклаб 
берувчи казишма угказилди ва уралар кавлан- 
ди (5).
Биринчи казишма Кухна Аркнннг шимоли-
рарбий бурчагида, Окшихбобо обидаси хароба- 
лари турган баланд сунъий супа этагида 557 
кв.м, майдонда утказилди. Унта курилиш дав- 
ри (куйидан юкорига караб) аникланди.
Биринчи даврда калъа деворининг колдик- 
лари ва махаллий $™ок из лари кузатилди. Калъа 
деворининг 30 метри текшириб чикилди. 
0,35 — 1,37 метр баландликдаги девор саклан- 
ган. Девор бевосита йирик кум устига урилган. 
Пастки кисми калинрок ва киярок пахса булиб, 
уртаси кум ва йирик хом 
ришт
булаклари би­
лан тулдирилган. Унинг устига купчилигига там- 
ра босилган 40 — 42x41—44x9—13 см хажмли 
хом 
ришт
, орасига 2 —8 см калинликда лой со- 
либ, икки катор килиб терилган. Деворлар ора­
сида 2 м кенгликда йулак хосил килинган. Кух­
на Хоразм истехкомларида деворлар оралиги- 
даги гумбазли йулаклар куп учрайди. Бундай 
йулаклар Бозоркалъада (милоддан аввалги
VI —V асрлар), Кичик Кирккизда, Бурлнкалъа- 
да (милоддан аввалги IV - милоднннг И асри), 
Куррошинкалъада учратилди. Милоддан аввал- 
ги IV асрда курилган Куйкирнлган калъада, 
жумладан, минораларнинг пастки, мерганлар ту- 
раднган жойларнга утиш йулаклари томи гум- 
базсимон килиб ёпилган (6). Шу даврларга ту- 
таш маданий катламларнинг колдиклари тарки- 
бида дастгохда ясалган кизил сопол булаклари 
жуда куп.
Иккинчн давр мудофаа истехкомлари ку- 
чайтнрилган — Ичан калъа деворлари таъмир- 
ланиб, яна 39 - 41 х40 — 42x9 - 11 см ли хом 
рнштлар терилган. Копламанинг калинлиги — 
0,75- 1,80 см. У аввалги деворнннг юкори сат- 
хпдан бошлаб, осткп пахсадан 8 2 —100 см ба- 
ландлнкдан бошланган. Мерганлар йулаги ва 
минора ички бнноларн атрофи хам хом 
ришт

дан ясалган. Натижада Ичан калъа деворининг 
калинлиги 7 , 5 - 9 метрга етди.
Колдиклари 2,55 3 м баландлнкда сакла- 
ниб колган, 4.7 м узунлнкда тозалаб очилган 
майдондаги хом рнштлп деворлар учинчи давр- 
га мансуб. Дсворнинг нураган жо
11
ларннн чо- 
пнб ташлаб. 34 — 36x35 39x3 - 5 о« хажмли хом 
гпштдан 1,1 м калинлнкдагн девор тмкланган. 
Унинг сирти бироз сопол ушоклари, ха|"|вон ва 
балнк суякларн аралаш йирик кум билан су- 
вал га н.
Учинчи давр деворлари устига солинган
23 - 52 см калинлнкдагн юмшок маданий кат­
лам туртннчн даврнн ташкил кнлади. У калъа


деворлари ташкарисига чикиб турибди ва тар- 
кнбнда IX X асрлар сополлари учрайди. Калъа 
девори киррасидаги катлам туртинчи курнлиш 
даврида мудофаа иншоотлари булмаганидан да- 
рак беради.
Бешинчи даврда 2 3 -2 5 x 2 3 -2 7 x 3 — 5 см ли 
кичик хажмли хом ва пишик гиштлардан тик- 
ланган девор булаклари кузга ташланади. Де- 
ворнинг калинлиги 1,5 —2,5 м, баландлиги 
37 — 38 см. Девор киррасида икки-уч катор кун- 
даланг терилган хом яиштлар чикди. Терилган 
яиттлар оралига тупрок билан тулдирнлган. Ун- 
да XII —XIII асрларга мансуб сопол парчалари, 
хайвон ва балик суяклари, шиша буюм синик- 
лари, сопол кувур булаклари топилди. Шуни 
айтиш керакки, куп холларда шу даврга ман­
суб казишма ашёлари аралаш катламлардан чик­
ди. Казишма стратиграфиясига Караганда, бу 
даврда истехком деворларини таъмирлаш иш- 
лари Кухна Арк атрофида утказилган.
Олтинчи давр ташландик катлам билан 6
ор

лик. Калъа деворлари уркачида туйнуксимон 
лахадлардаги мусулмонча гурлар пайдо булди, 
уларнинг ён деворларига бир неча катор 
(22 — 24x23 — 25x3 — 4,5 см) хом 
ришт
терилган. 
1-дахма икки тарафга киялатиб ёпилган; 3-дах- 
ма кобирраси билан терилган хом 
ришт
(22 — 23x22x3 — 4 см) билан ёпилган. Мархум 
ёроч тобутга солиб дафн этилган гур хам то­
пилди. Деярли барча мурдалар чалканчасига 
ёки унг бикинига ёткизилиб, юзи киблага кара- 
тиб кумилган. Дахмалар устидаги тупрок тар- 
кибида XII — XIV асрларга оид сопол синикла- 
ри бор.
Еттинчи даврда дахма томини ёпиб турган 
пахсанинг 0,52 — 0,72 м баландликдаги, 1,1 — 1,4 
м калинликдаги колдиклари сакланган. Бу де­
вор хозирги Ичан калъа деворининг ташки рарб 
томонидан, ёнма-ён курилган. Деворнинг нура- 
ган катламида XIII —XIV асрларга мансуб со­
пол парчалари ва мис тангалар топилди. Ка- 
зишмада 2,1x6x3 —4,5 м хажмли 6 та хона ва 
ховли сахни очилди. Уларнинг 22 — 43 см ба­
ландликдаги пахса деворлари сакланган.
4 ва 5- хоналар хитойча канлар тарзидаги 
ички иситиш тизимига эга булиб, пишик 
ришт

