367af33510c73b280aa8193957cb2fef

---

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ 
 ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ 
 
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ 
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ФАКУЛЬТЕТИ 
 
 
ИҚТИСОДИЙ ҲАВФСИЗЛИК КАФЕДРАСИ 
 
 
 
 
ГЛОБАЛ ИҚТИСОДИЙ ҲАВФСИЗЛИК
фанидан маърузалар матни 
Тошкент - 2020 

---

1-БОБ. ГЛОБАЛ ИҚТИСОДИЙ ҲАВФСИЗЛИК ТИЗИМИНИНГ 
НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ 
 
1.1. Глобал иқтисодий хавфсизлик фанининг предмети 
1.2. Глобал иқтисодий муносабатларнинг ривожланиш хусусиятлари 
1.3. Глобал иқтисодий муносабатлар тизимида халқаро савдо 
 
1.1. Глобал иқтисодий хавфсизлик фанининг предмети 
 
 
“Глобаллашув” атамаси анча олдин пайдо бўлган бўлиб турли жараёнларга 
мурожаат қилиш учун ишлатилган. Янги замонавий маънода, ушбу атама 1995 
йилда Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ) ташкил этилиши ҳамда халқаро меҳнат 
тақсимоти ривожланиши асосида юзага келган. Ҳозирги кунда ЖСТга 150 
мамлакат аъзо ҳисобланади. Жаҳон савдосининг кенгайиши асосий захира 
валюталарининг (доллар, евро, инглиз фунти ва япон иенаси) барқарорлигини 
тақозо этмоқда. Ушбу валюталарда турли мамлакатларнинг захира фондлари 
шакллантирилади. Глобаллашув даврида биз доллар ва евро ўртасидаги валюта 
рақобатига гувоҳ бўлмоқдамиз, яъни ушбу валюталарнинг сунъий равишда 
камайтириш ҳолатлари кўзга ташланмоқда.
Глобаллашув - бу халқаро иқтисодий жамиятдаги тўсиқларни камайтириш 
ва йўқ қилишга қаратилган ҳаракат бўлиб, бунда инновациялар ва дунёдаги 
барқарор сиёсий вазият алоҳида ўрин эгаллайди. 
Замонавий иқтисодий адабиётларга асосланиб айтиш мумкинки, глобал 
иқтисодиёт - бу дунёнинг турли мамлакатларидаги иқтисодий тизимларнинг 
ўзаро боғлиқлиги, ўзаро таъсири ҳамда ишлаб чиқариш ва капитални 
интеграцилашуви, шунингдек, ривожланиш даражаси, ижтимоий-сиёсий, 
ижтимоий-иқтисодий тизим турларида фарқ қиладиган мамлакатларда бизнес 
юритиш учун бир хил норма ва шарт-шароитларнинг ўрнатилишига олиб 
келадиган жараёндир. Ушбу жараён муайян мамлакат иқтисодиётининг 
миллийлиги ва ўзига хослигини ҳимоя қиладиган давлатлар глобал иқтисодий 
муносабатларга кириши рад этилади. 
Глобал иқтисодиётнинг ўзаро боғлиқлиги глобал муаммоларни келтириб 
чиқармоқда. Улар кўплаб мамлакатлар билан боғлиқ бўлиб, уларнинг 
чегараларини қамраб олади, ушбу муаммоларнинг кенглиги ва уларнинг 
манбалари, механизмлари ва оқибатларини якка тартибда ёки ҳатто бир гуруҳ 
мамлакатлар ҳам ҳал қила олмайди. АҚШ, Япония, Германия, Буюк Британия, 
Франция, Италия ва Канадада ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг қиймати бўйича 
бирлаштирган G-7 – Эвропа Иттифоқи ёки дунёнинг энг ривожланган еттита 

