17-ma’ruza Qattiq jismning yassi harakati

17-ma’ruza. . Qattiq jismning yassi harakati.
Ekvivalent kuch va jism.

17.1b. Juft kuchlar momenti.

17.1v. Fizik va Maksvell mayatniklari harakati davomida tekislik bo’yicha harakatlanganidan, uning harakati yassi bo’ladi.
17.2. Aylanishning erkin o’qi.
17.3. Giroskop.
17.3b. Giroskopning qo’llanilishi.


Tayanch so’z va iboralar:

Juft kuchlar momenti. Maksvel mayatnigi. Giroskop.

Aylanma harakatda bir xil kuch ularning (aylanish o’qiga nisbatan) qo’yilish nuqtasiga qarab turlicha burchak tezlanishini keltirib chiqaradi. Aylanish o’qidan uzoqlashgan sari kuch kattaligi o’zgarmagan xolda burchak tezlanishi ortadi. Lekin kuch momentlari o’zaro teng turli kuchlar ta’sirida bir xil burchak tezlanishini olamiz.

Momentlari teng va bir xil aylanishni keltirib chiqaruvchi kuchlar ekvivalent kuchlar deyiladi. M­₁M₂ …M_n bo’lsa, F­₁~F₂ ~…~F_n .

Kuch momentini orttirish uchun turli moslamalar (richag, turli rukoyatkalar, rul barankasi,...) ishlatiladi. Inertsiya momentlari bir xil bo’lgan turli jismlar bir xil momentli kuchlar ta’sirida bir xil tezlanishlar oladilar.

Inertsiya momentlari bir xil bo’lgan bir xil aylanma harakatga keluvchi jismlar ekvivalent jismlar deyiladi.

17.1b. Juft kuchlar momenti.

Qattiq jismga F₁ va F₂ kuchlar qo’yilgan bo’lib, F­­₁F₂F₃ bajarilsin, qattiq jismni kuchlar yotuvchi tekislik bo’yicha kesamiz.

O nuqtaga nisbatan kuch momentlari
M₁F₁OAcos₁ (1)

M₂F₂OBcos₂

bajariladi (58-rasm). Kuch momentlari o’zaro teskari yo’nalishda bo’lib ikkisi ham kuchlar yotgan tekislikka perpendikulyardirlar. Momentlarning yig’indisi ularning algebraik yig’indisiga tengdir.

MF₁OAcosF₂OBcos₂ (2)
F­­₁F₂F₃ ni hisobga olsak,
MF₁(OAcosOBcos₂)Fd
MFd (3)
bajariladi. Bu yerda d-juft kuchlar yelkasidir. Juft kuchlar momentining vektori son jixatdan kuchlardan biri F bilan juft kuch yelkasi d ko’paytmasiga teng. Juft kuchlar yo’nalishi parma dastasi yo’nalishida bo’lsa, parma ilgarilanma harakat yo’nilish kuch momenti yo’nalishida bo’ladi (59-rasm).