дан терилган П шаклидаги су пал ар мавжуд. 5- 
хонанинг юкори катламларида XIII асрнинг ик- 
кинчи ярмига хос чиратойча мис танга ва XIV 
асрда Хоразмда зарб килинган номсиз мис тан­
га топилди. Казилган жойнинг жануби-шаркий
бурчагнда кулоллар хумдони колдиклари сак­
ланган.
Саккизннчи давр икки хона деворларининг 
колдиклари ва сув кудунидан нборат. Хона де­
ворлари 2 7 - 2 8 x 2 5 - 29x4 — 5 см ли пишик 
рииггдан тикланган. Сакланиб колган баланд­
лиги - 37 см, калинлиги - 72 см. Кудук 
чузик дойра шаклнда булиб, юкори кнсми
24 - 28x25 - 30x3 5 см ли пишик 
ришт
билан 
уралган. Кудук ахлат ва кукнмтир кул кат- 
лами билан тулган, унда XIV - XVI асрларга 
оид сопол синикларн учрайди. Б 13 квадрат- 
да 1500—1501 йилларда Хоразмда зарб килин­
ган номсиз мис тангалар топилди, уларни 
Г. А. Федоров-Давидов аннклади.
Туккизинчи давр куйи катламдан 1,1 - 1,2 м 
калинликда тош ташлаб мустахкамланган кат­
лам билан ажралиб туради. Унда туртта хона 
ва кенг ховли сахни аникланди. Тош ташлаб 
мустахкамланган катлам тепаси аралаш-куралаш 
килиб ёпилган. Бу ерда турли ашёлар — антик 
сопол синикларидан тортиб XIX аср сополлари 
ва риштларигача топилди.
Казишма стратиграфияси маълумотларига ку­
ра, бу даврда Ичан калъа деворлари пахсадан 
ва 36—40x22 — 26x6 — 7 см ли хом пшггдан кайта 
тикланган. Деворлар турридан ва ён томондан 
у 
К 
отишга мосланган буржлар билан мустах­
камланган.
Унинчи давр. Унинг деворлари 7 - 9 м ба- 
ландликда чузик дойра шаклидаги миноралар 
билан мустахкамланган, калъа деворлари каби 
бу миноралар хам данданали. Ичан калъа де­
ворлари икки томондан 1,5 — 2 м калинликдаги 
пахсадан тикланган. Орасига гувала тулдирил­
ган ва ёроч ходалар билан мустахкамланган, 
к^п жойларда шу ходаларнинг урни тешик бу­
либ колган. Калъа деворининг айланма йулаги- 
да император Павел I тангаси хамда Гарднер ва 
Кузнецов заводларининг белгиси куйилган да- 
стлабки чинни пиёла синиклари топилди.
Ичан калъанинг шимоли-гарбий бурчагида ут­
казилган II казишмада (10x14 м) бешта кури- 
лиш даври аникланди.
Биринчи давр: тупрок устидаги 3 —9 см ка­
линликдаги куйи маданий катлам факат казиш- 
манинг шимолий кисмида топилди. Бу ерда 
11,5x11,5 м хажмли турт бурчак минора бор. 
Минора деворларининг калинлиги 3,6 м, мино­
ра ичидаги хонанинг хажмлари 2,35x2,9x2,2 м. 
Пастки кенгайтирилган кисми сатхигача хом
24


f iiu it
булаклари терилган. Fuunviap оралнш йн- 
рнк кум-бнлан тулднрилган. Чукннди катлами- 
да биринчи даврга хос гопол парчалари кузга 
ташланди. Калъа деворларининг нарбни тарзи 
буйлаб, агосий девор билан ёнма-ён салкам 1 м 
калинликда кушимча девор сакланган булиб, 
унинг баландлиги - 0 ,7 5 -0 ,8 8 м. Калъа дево­
ри билан кушимча девор орасндагн буш жой 
кенглнги 3,4 — 4 м булиб, у кум катлами билан 
тулднрилган.
Иккинчн давр. Куни давр снртига хам 
р и ш т
урилган. Унинг калинлиги 1 ,8 -1 ,9 м. Минора 
ичндаги хужра девори хам шу тарзда ишлан- 
ган.
Учинчи. туртинчи, беншнчи ва олтннчн да- 
врлар аникланмадн, аммо мнлоднннг V II-V III 
ва X II-X III асрларига оид сопол парчалари 
топилди.
Еттннчн давр бадраф ура ва гулхан урнндан 
нборат. Казишманинг жанубий кнсмида одам- 
лар яшаган жой ва днаметрн 49 см булган гул­
хан урни топилди. 9 
11 см калинликдаги кул- 
чнринди катламнда кулранг сопол ва хайвон 
суяклари кузга ташланади. Дон сакланаднган 
ура калъанинг кадимий девори ораснга жойлаш- 
ган, ундан VIII - IX асрларга оид кошннкор 
товокча, тошкозон (дошкозон), ёриучок (кул те- 
гирмон) парчалари топилди.
Саккизинчи давр аникланмади.
Туккизинчи давр. 5 — 6 м баландлнкдаги пах­
са ва хом гиштдан урилган калъа девори сакла- 
ниб колган. Бу девор XIX асрдаги девор ораси­
да колиб кетган. Калинлиги 0 ,2 7 -0 ,4 3 м ли 
маданий катламдан сопол парчалари хамда хай­
вон суяклари топилган.
Унинчи давр. Ичан калъа деворлари икки 
тарафдан 7 — 9 м баландлнкдаги пахса билан 
тикланган. Казишма олиб борилган жойнинг 
шаркий кисмида одамлар яшайдиган сахн мав- 
жуд. 0,82 —1,1 м калинликдаги маданий кат- 
ламда XVIII —XIX асрлар сопол идишлари то­
пилди.
5x37 м майдондаги III казшима Ичан калъа­
нинг жануби-шаркий бурчагида утказилди. Би­
ринчи давр. I —II казишмалар каби, бу ерда 
хам антик давр девори ва минорасининг бир 
кисми аникланди. Минора — т^Брибурчакли 
(5,5x7,3). Унинг пахсадан тикланган 1 ,1 -1 ,2
м баландлнкдаги куйи кисми кумга куйилган. 
Унинг устига 41 — 44x40 — 45x10— 14 см ли хом 
FHurr терилган. Минора ичидаги хона (3x2,3 м)
пастки кием сатхигача хом 
ришт
бнлан урилган 
ва кум билан тулднрилган. Бу ерда милоддан 
аввалги I минг йиллик урталаридан колган хум- 
ча булаклари аникланди. Жануби-шаркий бур- 
чакдагн калъа деворлари 8 м узунлнкда тоза- 
ландн. Сунг- девор чопнб ташланди.
Иккинчн давр куйи катламдан 13 — 22 см туй- 
нук бнлан ажралган. Минора деворларининг 
снртига 0,75—1,25 м калинликда янгн девор 
урилган, шу тарика деворларнннг жами калин­
лиги 3 м га борган. Кушимча девор аввалги 
девор асосидан 0,65 см баланд. Чамасн, шу 
даврга келнб, Ичан калъанинг бутун мудофаа 
тизнми янги шахарсозлик ютумарн асоснда туб- 
дан таъмнрланган.
Учинчи давр бнлан куйи даврлар оралнрида 
0,33 - 0,35 см калинликдаги туйнук катлами бор. 
Ту и ну к катлами устида 36 - 39x37 — 39x7 - 9 см 
ли ва 0,42 см баландлнкдаги хом ришт девори­
нинг колдиклари куринадн. Шу даврда Ичан 
калъанинг жануби-рарбнй бурчагида 11,5x11,5 
м ли чорбурчак кушк курилади, бу кушк ав­
валги иншоотларнинг колдикларинн бекитиб ту- 
ради.
Туртинчи давр аникланмадн.
Бешинчн ва олтинчи даврлар нураган девор 
колдирндан иборат. Унинг тепасида илк мусул- 
монча гурлар аникланди.
Еттинчи ва саккизинчи даврларнн алохнда 
ажратншнинг нложи булмадн.
Туккизинчи давр учок излари, тандирлар, 
хужалик Ураларидан иборат.
Унинчи давр. Аввалги истехком деворлари­
нинг икки тарафига янги пахса девор урилади. 
Калъа девори устига 2 — 3 м кенгликда айланма 
йулак курилади, унинг олд томонида 2 ,5 - 3 м 
баландликда данданали ва тор чорбурчак ши- 
наклн дунглик хосил килинган.
136 кв. м майдонли IV казишма Ичан калъа­
нинг шимоли-шаркий бурчагида олиб борилдн. 
Калъа деворлари ва минора биринчи даврга ман- 
субдир. Деворлар туртбурчак хом риштдан тик­
ланган. Унинг ост киемнга 1,36 м баландликда 
пахса урилган. Шу ерда узунлиги 7 м, калин­
лиги 2 м, сакланиб колган баландлиги 2,5 м 
келадиган ташки калъа девори очиб курилдн. 
Минора деворининг калинлиги — 2,61 —2,75 м, 
минора ички хонаси йулагининг кенглиги —0,8 
м. Минора ички хонасининг тубига йирик кул­
ранг кум солинган, унинг устига бир катор бел- 
гили хом 
ришт
терилган. Хонада палахмонда


