18-mavzu. Milliy iqtisodiyotning muvozanatli va mutanosibli rivojlanishi Iqtisodiy muvozanat tushunchasi

18-mavzu. Milliy iqtisodiyotning muvozanatli va mutanosibli rivojlanishi

1. 
   Iqtisodiy muvozanat tushunchasi.
   
2. 
   Umumiqtisodiy va xususiy muvozanatlik. Turg'un va muttasil rivojlanib boruvchi muvozanatlik.
   
3. 
   Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlash usullari. Iqtisodiy muvozanatning amal qilish tamoyillari va namoyon bo'lish shakllari.
   
4. 
   Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. Mutanosibliklarning tasniflanishi.
   
5. 
   O'zbekistonda iqtisodiyotning tarkibiy o'zgartirish, diversifikatsiyalash asosida mutanosibli rivojlantirilishi.
   

Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy iqtisod

asoschilaridan biri A. Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risida

tadqiqot» nomli asarida berilgan bo`lib, unda iqtisodiy munosabatlarning barchasi

bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o`rtasidagi muvozanat

faqat bozor mexanizmi yoki «ko`rinmas qo`l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab

o`tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam faqat o`zini o`ylagan holda,

o`zining shaxsiy manfaatlari yo`lida qilgan harakatlari ko`rinmas qo`l orqali uning

qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo`naltiriladi va bu harakat

ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga qaraganda ko`proq samara

beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o`z dolzarbligini yo`qotmagan. Ammo, u

iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan. Iqtisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o`z hissasini qo`shgan namoyondalardan biri bu - J.S.Milldir. U o`z asarida «Jamiyat ortiqcha puldan o`z kuchi bilan qutula olmaydi, shu sababli yagona yo`l narxning o`sishi bo`lib, faqat shu yo`l bilan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin»- deb ko`rsatadi. Uning fikricha, narx o`sishini talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga qadar davom ettirish zarur. XX asr boshlaridayoq iqtisodiy muvozanatlik nazariyasi iqtisodiyot fanida uning boshqa har qanday muammolariga qaraganda ancha aniq va yaqqol bayon qilingan. Bu tushunchaning mazmunini yoritib berish uchun bir qator ilmiy urinishlarbo`lganligiga qaramasdan, faqat shveytsariyalik Nobelь mukofoti sovrindori L.

Valьras birinchilardan bo`lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini

yaratishga hamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to`liq ilmiy yoritib

berishga erishdi. Lekin L. Valьras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik

usulli tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Uning tadqiqot doirasida umumiy

bozor muvozanatining ishlab chiqarish hajmi va narxlar o`zgarishining hamda boshqa

bir qator omillarning ta’siri u ko`rsatgan matritsadagi birgina omillarning o`zgarishi

orqali butun bir matematik tengliklar matritsasining (umumiy bozor muvozanatini

xarakterlovchi talab va taklifning) buzilishiga olib kelinishi uning tadqiqot doirasida

atroflicha hisobga olinmagan. Shunday qilib, o`tgan asrning boshlaridayoq umumiy bozor muvozanatining bazaviy modeli ilmiy tarzda shakllantirilgan bo`lib, asosan ko`pchilik iqtisodchi- olimlar tomonidan tan olingan edi.

XX asrning 20 - yillari oxirlari va 30 - yillar boshlarida §arbdagi bozor

iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida «Buyuk depressiya» nomi bilan mashhur bo`lgan barqaror va uzoq davom etgan, makroiqtisodiy beqarorlikka duchor bo`ldi. Bundan yuz yil oldin shakllantirilgan klassik nazariya ta’limoti ro`y bergan krizis jarayonlarning barcha jihatlari bo`yicha tushuntirib berishga layoqatsiz bo`lib

qoldi. D.J. Keyns klassik iqtisodchilar nazariyasini tanqid qilib, iqtisodiyot

nazariyasida haqiqiy to`ntarish qilishga olib kelgan nazariyasini yaratdi.

2.Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat

ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish

natijalari hajmi hamda tarkibining o`zaro mos kelishligini xarakterlaydi.

Iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning turli darajasidagi (mikro va

makro) har xil muvozanatliklarni qamrab oladi. Umumiy muvozanatlik makroiqtisodiy muvozanatlikni ancha to`liq darajada ifodalaydi. Umumiy muvozanatlik - bu jamiyatning barcha ehtiyojlari (aholi, davlat, korxona) va milliy ishlab chiqarish real hajmining o`zaro mos kelishlik

darajasini bildiradi. Qiymat ifodasida bu muvozanatlik yalpi talab va yalpi

taklifning nisbati orqali namoyon bo`ladi. Milliy iqtisodiyotda ro`y beradigan barcha

o`zgarishlar pirovard natijada yalpi talab va yalpi taklifdagi o`zgarishlar orqali

ifodalanadi. Yalpi talab tovarlar bozorida taqdim qilingan pirovard tovarlar va xizmatlarga bo`lgan barcha alohida talablar yig`indisidan iborat. Iqtisodiy muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning tengligini taqozo etsa ham, amaliyotda ularning nisbati o`rtasidagi o`zgarishining mumkin bo`lgan har xil variantlari mavjud bo`ladi.

Jumladan:

• Yalpi talabning ortishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning

o`sishi bilan birga boradi;

• Yalpi talabning tushishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning

pasayishi bilan;

• Yalpi taklifning ortishi. Ishlab chiqarish hajmining o`sishi bilan birga boradi va

baholarning tushishini keltirib chiqaradi;

• Yalpi taklifning kamayishi va shunga mos ravishda ishlab chiqarishning

qisqarishi, baholarning o`sishiga olib keladi.

Bu barcha shart-sharoitlar ideal holda potentsial imkoniyat darajada vujudga

keladi. Real hayotda esa umumiy muvozanatlik tarkibiy nomutanosibliklar,

resurslardan samarasiz foydalanish, baholarning beqarorligi, iqtisodiy tsikl

fazalarining o`zgarishi, bozor konьyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi

tarkibidagi o`zgarishlar ta’sirida ta’minlanib boriladi.

Bunday sharoitda umumiy muvozanatlik holatini (yalpi talab va yalpi taklif

mos kelishi), turg`un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab

chiqishni taqozo etadi. Bu barcha aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo`lsak,

umumiy muvozanatlik butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, mamlakat milliy

iqtisodiyotining mutanosibligidir.

Bu barcha tarmoqlar, sohalar va iqtisodiyot birlamchi bo`g`inlarining bir

me’yorda rivojlanishini ta’minlagan, iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari,

barcha bozorlar va iqtisodiy jarayon munosabatlarining ayrim tomonlari o`rtasidagi

barqarorlik xarakteridagi bir qator muvozanatliklar tizimini o`z ichiga oladi.

Bu muvozanatliklarning shakllari turli-tuman bo`lganligi sababli ular alohida

holda xususiy muvozanatliklar sifatida chiqadi.

Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o`zaro bog`liq bo`lgan iqtisodiy

miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishidir. Xususiy

muvozanatlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar

taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga bo`lgan talab va taklif

o`rtasidagi muvozanatliklar ko`rilgandagina yuzaga chiqadi. Bu muvozanatliklar

ichida mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab o`tganidek: «…..ichki bozorda

talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilanunga sotib olinadigan mollar salmog`i o`rtasidagi nisbatni ta’minlash g`oyat katta rol o`ynaydi».

Shunday qilib, iqtisodiy muvozanatlik o`zining barcha shakllari bilan

birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan

iqtisodiy idealdir. Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli

tuman beqarorliklar ta’sirida buzilib turadi, biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy

modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib

chiqaradigan aniq omillarni aniqlash, iqtisodiyotning optimal holatida faol hal

qilinishini ta’minlash yo`llarini topish imkonini beradi.

3.Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi,

iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi.

Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to`xtovsiz rivojlanish holatida

bo`ladi. Iqtisodiy tsikl fazalarida, bozor konьyukturasi, bozor sub’ektlari

daromadlari va talabi tarkibida o`zgarishlar ro`y berib turadi.