---

давлатлари гуруҳини ўз ичига олади. Улар 90-йилларнинг ўрталаридан бошлаб 
биргаликда ўз фаолиятини амалга оширмоқда. ХХ аср охирларида Россия ҳам 
унга таклиф қилинди ва G-8 гуруҳи пайдо бўлди. Бу мамлакатлар дунё ишлаб 
чиқаришининг 43% дан кўпроғини ишлаб чиқаришига қарамай, баъзи 
муаммоларни самарали ҳал қилиш учун уларнинг имкониятлари етарли эмас. 
Бошқа томондан, салбий иқтисодий оқибатларга олиб келадиган сиёсий соҳада 
халқаро терроризм ёки уюшган жиноятчиликни қайд этиш мумкин. Иқтисодий 
соҳада бу спекулятив молиявий капитал оқимининг беқарорлиги ва унинг 
тарқалиш хавфини келтириб чиқаради. Ушбу ҳолат кўп жиҳатдан, 90-йилларнинг 
охирида сезила бошлади. ХХ аср Жануби-Шарқий Осиёда бошланган молиявий 
цунами тўлқини бутун сайёрани қамраб олган. Ушбу молиявий тебранишлар 
барча қитъалардаги кўплаб мамлакатларида ва глобал иқтисодиётга ўзининг 
салбий таъсирини ўтказди. 
Глобаллашув инсоният тараққиётида янги даврга айланди. У асосан асосан 
молия соҳасида ўзининг жуда катта таъсирини ўтказиб келмоқда. Глобаллашув 
ўзига хос, замонавий, интеграциянинг энг юқори босқичидир. Глобаллашув - бу 
янги, компютер технологияларига асосланган ягона глобал молиявий-иқтисодий 
маконни шакллантириш ва кейинчалик ривожлантириш жараёнидир. 
Ҳозирги вақтда глобал даражада юз бераётган иқтисодий, сиёсий ва 
ижтимоий ўзгаришлар ўзаро боғлиқ бўлиб бормоқда, буни 2008 йилдаги жаҳон 
молиявий-иқтисодий инқирози шунингдек, 2019 йилда аниқланган Covid-19 
пандемиясининг салбий оқибатлари тасдиқлайди. 
Глобаллашув жаҳон иқтисодиёти ва савдонинг жадал ўсишига олиб келди. 
Шу билан бирга, Ғарбий Европа ва АҚШ металлургия, кимё, машинасозлик, 
кемасозлик ҳамда ҳатто тўқимачилик ва поябзал саноатида ишлаб чиқаришни 
камайтириб, ўйинчоқлар, телевизорлар ва шахсий компютерларни ишлаб 
чиқаришни Осиёга кўчириб, ўз давлатларида молиявий соҳалар, жумладан, банк, 
суғурта, инвеститсия ва ҳакамлик соҳаларини кенгайтирдилар. Лондон ва Ню-
Ёрк дунё учун алмашув марказлари ролини кучайтирди. Ғарб мамлакатларида 
хизматлар, 
ахборот 
технологиялари, 
фармацевтика 
саноати 
ва 
нанотехнологияларни 
ривожлантиришга 
устувор 
аҳамият 
берилди. 
Иқтисодиётнинг реал секторида банд бўлганлар сони камайиб, молиявий 
ходимлар сони эса кескин ўсмоқда. 
Ялпи ички маҳсулот таркибида молиявий хизматлар улуши сўнгги 15 йил 
ичида: Буюк Британияда - 13,3 фоиздан 28,5 фоизга, АҚШда - 17 фоиздан 25 
фоизга, Германияда - 14 фоиздан 28 фоизга ўсди. Ушбу мамлакатларда уйларни 
қуриш ва сотиш миллий даромадни оширишнинг асосий манбаига айланиб, 
кўчмас мулк нархлари жуда тез кўтарилди. 

---

Товар айирбошлашнинг ўсиши хизматлар алмашинуви ўсиши билан бир 
вақтда содир бўлди. Транспорт, туризм, банк, суғурта, ахборот, қурилиш, 
муҳандислик, алоқа хизматлари ва бошқалар шулар жумласидандир. ХХ аср 
Хизматлар экспорти дунё товарлари экспортининг қарийб бешдан бир қисмини 
ташкил этганлиги сабабли, 1997 йилда хизматлар ва товарлар экспорти салмоғи 
қарийб 26% га етди. 1991-1995 йилларда хизматлар экспорти ҳар йили ўртача 
8,3% га, товарлар экспорти эса 7,8% га ўсди. 
Келажакда 
иқтисодиётнинг 
глобаллашуви 
саноати 
ривожланган 
мамлакатларда кўп иш ўринларининг йўқолишига ва ижтимоий, экологик ва 
хавфсизлик стандартларининг муқаррар равишда пасайишига олиб келиши 
мумкин. Трансмиллий корпорацияларнинг глобал миқёсда фаолият юритаётган 
иқтисодий гигантларининг қўлларидаги кам сонли назоратсиз қувват ҳажмининг 
ошиши ҳам дунё хамжамиятида ташвиш уйғотмоқда. 
““Глобал иқтисодиёт” халқаро иқтисодиётдан тубдан фарқ қилади. Бу 
ягона иқтисодий тизим, капитал бозорлари, валюталар ва товарлар иттифоқи 
ташкил топиб, мамлакатлар ўртасидаги чегаралар деярли йўқ бўлиб кетади. 
Капитал инвестициялар ёки қўшилган қиймат бўйича энг катта даромад 
келтирадиган жойга (сиёсий барқарорлик мавжуд бўлганда) йўналтирилади”.
Сиёсатшунос М. Кастеллснинг таърифига кўра, “глобаллашув глобал 
миқёсда реал вақт режимида ягона тизим сифатида ишлай оладиган 
иқтисодиётни тавсифлайди”. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашув жараёни 
нотекис бўлиб, глобаллашувнинг энг юқори даражасига молия ва инвестиция 
соҳасида эришилади. Моддий ёрдамга муҳтож бўлмаган пул капитали ҳар 
дақиқада миллиардлаб доллар алмашинув операцияларини амалга ошириш 
жараёнлари тобора эркинлаштирилиб. Ушбу беқарор молиявий (виртуал) ҳолат 
инқирозлар тизими орқали дунёнинг муайян бурчагидаги молия бозорларини 
ўзига сингдириб, реал дунё иқтисодиёти билан ўзаро таъсир қилади. Улардан энг 
машҳурлари 1994-1995 йиллардаги Мексика инқирози, 2000-2003 йиллардаги 
иқтисодий инқироз, 1997-1998 йиллардаги Осиё инқирози кабилардир. 
Глобаллашув жараёнида глобал иқтисодий тизимнинг янги архитектураси 
шаклланди. Фаолиятнинг ички ва ташқи муҳити, ички ва ташқи сиёсат 
ўртасидаги ўзаро боғлиқлик йўқ қилинмоқда, геоиқтисодий макон эса энг асосий 
ўринни эгалламоқда.