отиладиган сопол сокка (ук) ва шер калласи 
куринишидаги куза дастаги топилган.
Иккинчи давр. Биринчи давр деворлари 
таъмирлантан. Минора ички хоналари хом 
р и ш т
билан ишлаб чикилган. Хона тубининг сатхи 
2,4 м гача кутарилган. Минора ён деворларига 
сиртдан ён девор бараварида 2 — 3,5 м калин­
ликда хом 
р и ш т
терилган. Шу тарика деворлар 
туби калин л аиггирилган, натижада деворлар ора- 
лиридаги йулак деворининг куйи кисми баланд­
лиги даражасига кутарилади. Кейинчалик аник- 
ланишича, XVII асрда деворни тиклашда илга- 
ридаи сакланиб колган деворларнинг хаммаси 
бузиб ташлантан. Казишманинг XVII —XXIV 
катлари сатхидаги маданий катлам ювилиб кет- 
ганлиги боис оч кулранг тигаз катламда X — XIV 
асрларга оид идиш синиклари ва копкоклари 
учрашига карамасдан кейинги курилиш даврла- 
рини аниклаб булмади.
Туккизинчи давр (XXI —XVIII катлар). Ка- 
димий деворлар кулранг кесакли гил катлами 
ташлаб шиббаланади. Янги мудофаа девори ку­
рилади, унинг доирасимон ёки чузик минора- 
лари калъа деворидан 6 —7 м баланд. Бу ерда 
майдони 3x4 м ли хона борлиги аникланди. 
Унинг деворлари 23 — 28x23 — 29x3 — 4,5 см пи­
шик Рипггдан ишланган. Хона туби сомонли лой 
билан сувалган. Жануби-рарбий бурчагида ада- 
на — диаметри 28 см чукур ура (тошнов) бу­
либ, унинг ёнлари пишик 
р и ш т
синиклари би­
лан урилган.
Унинчи давр. Шахар деворлари ва минора- 
ларига ичкари ва ташкари томондан пахса урил­
ган, унинг баъзи жойлари кесакли гилдан, бу­
тун ёки синик хом рипггдан иборат. Кушимча 
девор калинлиги 1,5 — 2 м.
Жанубий девор ёнида ички томондан, Тош 
д ар во зад ан 30 
м гарбда 

казишма (9x10 м) 
утказилди.
Биринчи давр куш девор асосидан иборат, 
унинг куйи кисмига 0 ,3 -1 ,3 м баландликда 
киялатиб тагдевор (цокол) урилган. Кулранг 
кумли тупрок устидаги бу деворлар бнр-бири- 
дан 2 - 2 ,2 м масофада турибди. Ички девор 
калинлиги тагдевор ёнида 2,2 —2,4 м. Тагде- 
ворлар оралири хом 
ришт
синиклари ва кум 
билан тулднрилган.
Казишманинг бутун майдонидаги тупрокли 
катлам устидан сопол парчалари топилди. Таг­
девор сатхигача, бутун казишма мандоннда хам- 
ма нарса олиб ташланганлнги аникланди. Куп
марталаб кавланиши сабабли кейинги курилиш 
даврларини аниклаб булмади. Кушан, афри- 
рийлар ва, хатто, хоразмшохлар даврига ман­
суб ашёлар Олтин Урда даври ашёлари билан 
аралаш холда ва оз микдорда учрайди. Шунга 
асосланиб, тадклк килинган майдондаги мазкур 
катламлар эхтимол, XVII —XIX асрларда имо- 
ратларни кайта куриш ва таъмирлаш пайтида 
бутунлай йук булиб кетган, деб тахмин килиш 
мумкин.
Ичан калъанинг рарбий девори остида, жа- 
нуби-рарбий бурчагидан 105 м шимолда 60 кв. 
м майдонда VI казишма утказилди. Калъани 
рарбдан тусиб турувчи девор тик кесиб тушил- 
ди. Девор кенглиги 32 — 41 м га, баландлиги 
11 — 12 м га боради. V казишмада учрагани ка- 
би, бу ерда хам деворнинг куйи кисми икки 
девор колдикларидан хосил булган. Шу ернинг 
узида шахарни яарб тарафдан химоя килувчи 7 
м кенгликдаги туири бурчакли минора колдик­
лари аникланди. Казишмада топилган ашёлар 
Ичан калъа деворлари курилишида кумдан кенг 
фойдаланилганидан далолат беради. Кум кат- 
ламида милоддан аввалги IV —II асрларга оид 
кизил гилдан ясалган идиш синиклари учрайди.
Иккинчи давр. Девор сиртига хом 
ришт
те­
рилган. Нураган катламида иккита шиша идиш 
топилди. Бири кукимтир рангдаги олти кирра- 
ли призма шаклида; иккинчиси тиник думалок 
шаклда.
Бутун казишма майдонида хужалик уралари 
кавланган. Натижада илгари курилган хамма 
нарсалар бузиб ташланган. Девор колдиклари 
устини кум босган. Унинг тепаси 15 см чамаси 
калинликда мустахкамланган. Девор кесигида, 
мустахкамланган жойдан 1,5 м тепада кулранг 
гилдан ясалган ва кул билан тулднрилган хум 
топилди, у XIII —XIV асрларга мансуб. Юко- 
рида эса XVII — XIX асрларда урилган 
f u ii i t
девор.
Шу тарика, утказилган археологик тадкикот- 
лар туфайли Ичан калъанинг осткн тупрок кат- 
ламидан то хозирги сатхигача булган ниобий ва 
мутлак хронологиясини аниклашга муваффак 
булинди.
Ушбу маълумотлар ёзма манбалар билан бнр- 
га тахлил этилса, нлм-фанда биринчи марта Хи- 
ванннг шахар пайдо булган вактдан бошлаб шу 
кунгача булган тарихий-археологнк даврларини 
ойдинлаштнрнш мумкин булади. Бирок, маз­
кур тадкикотнннг хронология донрасинн назар-
••'4 $ 2 6