Bularning hammasi muvozanatli holatni turg`un iqtisodiyotdagi shartli

umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqazo qiladi.

Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o`zaro bog`liq

usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli.

2. Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli.

Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish

umumiy hajmining miqdoriy ko`rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM),

iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning

umumiy summasi (S+Ip) olinadi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab

chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish

uchun yetarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy

mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori

(SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+Ip) teng bo`ladi.

To`liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi

mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyatsion farqda ifodalanadi. Yalpi

sarflarning SMM hajmidan kam bo`lgan miqdori retsession, yalpi sarflarning

SMM hajmidan ortiqcha bo`lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi.

Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki,

ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini

beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg`arishga

qo`yish mumkin. Jamg`arish, sarflar - daromadlar oqimidan potentsial sarflarni

olib qo`yish hisoblanadi. Bunda jamg`armaga qo`yilgan mablag` investitsiyalar

bilan to`liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo`ladi.

Investitsion sarflarning ko`payishi, ishlab chiqarish hajmi va daromad

darajasining o`sishiga olib keladi. Bu o`zaro natija mulьtiplikator samarasideyiladi. Mulьtiplikator samarasi- bu sof milliy mahsulotdagi o`zgarishning

sarflardagi (investitsiyalardagi) o`zgarishga nisbati.

Real SMM dagi o`zgarish

Mulьtiplikator samarasi = __________________________________________

Investitsion sarflardagi o`zgarish

SMM dagi o`zgarish = mulьtiplikator x Investitsiyalardagi o`zgarish.

Agar investitsion sarflarning 5 mlrd. so`mga ko`payishi, sof milliy

mahsulotning 20 mlrd. so`mga ortishiga olib kelsa mulьtiplikator samarasi 4 ga

(20:5), SMMdagi o`zgarish 20 mlrd. so`mga (4x5) teng bo`ladi.

Investitsion sarflardagi o`zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki

eksportdagi o`zgarishlar ham mulьtiplikator samarasiga ta’sir ko`rsatadi.

Mulьtiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda

bir sub’ekt tamonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi.

Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o`zgarish iste’mol va jamg`arishda xuddi

shunday yo`nalishda o`zgarish bo`lishiga olib keladi.

Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari

balans usulidan va «xarajat va natija» larni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi.

Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi

balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi.

«Xarajat va natija»larni taqqoslash usulida ishlab chiqarishga qilingan

iqtisodiy resurs xarajatlari miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib

muvozanatlik darajasi tahlil qilinadi.

4.Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari

o`rtasida mutanosiblik bo`lishini taqozo qiladi.

Iqtisodiy mutanosiblik – iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o`rtasida

miqdor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo`lishidir. Bunda tenglik bo`lishi shart

emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarida bo`lishi mumkin.

Makroiqtisodiy jarayon g`oyat murakkab va ko`p qirrali bo`lishi sababli

mutanosiblik turlari ham ko`p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib

mutanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin.

Umumiqtisodiy xarakterdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi

tarkibiy qismlar: iste’mol fondi va jamg`arish fondi o`rtasidagi: iqtisodiyotdagi

tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o`rtasidagi: aholining daromadlari

bilan xarajatlar o`rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko`rsatish mumkin.

2. Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini

ta’minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o`rin tutadi. Mamlakat xalq

xo`jaligi juda ko`p tarmoq va sohalardan iborat bo`lib, ularning rivojlanishi bir-

birini taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste’mol

qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o`z iste’molchisini topadi. Masalan,

qishloq xo`jalik mahsulotlarning ko`pchilik qismi /paxta, g`alla, pilla, sut va h.k./

sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi

va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O’z navbatida sanoatning ishlab

chiqarish vositalari yaratadigan sohalarining mahsulotlari xalq xo`jaligining

boshqa tarmoqlari /qishloq xo`jaligi, qurilish va h. k./da unumli iste’mol qilinadi.

Bu ularning bir-biriga bog`liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo

mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo`jaligi va xalq xo`jaligining boshqa

tarmoqlari o`rtasidagi mutanosibliklar misol bo`ladi.

3. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy

ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali

ta’minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi

soha va ishlab chiqarishlar o`rtasidagi bog`liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning

ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari,

qishloq xo`jaligining dexqonchilik va chorvachilik sohalari o`rtasidagi

mutanosibliklar va h. k. Shu bilan birga ta’kidlab o`tilgan sohalarning ichidagi

tarkibiy bo`linmalar o`rtasida ham bog`liqlik bo`lishi zarur. Masalan, sanoatning

qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go`sht ishlab

chiqarish sohalari o`rtasida va boshqalar

4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim

hududlari o`rtasidagi bog`liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar

o`rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to`liq namoyon

bo`lmaydi. Lekin alohida hududiy bo`linmalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa

hududiy birliklar) ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog`liqligi,

ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai-nazaridan

qaralsa, bu bog`liqlikning ahamiyati yaqqol ko`rinadi.

5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi.

Birinchidan, dunyoning ko`pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali

bir-biri bilan bog`langan, ikkinchidan, shu bog`liqlik orqali milliy ishlab

chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab

chiqaruvchilar o`z iste’molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar

hisobiga qondiradi. Bu bog`liqlik qanchalik katta bo`lsa, sof eksport hajmi orqali

makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta’sir ko`rsatadi.

Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning

muvozanatli rivojini ta’minlab borishdan quyidagilar ko`zda tutiladi:

Mamlakatda mavjud bo`lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan

holda jamiyatning ehtiyojlarini to`laroq qondirib borish.

To`la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat qilishga layoqatli bo`lgan va

ishlashni xohlaganlarni to`liq va samarali ish bilan ta’minlash.

Narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta’siridan

xoli qilish.

Iqtisodiyotning bir maromda o`sib borishini yetarli darajada investitsiya

bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog`lab borish.

Eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining

faolligiga erishish.

5.

Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta

qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo`jalik majmuasining bunyod etilganligi,

birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini

davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy

e’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini

takomillashtirishga qaratiladi.

Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlarini ta’minlash odamlar turmush

darajasida vujdga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va

ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishda katta

ahamiyatga ega bo`ldi.

Respublika iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishini qayta qurishda ishlab

chiqarilayotgan mahsulot turini o`zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot

tayyorlashga ketadigan jami xarajatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi.

Iqtisodiyot tuzilishidagi o`zgartirishlar, chetdan mahsulot olib kelishni

qisqartirish, xalq xo`jaligining xom ashyo yetishtirishga qartilgan bir tomonlama

yo`nalishini bartaraf etish va uninig eksport imkoniyatini kengaytirish, tarmoqlar

ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish

asosida iqtisodiyotning mutanosib va barqaror rivojlanishini ta’minlash vazifalarini

hal etish bilan bog`liqlikda amalga oshirildi.

Shu vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiyot ichki tuzilishidagi o`zgarishlar -

respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqillligini ta’minlovchi tarmoqlarni

rivojlan-tirishga qaratildi. Bunda birinchi navbatda eng muhim o`zak tarmoqlarni -

neftь va gaz sanoatini, energetikani, rangli metallurgiya sanoatini, mashinasozlik

majmuasini, qishloq xo`jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini

rivojlantirishga ustunlik beriladi.

Xalq xo`jaligining takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o`zgartirish

asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste’mol bilan jamg`arish fondi

o`rtasidagi eng maqbul mutanosiblikni ta’minlash asosiy o`rin tutadi. Iste’mol

fondining eng maqbul darajasiga erishish - ichki bozorda talab bilan taklif o`rtasida

mutanosiblikni ta’minlaщda muhim rolь o`ygaydi. Shu sababli davlat eng muhim

makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga

ko`proq e’tibor berdi.

Bozor iqtisodiyotiga o`tish darida iqtisodiyotni barqa-rorlashtirish

muammosini hal etishda ishlab chiqarish infratuzilmasining muhandislik

kommunikatsiyalari, transport va aloqa tizimi singari tarmoqlarini ustivor

rivojlantirishga ham alohida e’tibor beriladi.