да тутиб, унда шахарнинг XVI аср охиригача, 
яъни Хива хонликнинг пойтахтига айлангунча 
ва ёзма манбаларда батафсилрок ёритилгунча 
булган даврлари тахлил этилади.
Биринчи давр (милоддан аввалги VI —V аср- 
лар). Кадимий Хоразмнинг археологик даврла- 
нишига биноан «Хоразм-ахоманийлар даври» деб 
аталган милоддан аввалги VI —V асрларга ман- 
суб хумча 
к о п к о р и н и н г
туткичи ва кубба дево- 
ри синиклари бунинг ашёвий далили булиб хиз- 
мат кил ад и. Булар бошка хронология даврла- 
рининг маданий катламларида ута чукинди хо- 
латида топилганлиги хали бу вактда Хива ху- 
дудида шахар хосил булмаганлигини курсата- 
ди. Эхтимол, бу топилмалар — аввал бошда 
истехкомга эга булмаган чоярок касаба — ман- 
зилгох булганининг далилидир. Кейинрок Ичан 
калъа худуди обод булабошлагач, бу касаба йук 
булиб кетган. Худойберди бин Аваз Мухаммад- 
нинг маълумотича, Хива урнидаги биринчи ман- 
зилгох — Рамл хам истехкомга эга булганлиги 
ва кейинчалик Сом бин Нух уни девор билан 
ураб олганлиги диккатга сазовордир.
Иккинчи давр (милоддан аввалги IV аср — 
милоднинг I асри). Милоддан аввалги IV —III 
асрларда атрофи очик булган касаба аста-секин 
шахарга айланди. Ичан калъанинг бутун атро­
фи калин девор билан уралди. Унда бир-бири- 
дан 22 — 27 м масофада мерганлар учун йулак- 
лар ва миноралар курилди, уларнинг бурчакла- 
ри турт киррали, деворлари эса туБри бурчакли 
килиб ясалди. Деворлар баланд ва кенг пахса 
супага тикланган, сиртидан тускич девор билан 
химояланган. Тускич девор асосий девордан 4,3 
м гача масофада булган. Шахар атрофига кенг 
чу кур казилган.
Олти казишманинг хаммасининг биринчи ку­
ри лиш даврида сопол колдиклари топилди. Улар 
орасида хум ва хумчалар, таги цилиндрсимон 
юпка товоклар бор. Хумчалар копкоригача ва- 
ликсимон тож ясалган, орзи бурама кизил ан­
гоб билан безатилган, 
k v m f o h
туткичи шер кал- 
ласига ухшатиб ёпиштирилган. Милоддан ав­
валги IV - III асрларга мансуб мана шундай 
вдишлар Куйкирилган калъанинг куйи катлам­
ларида, Жонбоскалъада, Катта Ойбукир калъа- 
да, Калъаликирда, Хумбузтепада, Кузаликирда 
хам топилди (7).
Бу даврда бирон-бир шаклдаги пул муомала- 
си ривожланган булиши шубхасиз. Йигирман- 
чи иилларда Хивада топилган Юнон-Бактрия
шохи Евтидемнинг (милоддан аввалги 230 — 200 
йиллар) тетрадрахмаси шуни курсатади (8).
Милоддан аввалги IV асрда рарбдан шаркка 
Хива билан бир чизикда жойлашган Хазорасп 
ва Тупроккалъа урнида бахайбат калъалар кад 
к^тарганлиги диккатга сазовор. Чамаси, бу 
калъалар милоддан аввалги IV асрнинг иккин­
чи ярмида шох Фарасман бошчилигида вужуд- 
га келган кудратли Хоразм давлати жанубий 
чегараларини химоя килиш учун курилган.
Учинчи давр (милоднинг I — IV асрлари). 
Бу даврда кадимий Хиванинг шахар турмуши 
энг ривожланган пайт эди. Бутун шахарда ён- 
ма-ён иморатлар курила бошлади. Ичан калъа 
рарбий деворига я кин жойда харбий иншоот 
пайдо булди. Хива шахри деворларининг таш­
ки тарафи хом риштдан калин калкон билан 
мустахкамланди. Минораларнинг атрофига хам 
хом 
ришт
терилди. Шу тарика янада калин- 
лаштирилган тагдеворлар девортешар ускуна- 
лардан химоялаш воситаси булиб хизмат ки- 
лиши керак эди. Хивадаги Тупроккалъа, Сул- 
тонувайсдаги Говуркалъа, Шовотдаги Тупрок- 
калъада хам шахар деворлари шу тарзда мус- 
тахкамлаб чикилди (9).
Шу даврда Хивада кулолчилик, темирчилик 
ва шиша ишлаб чикариши гоят ривож топтан, 
пул муомаласи яхши йулга кУйилган эди. Хива 
музейи бисотида, унинг хазиначиси Т. Середа- 
нинг сузларига Караганда, 1969 йилда шахар 
худудидан топилган бир неча танга бор эди. 23 
мм диаметрли бронза танга алохида диккатга 
сазовор. Олд томонининг унг тарафида сочи 
юнонча турмакланган ва тож кийдирилган хоким 
тасвирланган булиб, тожнинг Б шаклидаги учи 
калла оркасига жойлаштирилган. Орка тарафи­
да унг томонида чавандоз киёфаси гавдаланган.
Трансоксания худудида хозиргача шох Гер- 
мейнинг факат битта бронза тангаси топилган, 
у хам Жанубий Хоразмда Шохсанам шахри 
вайронасида топилганлиги диккатга сазовордир 
(10). Шу сабабли уша вактда улар уртасида ва 
Хиндикуш олди вилоятлари уртасида бирон-бир 
алока мавжуд булганлиги эхтимолдан холи эмас.
Бошка тангалар орасида милоднинг дастлаб- 
ки асрларига оид Рим тангаси ва антик давр- 
дан кейин Хоразмда зарб килинган бир неча 
тангалар бор.
IV аср охирларида шахар узининг истехком- 
лик сифатларини йукотади. Бурликалъа, Т
ор

калъа, Куйкирилган калъада хам шундай ман-


зара кузга ташланадн. Ill - IV асрлар охирида 
Хоразм шахарлари инкирозга юз тутди. Хаёт 
аста-секин завол топа бошлашн кадимий Хо­
разм давлатининг таназзулн бошланганини акс 
эттиради.
Туртннчи давр (милоднинг VI —VIII асрла- 
рн). Археология тадкикотлари натижасида плк 
урта асрлар даврп булмнш VI — VIII асрларда 
бу ерда хаёт тиклана бошлаганинм кайд этиш 
мумкин. Хива худудида Хоразмнннг утрок дех- 
кончилик туманларида яхшн маълум булган 
кушк тоифасидаги иншоотлар пайдо буладн. 
К\'хна Аркдаги Окшихбобо тепалиги шундай 
кушкнинг колдиклариднр. Ичан калъанинг жа- 
нуби-шаркий бурчагида хам шунга ухшаш тун- 
ри бурчакли (7,5x11,5 м) кушк бор. Мазкур 
кушк 
колдири
кеспк эхром шаклида булган 6 - 7
м баландликдаги яхлит пахсадан нборат. Эхтн- 
мол, у мудофаа вазифаснни утагандир, тинч 
вактда эса унда махсулотлар сакланган ва тур- 
лн хужалнк максадларида фойдаланилган. чун- 
ки иахсанинг нураган жойвда ва купи кисми- 
нинг спртпда кумтошдан ясалган тегирмон то- 
шининг булакларн, дон (тарик). похол колднк- 
лари топилди. Мазкур иморатларга тегишли кат- 
ламлардан турли-туман сопол синнклари: ва- 
ликсимон копкок дастали калин деворлн хум- 
ларнинг, учбурчак кесикли копкок дастали ва 
пастга караб торайиб борувчн текис туткичли 
кумронларнинг, кабоб гшширадиган куранинг сн- 
никлари ковлаб олинди, бу нарсалар Хоразм- 
нинг урта асрларга хос афрнрий маданиятн ни- 
шоналаридпр. Бу даврда хивалнкларнинг дн- 
ний карашларида зардуштиилнк тасаввурлари 
устун булган, одам суякларн сакланаднган со­
пол идишлар — остадонларнппг топилган си- 
никлари шу фнкрни тасдиклайдн.
Хоразмда милоднинг Vil —VIII асрларида 
хукмронлик килган шохларга мансуб кумуш тан­
галар топилганлиги пул муносабатлари ривож- 
ланганидан далолат беради.
VIII - IX асрлардаги мусулмон ёзма манба- 
ларида Хива хакида маълумотлар йуклпги 709 
йилда Кутайба бин Муслнмнинг Хоразмга юри- 
ши вактида у вайрон булганлиги билан борлик 
булса, эхтимол. Шу юриш давомида шахарнинг 
узи ва Хоразмнинг маданият ёдгорликлари шаф- 
катсизларча вайрон килинган эди.
Бешинчи давр (IX асрнинг иккинчи ярми -
XI аср). X асрда, бутун Хоразм каби, Хива 
хам сомонийлар таркибига кирган эди.
995 иилдан эътиборан Жанубий Хоразм, шу 
жумладан Хива хам Хоразм шохи Маъмун бин 
Мухаммад ихтиёрида эди. Маъмунийлар суло- 
ласи Хоразмни 1017 йилгача идора килди, шу 
йилдан 1034 йилгача хукмронлик килган разна- 
вийлар бу сулолани тугатган эди.
Бу пайтда Хива кайта тикланди, унинг икти- 
содиёти, хунармандчилиги ва маданиятн гуркн- 
раб рнвожланди. Казишмалар вактида ва ура- 
лардан топилган барча нарсалар шу даврнинг 
изларини равшанлаштнради, бутун Ичан калъа, 
эхтимол Дншан калъани хам уз ичига олган 
Хива шахри анча усганлигидан дарак беради. 
Шишачилик, металлсозлнк ва, айникса, кулол- 
чилпк ривожланади.
Хивалик кулоллар сопол идишларниш' но- 
зик ва енгил булншига, гулларнинг нафислнгн 
ва мукаммаллигига эришган хаки кий усталар 
эди. Идишларга дойра, барглар ва новдалар 
шаклидаги хилма-хил гуллар солинар, баъзан 
ха|"(вонлар, паррандалар ва баликлар тасвирла- 
нарди. Куп холларда идпшнинг эгасига яхши 
ниятлар ( «ок фотнха») изхор этилган, насиха- 
томуз маколлар ва маталлар ёзилган арабча би- 
тиклар учраиди.
X асрда Истахриининг ёзишича, Хива Хазо- 
распдан ва кадимий Хоразм пойтахти Катдан 
бир кунлнк йулда ва уша пайтнннг поитахт шах- 
рп булган Гурганждан турт кунлик йулда 
жойлашганди (11). Жанубий Хоразм ерлари 
купдан-куп ариклар ва каналлардан сурорилар- 
дн, уларнинг энг каттаси Хива (булажак Пол- 
вонёб) номи билан аталган.
Макдисийнинг сузларига Караганда (975 й.), 
«Хива чулнинг чеккасида жоилашган бу катта 
шахар девор билан у раб олинган. дарёдан ка- 
зилган арик оркали сурорилади. унда куркам 
Жоме масжиди бор» (12). Номсиз муаллиф- 
нинг географияга оид «Худуд ал-олам» баённо- 
масида (X аср) ёзилишича, «Хива девор билан 
уралган ва Урганчга буйсунувчп кичик шаха])- 
дир» (13). Иккита ёзма манбадаги бундай зид- 
дпятни изохлаган Г. А. Пугаченкованннг шар- 
хига кура, Макдисий бутун Хивани, яънн Ичан 
калъа билан Дншан калъани назарда тутган бул­
са. «Худуд ал-олам» муаллнфи факат Ичан 
калъани назарда тутган (14).
Хуллас, X асрнинг иккинчи ярмида Хива 
арк, девор билан Уралган шахристон (Ичан 
калъа) ва кенг рабод (Дншан калъа)дан нборат 
булган.


Олтинчи давр (XII аср — XIII асрнинг 6о- 
ши). XI асрнинг охиридан эътиборан Хоразм 
тарихида янги давр бошланади: 1077 йилда у 
Ануштегинлар сулоласи хокимиятига утади, улар 
Хоразмшох Аловуддин Текаш (1172— 1200 йил- 
лар) ва Аловуддин Мухаммад (1 2 0 0 - 1220 йил- 
лар) даврида катта худудни уз ичига олган му- 
сулмон давлатини барпо этдилар.
Бу вактда шахар янада равнак, топади. Хора- 
змшохлардан Текаш ва Мухаммадга мансуб тан- 
галар, кулранг гилдан дастгохларда ясалган 
идиш л ар: хум, хумча, куза, товок, тувак, со- 
пол кувур парчалари топилди. Шахар кенгайиб 
борди, Ичан калъа ташкарисида янги манзил- 
лар пайдо булди. Хоразмшохлар даврига оид 
ашёлар Шох Каландарбобо тепалигида ва •«Хо­
разм» мехмонхонаси худудида кайд этилди. Рарб 
томонда Шохимардон манзили вужудга келадн. 
Х оналарнинг дево р лар и н и куриш учуй 
23 — 25x22 — 26x3,5 — 5 см хажмли майда хом ва 
пишик риштдан фойдаланилади. Казишмада 
уймакор накш солинган устунлар ва тусинлар 
топилди.
Ёкут Хамавийнинг XIII асрнинг биринчи яр- 
мида яратилган журрофий луратида Хиванинг 
шу даврига оид маълумотлар баён этилган: 
«Хейвак ёки Хивак — Хоразм якинидаги ша­
хар ва калъа. У (Хива) билан Хоразм пойтах- 
ти (Урганч) оралири салкам 15 фарсах. Хоразм 
ахолиси уни Хива деб атайди. Хивакий лакаби 
шундан олинган. Хоразмнинг бошка хамма ша- 
харларида ахоли ханафия мазхабида булса, бу 
шахарнинг ахолиси шофеийа мазхабидадир»
(15).
Бир неча машхур кишилар узларига Хива­
кий лакабини олишган. Машхур факих (конун- 
шунос), шофеийа тарикатининг муфтиси, олим, 
Хоразмшохлар давлатининг атокли арбоби Ша- 
хобиддин Абу Саъд бин Имрон ал-Хивакий шу- 
ларнинг бири эди. Урганчнинг шофеийлар мас- 
жидида 
у шундай кутубхона барпо этдики, «бун- 
дан аввал хам, кейин хам унга тенги куринма- 
ди». Шахобиддин ал-Хивакий муруллар томо- 
нидан Ниса шахри 
и ш р о л
килингач катл этил­
ди ва шу ердаги Али Жафта дахмасида дафн 
этилди (16).
Машхур с^фий, шайх, имом, кубравия тари­
катининг асосчиси Абул Жаноб Ахмад бин Умар 
бин Мухаммад ал-Хивакий (яъни Нажмиддин 
Кубро, 1145—1221 йиллар) муруллар Хоразмга 
хужум килган пайтда халок булган (17). Наж­
миддин Кубронинг табаррук макбараси Кухни 
Урганчда жойлашган.
Еттинчи давр (XIII асрнинг боши - XIV 
асрнинг охирн). Чамаси, Хоразмнинг купгина 
шахарлари каби, Хива хам 1220 йилда мурул­
лар боскини пайтида вайрон булди. Гарчи ёзма 
манбаларда хеч кандай маълумот булмаса хам, 
археология маълумотларига кура, айни шу вакт­
да Ичан калъа девори бузилиб кетди ва кейин- 
чалик унинг вайроналарига мурдалар дафн эти­
ла бошлади.
«Искандарнома» муаллифининг ёзишича, 
Чингизхон Хоразмни босиб олгач Кат билан 
Хивани Чигатойга, Хоразмнинг колган кисми- 
ни Жужига берган. «Уша пайтдан бошлаб Те­
мур давлати вужудга келгунга кадар уша икки 
жойдан соликлар бекаму куст келиб турди», — 
деб ёзади муаллиф. Бошка бир жойда у яна 
шундай деб таъкидлайди: «Амир Банту дайнинг 
угли Амир Хусайн Суфий Кат ва Хивадан юбо- 
рилган ва азалдан Чиратой султонига тегиб тур- 
ган соликларни адолатсизлик билан эгаллаб ол- 
ди» (18). Бинобарин, XIV асрнинг 60 — 80-йил- 
ларида Хива кунгиротлик суфийлар сулоласига 
карашли булди, бу сулолани кейинчалик Амир 
Темур йук килиб юборди.
XIV 
асрда шахар хаётида янги юксалиш со- 
дир булди, баъзи вактларда муаллифлар уни 
кишлок ёки калъа деб атайдилар. Масалан, 
X. 
Казвиний (1281 — 1348 йиллар) Хоразм шахар­
лари орасида Хивани тилга олади: «Хоразм ва 
Журжония ... бешинчи иклимга мансуб. Унинг 
пойтахти Урганч. Хозирги пайтда у Хоразм но- 
ми билан машхур. Урганч илгари Мансура деб 
аталган, (унда) Кат шахри бор, у Журжония деб 
хам аталади. Хоразмнинг бошка шахарлари Хазо- 
расп, Дарран, Хас, Ардакушмисан, Самрун (?), 
Нурзан (Нузвар), Кардаран (Хас), Хами ёки 
Бара-тегин, Бадминия (Мадминия), Миздахкон 
ва рахматли Нажмиддин Кубронинг ватани бул- 
миш Хивадир. У бир кишлокдан иборат!» (19). 
Абдурашид ал-Бакувий (XIV асрнинг иккинчи 
ярми — XV асрнинг бошлари) бундай деб хабар 
килади: «Хива теварак-атрофи чукурликдан ибо- 
рат булган мустахкам калъадир, шу чу кур ту- 
файли у оролга ухшаб колган, унга факат бир 
йул билан кирилади».
Археология маълумотларига Караганда, XIV 
асрда Ичан калъа майдони тУла-тукис узлашти- 
рилади. XIII асрда Ичан калъа деворлари ора­
сида хосил булган гУрлар махкам бекитилиб


ташланади. Кухна Арк жушклн хаёт кечиради. 
Хунармандлар махалласи ва тураржой бинола- 
ри топилди. XIII —XIV асрларга оид сопол 
буюмларга бадиий усулларда турли гул ва накш 
солинган. Гуллар орасида усимликлар тасвири 
устунлнк киладн, баъзан хайвонларнинг тасвир- 
лари хам учрайди.
Топилган тантал ар орасида Олтин Урда хон- 
ларидан Узбек (1 3 3 2 - 1341 йиллар), Жонибек 
(1341 — 1357 йиллар), Хизрхужа (1 3 6 1 - 1362 
йиллар)нинг дирхамларн ва пуллари кайд этил- 
ган. Шахарда янги маданнй ва ижтимоий бнно- 
лар курилди. Шайх Сайид Аловуддин (1303 
йилда вафот этган) мозори устидаги дастлабки 
сатана. Жоме масжиди ва Борбонли масжид 
устунлари XIV асрга мансубдир (20).
Саккизинчи давр (XIV асрнинг охирп — XVI 
асрнинг боши). XIV асрнинг 80-йилларида Хи­
ва Амир Темур давлати (1370— 1405 йиллари) 
таркибига кирди. Унинг давлати таркибида Хи­
ва бирмунча йирик шахар булиб колганидан 
археология маълумотлари ва топилган тангалар 
далолат беради. Чунончи, XIV асрнинг охири- 
даёк Ичан калъа девори тикланди. Хоразмдан 
Хуросонга борнладиган мухим савдо йулида 
жойлашган Хива У рта Шарк, Марказий Осиё 
ва Волга буйидаги купгина шахарлар билан бор- 
ланган эди. Бу ерда Рарбий Эрон, Озарбойжон, 
Ирок шахарларида, шунннгдек Самарканд, Хи- 
рот, Хоразмда зарб кнлинган 147 та тангадан 
иборат хазина топилганлиги жадал савдо ало- 
калари ва рпвожланган пул муносабатлари бул- 
ганидан дарак беради. Темурийлар томонидан
XV асрда зарб килинган тангалар, жумладан, 
Улугбекнинг Бухорода зарб кнлдирган мис тан- 
галари хам Хивадан топилди.
Гарчи Хива XV асрда темурийлар давлатига 
буйсунган булса хам, чамаси, бутун Хоразм ка- 
би кучманчи узбекларнинг хуружларига дучор 
булиб турган.
ХОНЛИК ПОЙТАХТИ
1505 йилда Хоразм, шу жумладан Хива хам 
Шайбонийхоннинг укаси Махмуд Султон бош- 
чилигидаги кушинлар томонидан босиб олинди. 
Бирок Шайбонийхон Марв шахри якинида вафот 
этгач (1510 п.), бу улка шайбонийлар давлати- 
дан ажралиб, Эрон шохи Исмоил Сафавий кули 
остига утди. Хоразм 1511-1512 йилларда яна 
мустакилликка эришди. Шу вактдан бошлаб 
бу ерда шайбонийзодаларнинг бошка бир авло- 
ди хукмронлик кила бошлади. Бу авлод Абул- 
хайр хонадони ва унинг набираси Мухаммад 
Шайбоний билан адоватда эди. Хива ва Бухоро 
хонларининг узаро адовати бундан кейнн хам 
доимо сезилиб турди. Хонликларнинг хукм- 
дорлари хар бир кулай фурсатдан фойдаланиб 
ранимлар худудига хужум килар ва жанговар 
юришлар уюштирар эди. Чунончи, Бухоро ху- 
кмдори Убайдуллохон (1533— 1539 йиллар) 
Хоразмни забт этиб, уз угли Абдулазиз кулига 
топширди. 1593 йилда Бухоронинг бошка бир 
хукмдори, марказий хокимиятни кучайтириш 
учун курашган ва мамлакатни 1557 йи.здан 1598
йилгача идора килган Абдуллохон Хоразмни бо- 
сиб олди. Аштархонийлардан булган Субхонку- 
лихон (1680—1702 йиллар) даврида хам Хива 
Бухорога карам булди.
XVI асрдан бошлаб Хива бир неча бор хон- 
ликнинг пойтахти деб эълон килинди. 1556 йил­
да Бужихон угли Дустхон Хиванп пойтахт кил- 
ди. Бирок карийб мустакил булган алохида ки- 
чик хукмдорлар мавжуд булган пайтда Хива 
купинча номигагнна хонликнннг пойтахти сана- 
лар эди. XVI асрнинг иккинчи ярмида шахар 
бирданига икки шахзода - Пулат Султон ва 
Темур Султон мулки деб хисобланди.
XVII аср бошларида, Араб Мухаммад даври- 
да (1602— 1623 йиллар) Хоразмда нисбатан сиё- 
сий баркарорлик урнатилгач, Хива хакикатдан 
хам давлатнинг пойтахт шахрига айланди. Шу 
туфайли ишлаб чикариш борган сари ривожла- 
ниб, савдо-сотик жонланиши учун имконият ту- 
рилди
. Курилиш ишлари бирмунча кенгайди, 
жумладан, махобатли Араб Мухаммад мадраса- 
си курилди.


Араб Мухаммаднинг $т=ли АбулБозий Бахо- 
дурхон хукмронлиги даврида (1 6 4 3 / 44—1664 
йиллар) Хиванинг ахамияти яна хам ошди. Уз 
даврининг маърифатли кишиси, «Шажарайи ту- 
рк» асарининг муаллифи булган мазкур давлат 
арбоби уз хукмронлиги йилларида Хива хонли- 
гидаги мураккаб вазиятни хакконий баёи этди.
Абулгозий тахтга утирган пайтда мамлакатда 
тартибсизлик хукм сурар эди. Тахт учун ку- 
раш, Бухоро хонннинг ва ярим кучманчи каби- 
лалар йулбошчиларининг давлат ишларига ара- 
лашуви окибатида марказий хокимият заифла- 
шиб, хиваликлар кашшокликка юз тутган эди. 
Абулрозихоннинг таъкидлаб ёзишича, хазина бу- 
шаб колган ва хизматчиларга маош тулаш учун 
хеч вако пук эди. У уз хокимиятини карор 
тоитириш учун куп йиллар давомида бехисоб 
сиёсий мухолифлари билан орир уруш олиб бо- 
ришга мажбур булди. Истеъдодли саркарданинг 
жанговар муваффакиятлари учун унинг номига 
«баходур» сузн кушиладиган булди. Шоир Му- 
ниснпнг сузларига Караганда, у «Бухорога олти 
бор юриш килди, жумладан, икки марта Кора- 
кулни, бир марта Карманани ва бир марта Бу- 
хорони енгиб, жуда бой улжалар ва мол-мулк 
билан кайтди» (1).
Абулрозихоннинг кучманчи ва ярим кучман- 
чи кабилаларни утрок турмуш тарзнга утка- 
зишга, кабилалараро адоватни тугатишга кара- 
тилган ислохотлари Хнвадагн ахволни яхшн- 
лашда катта ахамиятга эга булди. Мухнм маъму- 
рий лавозпмларга хар бир кабила бирлашмасн- 
дан биттадан - турт киши тайинланар эди. 
Бошклрув девонининг таркиби хам узгартирил- 
ди. Унинг даврида Хива хлкпкий маданият мар- 
казига аиланди. Муниснинг «Фирдавсул-икбол» 
китобида Абулрозихон «олпм ва окнл зот» деб 
таърифланади.
Абулрозийнинг угли «жамшидсифат, кудрат- 
ли хукмдор» Анушахон даврида Хивада кури- 
лиш фаолияти айникса авж олди. Бир канча 
иморатлар, жумладан, Анушахон номи билан 
аталувчи Мадраса ва хаммом барпо этилди, нк- 
кига катта канал - Шохобод ва Ёрмиш арнк- 
ларп казилди (2). XVII асрнинг нккинчи ярми- 
да Хива хонлигида нисбатан сиёсий бирлик хукм 
сурди ва хужалик юксалди.
1740 йилда Эрон шохп Нодиршох (1736 — 
1747 йиллар) кушннлари Мовароуннахрга бос- 
тириб кирди. Эрон кушинлари хужумининг даст- 
лабки боскичида Хива ва Бухоро хонларн уза-
ро адоватни вактинча унутиб, бирлашдилар ва 
душман зарбасини даф килдилар. Аммо тез ора- 
да Нодиршох Бухоронинг хаки кий хукмрони 
булган оталик Мухаммад Хакимни уз тарафига 
ордириб олиб, Бухоро хонлигини б^йсундиришта 
муваффак булди. Куп сонли кушин билан Хо­
разм ахолисининг каттик каршилигини енгиб, 
Хива хонлигини босиб олди. Боскинчилар мам- 
лакатни горат ки.адилар, хиваликлардан куп ки­
ши халок булди. Турт минги Обивардга кучи- 
ри.
1
ди, яна шунчаси Эрон куишнларига мажбу- 
рий аскарликка олинди.
Нодиршох Хивадан кетаётганида т^рт мииг 
эроний кулни озод килиб, Хуросонга олиб кет- 
ди (3). Нодиршохнинг халокатидан кейин анча 
вактгача хиваликлар уз иктисодиётини кайта 
тиклай олмади.
1768—1769 йилларда Хива бошига табиий 
офат — вабо тушди, чигиртка ёпирилиб, экин- 
ларни кемириб кетди, дехконлар хонавайрон бул­
ди. Бу мусибатлар Хивадаги ахволга орир таъ- 
сир килди. Муниснинг далолат беришича, сиёсий 
алров-далновлар, вабо ва улат балоларидан ке­
йин «аркони давлат ва хатто мехнаткаш халк 
(фукаро ва раият) махалла кетидан махалла 
6>тун урур-аймори билан очлик балосидан куту- 
лиш учун бош олиб, дунёнинг турли мамлакат- 
ларига таркала бош л ад и. Кочишга курби етма- 
ганлари фарзандларини козок ва коракалпок- 
ларга сотиб, бир амаллаб жон саклаб колди». 
«Хива шахридагн азим бинолар бузилди, улар- 
нинг урнида 
юлрин
буталари ва сассик алафлар 
усиб чикди... шу тарика, обод ва гузал шахарда 
бор-йури киркта ночор оила колди» (4).
Хива хонлигини 1763 йплдан 1790 йилгача 
хакикатда идора килган Мухаммад Амин Инок 
Хивани кайта тиклашга куп эътибор берди. Куи- 
Бирот кабиласидан чиккан, Умбой инокнинг ав- 
лодп булган бу хон узбек кабилаларини бир- 
лаштирди.
Хоразмдаги узбек кабилалари турт асосий 
гл'рухга булннар, улар турли урурларга мансуб 
мураккаб уюшмаларни ташкил килар эди. Хар 
бир уюшма бошида инок турарди. Хива хонлиги 
турмушида иноклар алохида мавке тутар, улар 
бообру амалдорлар булиб, хон сайлашда хал 
килувчи гапни айтарди. XVIII асрнинг иккинчн 
ярмнда Мухаммад Амин Инок кузга куринган 
арбоб эди. У чингизнй шахзодалар номидан дав- 
латни бошкара бошлади, шу пайтга келиб шах- 
зодаларнинг таъсири аста-секин пасая бошлади.


Мухаммад Амин Инокнннг ташаббуси билан ку- 
пннча даштдан келтирилган амалдорлар Хива 
тахтига чикарилар ва тушнрнлар эди. Уларнинг 
хукукий ва мулкий холати хакида Бланкенна- 
гелнннг хотираси сакланнб колган. Кур булнб 
колган Хива хонини даволаш учун келган (аммо 
даволай олмаган) куз доктори майор Бланкенна- 
гелнинг ёзишича, сохта хон йилига атиги уч 
марта халойик олдига чикар, бошка пайтда унн 
туткунликда саклашар ва энг зарур нарсаларга 
хам мухтожликда яшар эди. 1789 йнлдан 1819 
йилгача бухороликлар ва хиваликлар кулида 
кул булган оренбурглик Яков Петров хам шу 
холни таъкидлаб, «Хон факат номигагина хон 
эди, уни давлат ишларига якин йулатишмас эди» 
(5) деб ёзган эди.
Мухаммад Амин Инокнинг набираси Элту- 
зар (1804 — 1806 йиллар) 1804 йилда расмий 
равишда хонлик унвонини кабул килди ва ха- 
кикатда 1920 йилгача Хива хонлигини идора 
килган куотирот сулоласига (1763—1920 йил­
лар) асос солди.
Мухаммад Амин Инок айирмачилик кайфия- 
тида булган ва олий хокимиятдан мустакил бу- 
лишга интилган майда хукмдорларга карши му- 
ваффакиятли курашди. У таркок вилоятларни 
Хива атрофида ягона давлатга бирлаштиришга 
интилди. Мухаммад Амин Инок уз обрусини 
кутариш учун унта хайрихох булган туркман- 
ларнинг ёвмит ва човдор кабилалари бошлик- 
ларидан усталик билан фойдаланди. У аввал 
мазкур кабила бошликларини Хивага келтириб, 
иззат-икром курсатди, кейин эса шафкатсизларча 
катл этди. Сулолалар ва мулкдорларнинг узаро 
курашлари хиваликларнинг турмушига аянчли 
таъсир килди. Уларнинг куплари шахарни тарк 
этишга мажбур булди. Мухаммад Амин уз душ- 
манлари устидан яалаба козонгач, мамлакатда 
тартиб урнатишга киришди.
Унинг хукмронлиги йилларида 4давлат иш- 
лари тартибга келтирилди, фукаро осойишта 
яшай бошлайди», — деб кайд этилади «Фир- 
давсул-икбол»да. «Шу даврга келиб очлик кул- 
фати тугади, арзончилик бошланди, икки яр- 
мокка битта катта куй олиш, бир динорга Хива 
улчовида кирк ботмон буядой ёки олтмиш бот- 
мон жухори олиш мумкин эди» (6). Сурориш 
ишлари кенгайтирилиб, дехкончилик ривож топ- 
ди, кучманчилар ва ярим кучманчилар утрок 
хаётга утишди.
Мухаммад Амин Инокнинг фармойиши би­
лан купгина нураган нморатлар таъмирланди, 
Хива шахри деворининг бузилган жойлари тик- 
ланди.
Мухаммад Рахим (1806— 1825 йиллар) хукм- 
ронлиги даврида таркок хонликларни ягона дав­
латга бирлаштириш ишлари давом эттирилди. 
Давлатдаги нчки ишлар янада тартибга голин- 
ди. Мухаммад Рахим давлатнинг мухим пшла- 
рини мухокама килиш учун олий амалдорлар 
ва узбек кабилаларининг вакилларидан иборат 
олий кенгаш таъсис этиб, унга бошчилик кил­
ди. У солик ислохоти утказдн, божхоналар таш- 
кил этди. Хиванинг бошка давлатлар билан ик- 
тисодий алокалари кенгайиши туфайлн олтин 
ва кумуш тангалар зарб килинди. Мухаммад 
Рахимнинг угли Оллокулихон даврида Хива 
хонлиги чегаралари яна хам кенгайди.
Хонликдаги хунармандлик санъати асогий 
кисми Хивада жамланган эди. Бирок Хоразм- 
даги иктисодиётнинг тараккиётидан кейин та- 
наззул даврлари хам булиб турди. 1558 йилда 
Хивага келган инглиз савдо компаниясининг ва- 
кили Антоний Женкинсоннинг таъкидлашича, 
Вазир шахри «кейинги етти йил мобайнида уза­
ро урушлар окибатида турт марта вайрон бул­
ди, шунинг учун хам бу ерда савдогарлар жуда 
кам, борлари хам ночор, шу сабабли бутун ша- 
харда зурра турт туп саржа сота олдим» (7).
Ахолининг купгина кисми майда хунарманд- 
лардан иборат эди. Бу ерда хунармандлик их- 
тисослашган эди.
Тукувчилик — хунармандлик ишлаб чикари- 
шининг ривожланган тармокларидан бири бул- 
са, пахта толасидан тукилган газламага гул бо- 
сиш энг кенг таркалган касб эди. Улар орасида 
буз мухим уринни тутар эди. Хивалик усталар 
бузнинг хар хил навлари — арзон ва киммат- 
ларини, шу жумладан юкори навли нозик ип- 
дан хам тукишарди. Бундай харир газлама асо- 
сан давлатманд оилаларга мулжалланарди. Сао- 
либий (961 — 1038 йиллар) замонидаёк киммат- 
бахо буз матолар Хоразмдан Шаркнинг купги­
на шахарларига олиб кетиларди. Дагал ва ар­
зон бузлардан тукувчиларнинг узлари фойда- 
ланишар, уларни камбарал фукаро сотиб олар 
ва кучманчилар яшайдиган даштларга элтиб бе- 
риларди. Кучманчи ахолининг бузга доимий та- 
лаби ошиб бориши Хивада хам, хонликнинг бош­
ка шахарларида хам ишлаб чикаришнинг бу 
тарморини ривожлантиришни рарбатлантирувчи 
омиллардан бири булди. XVIII асрнинг етми-
32


шинчп йилларида Хивага келган Ф. Ефремов 
бундан деб ёздн: Хивада *...жуда куп микдор- 
да пахта или йигприлади, ундан калава хоснл 
килпнади, калавадан эса чодир, дока, калин 
мато тукплади, Россияда булардан хом сури, 
гуллп чнт, ола-була газмоллар, тур, бурмет, 
буз ва бошка турлн матолар олинади ва бошка 
давлатларга юборилади». Бирок XVII — XVIII 
асрларда купгина кнмматбахо тукимачнлнк мах- 
сулотларн Хивага Бухородан келтирилар эди.
Хиванинг иктисоднн турмушида пиллачилик 
мухим урин тутарди. Бу ерда ипак ва нимшойи 
газламалар хам тукнларди. Купинча бухоролик 
савдогарлар хам шойи кидириб Хивага кели- 
шарди. 1669 йилда М. Федотьевнинг ёзишича: 
«Гулдор эмас, балки спдирга шойи ва буз туки- 
ларди. Шойи газламалар купинча бир хил рангга 
буяларди*.
Металлсозлар, шу жумладан чуян билан иш- 
ловчи усталар катта шухрат козонишган эди. 
Хоразм мисгарларининг аксарияти Хивада яшар 
ва ишлар эди, темирчилик энг кадимий касб- 
лардан бири хисобланардн. Хиваликлар укотар 
ва сову к курол ясашарди: садоклар ва найзалар, 
камонлар ва ук-ёйлар тулиб-тошиб ётарди. 1667 
йилда: «Милтик ва порохни узлари тайёрлашар 
экан, аммо тупларни курмадик...» деган хабар 
Петербургга юборилган эди. 1818 йилда Му­
хаммад Рахим I нинг исён кутарган ахалтака- 
лик туркманларга карши жангларида туплар 
ишга солингани маълум (8). 1855 йилда Хива 
кушинлари ихтиёрида милтиклар, мушкетлар, 
битта ун саккиз фунтли туп, ун олтита фолько- 
нет ва иккита бай рок борлиги кайд этилган (9).
Олтин ва кумуш билан ишловчи усталарнинг 
.т.фгарлик буюмлари узига хослиги ва ориги- 
наллиги билан ажралиб туради.
Гиламдузлик яоят ривожланган. Махаллий 
усталарнинг юкори сифатли гилами ва айникса 
Хивага келтирилган туркман гиламдузларининг 
махсулотлари бошка юртларга олиб бориб соти- 
лар, куп жойларда маъкул ва манзур буларди.
Ёяочсозлик анъаналари олис асрлардан бош- 
ланган. Муаззам биноларнинг накшинкор устун- 
лари, саройлар, мадрасалар, масжидлар ва уй- 
жой биноларининг эшиклари уймакорлик санъа- 
тининг ноёб намуналари деса булади. Бу ерда 
ясалган сандиклар, эгар-жабдуклар, аробалар 
бухоролик ва тошкентлик усталарникидан фарк 
кил ар эди. Бундан ташкари ёгочсоз усталар кун- 
далик турмуш учун зарур булган бошка куп
нарсаларни юксак днд ва фаросат билан ясар 
эдилар. Хивалик уста ёгочдан яса

Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling