Бурханов Б

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ЕНГИЛ АТЛЕТИКА ДАРСЛАРИДА УЛОҚТИРИШ ТЕХНИКАСИГА ЎРГАТИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ.
Бурхонов Б., Жиззах педагогика институти магистранти

Замонавий одамнинг ҳаётида улоқтиришнинг утилитар аҳамияти йўқолганда ва соғломлаштирувчи югуриш, гимнастика ва спорт ўйинларига кўпроқ эътибор кучайган бир пайтда, улоқтириш машқлари кўпроқ махсус машғулотларда қўлланила бошлади. Бироқ, уларнинг амалий ва ўқув аҳамияти мактаб ўқувчиларини меҳнатга, ҳарбий хизматга ва бошланғич спорт машғулотларига тайёрлашда муҳим рол ўйнайди. Улоқтириш бу координация қобилиятини ривожлантиришда, қўллар ва елкама-камар мушакларининг тезкор-куч сифатини, ҳаракатларнинг фазовий аниқлиги ва реакция тезлигининг ривожланишидаги табиий воситалардан бири ҳисобланади.

Ўқувчиларга улоқтиришни ўргатиш методикаси бўйича замонавий илмий ва услубий адабиётларда катта миқдордаги амалий материаллар тўпланган. Ушбу маълумотлар улоқтиришни ўрганиш учун зарур бўлган жисмоний фазилатларни ривожлантириш учун машқ қилишнинг анъанавий тизимини таклиф қилади. Шу билан бирга, жисмоний тарбия ва бошланғич ҳарбий тайёргарлик мутахассислари мусобақаларда ёшлар ва янги спортчиларнинг натижаси кўп жиҳатдан болалик ва ўсмирлик маҳоратига боғлиқ бўлган спорт турлари бўйича тайёргарлигидан қониқишмайди. Умумтаълим мактабида олиб борилган амалий ишларининг тажрибаси шуни кўрсатдики, 5-6-синф ўқувчилари келажакда техника билан тўп улоқтириш маҳоратига эга эмаслар, ва шу билан бирга граната улоқтиришда тайёргарлик даражаси ортда қолмоқда.
Ушбу ҳолатлар олиб борилган изланишларнинг долзарблигидан далолат беради ва бизни 5-6-синф ўқувчилари учун жисмоний тарбия дарсларида ўқув услубиётини такомиллаштириш бўйича ишларни амалга оширишга ундади.
Тадқиқот мақсади махсус жисмоний сифатларни йўналтирилган ривожлантириш орқали 5-6-синф ўқувчиларини жисмоний тарбия дарсларида тўпча улоқтиришга тайёрлаш методикасини такомиллаштиришдир.
Улоқтириш – ациклик ҳаракат ҳисобланиб, асбобни иложи борича узоққа ва мўлжалга йўналтирадиган жисмоний машқдир. Қисқа муддатли, аммо максимал асаб-мушак ҳаракатларига нафақат кучлар, тезлик, эпчиллик, чамалаш ва кучни бериш қобилиятини ривожлантириш билан бирга, ушбу машқларни бажаришда нафақат қўллар, елкама-камар ва бел мушаклари, балки бўйин ва оёқларнинг ҳам мушаклари қатнашади.
Инсоннинг асосий қўзғатувчи ҳаракатлари (юриш, югуриш, сакраш) каби улоқтириш, қадимги одамнинг ўзига хос утилитар фаолиятидан жисмоний машқлар - тананинг табиий эҳтиёжлари, унинг органларининг тўлиқ ишлаши учун фойда берувчи воситага, яъни бугунги кунда биз кўриб турган машқ кўринишига айланди.
Россияда таниқли олим ва жисмоний тарбия ташкилотчиси П.Ф. Лесгафтнинг таъкидлашича: "... бу энг катта тажрибага эга бўлиб, тарихий ва замонавийдир. Ушбу машқлар фазовий муносабатларни (ақлий ривожланишни) ўз ичига олади, улардан бири ўз вақтини тақсимлаш қобилияти билан бирга барча бошланғич ишлардан иборат”. Унинг "Мактаб ёшидаги болаларнинг жисмоний тарбиясига оид кўрсатмалар"да машқларни таснифлаш ва ўқитиш методикаси улоқтиришни ёш тананинг баркамол ривожланишига ҳисса қўшадиган машқлар сифатида белгилайди. П.Ф.Лесгафт (24) "мавжуд мушак аппарати" га улоқтириш орқали ривожланган тезкорлик ва кучнинг табиий мослигини таъкидлайди. Унинг сўзларига кўра, ҳарбий-амалий машғулотларнинг асосий элементи бўлган улоқтириш, жисмоний тайёргарликнинг ўзига хос тури сифатида катта аҳамиятга эга.
Ҳозирги вақтда жисмоний тарбияда улоқтириш жисмоний машқлар таснифига кўра спорт машқлари сифатида тавсифланади. Мушаклар фаоллигининг хусусиятларидан келиб чиқиб, улар тезликни, тезкор-кучни оширадиган, шунингдек, нисбатан кичик доиралардан улоқтириш пайтида ҳаракатларни мувофиқлаштиришни талаб қилинадиган машқлар деб таснифланади. Машғулотларда улоқтириш машқлари ҳам асосий, ҳам тайёрловчи бўлиши мумкин. Чунки инсон бутун танасининг асосий мушакларига таъсир кўрсатиб қолмай, индивидуал мушак гуруҳларининг ривожланишига ҳам ўз таъсирини кўрсатади.
Мактаб ёшида болага жисмоний тарбия дарслари асосида фаолиятнинг энг муҳим турлари ҳисобланган ишлаб чиқариш, узлуксиз таълим, ҳарбий хизмат, шунингдек спорт машғулотлари учун ҳам махсус машғулотлар олиб борилади. Ўқиш даври давомида дастур материалига киритилган материаллар ўқувчиларнинг жисмоний ривожланишларига ижобий таъсир кўрсатади. Тўп ва гранаталарни жойдан ва ҳаракатда, тиззалаб ва ётиб вертикал, горизонтал ва ҳаракатланувчи нишонларга уриш машқлари соғломлаштирувчи, таълимий ва тарбиявий вазифаларни ҳал қилишда муҳим воситалардан биридир.
Жисмоний тарбиянинг кенг қамровли дастури - бу ўқувчиларни (18) профессионал ва амалий жисмоний тайёргарлигининг оширишга қаратилган воситасидир. Эътиборни улоқтиришни ўрганишга қаратиш орқали тавсия этилган машқлар тўплами билан, жисмоний, руҳий фазилатларни яхшилаш, электроника, енгил, озиқ-овқат ва бошқа соҳалар учун хос бўлган кўникмаларни шакллантириш мумкин.
Ишлаб чиқариш жараёнларининг интенсивлигининг ошиши ишчиларидан аниқ ва тезкор, юқори мутаносибликдаги ҳаракатлар талаб қилади. Ушбу фазилатлар улоқтириш машқлари орқали касб-ҳунар мактаблари ўқувчилари ўртасида турли хил спорт мусобақаларида такомиллашиб боради.
Юқори савияли спорт турлари улоқтиришни ўрганиш ва спорт машқлари сифатида модернизация қилиш учун ўзига хос синов майдонига айланди. Бошқа спорт турлари сингари, найза, босқон улоқтириш ва ўқ отиш бўйича спорт ютуқлари давлат обрўсини ошириш омилига айланмоқда. Ҳозирги кунда йирик мусобақаларда енгил атлетика бўйича улоқтириш турлари учун етти тўплам медаллар шодаси ўйналмоқда. Спортнинг улоқтиришнинг ижтимоий моҳиятини аниқлайдиган юқори даражадаги спортчиларни тайёрлашда катта моддий ва меҳнат ресурслари мавжуд.
Мактаб ўқувчиларига тўп ва граната улоқтиришни ўргатиш методологиясининг асосий қоидалари кўп сонли услубий, илмий, услубий ва тадқиқот ишларида ўз аксини топган. Уларнинг хилма-хиллигида улоқтириш қобилияти ва кўникмаларини шакллантириш усуллари, таълимнинг турли босқичларида воситалар ва усулларнинг мазмуни акс эттирилган.
Жисмоний тарбия бўйича мавжуд дастурнинг талаблари тўп улоқтириш машғулотларида қуйидаги кетма-кетлигини назарда тутади:
-1-4 синф ўқувчилари тўпни тўғрига турган жойдан улоқтириш маҳоратига эга бўлишлари керак;
-5-9-синф ўқувчилари учун-10 метрли йўлак бўйлаб тўпни югуриш йўлагидан улоқтириш маҳоратига эга бўлган индивидуал синф ўқувчилари учун нишонга улоқтириш талаблари ва масофадан улоқтириш назорат талаби (11).
Ўқиш жараёнида ўқувчилар асосан юқори тезланиш билан югуриб, бел, оёқ ва қўл мушакларининг кучи ёрдамида улоқтиришга эришишлари зарур (15,16,17,34). Машғулотларда бунга эришиш учун енгил атлетиканинг тайёргарлик назарияси ва методологияси билан белгиланадиган вазифалардан аниқ фойдаланиш вазифаси қўйилади.
Улоқтириш усуллари билан танишиш пайтида кўп муаллифлар ушбу техникани ўқитувчи ёки яхши ўқитилган талаба (28, 29, 30) намойиш қилишни энг самарали деб ҳисоблайдилар, шу билан бирга техниканинг асосий элементларини тушунтирадилар. Кўргазмали воситалардан фойдаланиш зарурати камроқ учрайди.
Қандай қилиб гранатани тўғри тутишни ва уни улоқтиришни ўрганаётганда, ўқувчилар "тўп мактаби" (23) деб аталадиган жараёндан ўтишади. Катта, ўрта, кичик коптокларни ва бошқа нарсаларни улоқтириш, ушлашда муаллиф томонидан тавсия этилган машқлар тўпни масофада улоқтиришнинг кейинги ютуқлари учун замин яратишга имкон беради. В.М. Качашкин (18) машғулотларда юқори кучланишли арқонлар, волейбол тўрлари, вертикал нишонлар, қутблар, қалқонлар, нишонлар ва бошқа ўқув қўлланмаларидан фойдаланишни тавсия қилади. В.М.Кинл (19) бошланғич машғулот даврида ўқувчилар снарядни имкон қадар узоққа улоқтиришга ҳаракат қилмасликлари керак, асосий эътиборни тўғри улоқтириш техникасига қаратишлари лозим. Ҳаракатни тўғри ассимиляция қилиш ва кучни оқилона ишлатиш бизга иккала муаммони бир-бирига зарар етказмасдан муваффақиятли ҳал қилишга имкон беради.
Тўпни улоқтириш тўртинчи синф ўқувчиларига ҳам ўргатилади. Қўлнинг қамчи шаклида ҳаракат қилиш қобилиятига улоқтириш, тўпни уриш ва турган нарсаларга жихозни теккизиш орқали эришилади.
Аксарият муаллифлар асосий машқни алоҳида қисмларга ажратиш билан охирги зўр бериш босқичини - тик турган ҳолатда улоқтиришни, ярим бурилишни ва охир-оқибат улоқтириш йўналиши бўйича ёнма-ён туришни ўргатишни таклиф қилмоқдалар. Услубий тавсияларнинг бир қисмида, биринчи навбатда қўлни тўп билан юқорига ва орқага тортмасдан биринчи қўл билан, сўнгра бел ва оёқларнинг кетма-кет уланиши билан улоқтириш керак. В.Ломан (140) таъкидлашича, охирги зўр бериш техникасини пухта эгаллаш учун икки қўл билан улоқтириш, тиззадан туриб ўтирган ҳолатдан туриб улоқтириш, ёпиқ нишонга улоқтириш самарали воситалардир.
Бошнинг орқасидан икки қўл билан улоқтириш шундай шароитда амалга оширилади, бунда тингловчиларнинг эътиборини оёқ, тананинг, елканинг, билак ва қўлнинг мувофиқлаштирилган ҳаракатларига йўналтириш мумкин (13). Биомеханик тузилишга ўхшаш асосий машқларни яқин ва якуний кучларга ўхшаш машқларни бажариш қамчи механизмини бир вақтнинг ўзида яхшилашга ва махсус жисмоний фазилатларни ривожлантиришга имкон беради.
Улоқтириш маҳоратини бир жойдан ўзлаштиргандан сўнг дарҳол ҳаракатда улоқтиришни ўрганиш тавсия этилади. Ўтиш босқичларини ўқитишда кўпчилик муаллифлар томонидан таклиф қилинган воситалар кетма-кетлиги "оддийдан мураккабга", "осондан қийинга" (13, 14, 25 ва бошқалар) ўрганиш тамойилини акс эттиради. Бу ҳолда аста-секин ўсиб борадиган тезликда ажратиш орқали амалга ошириладиган симуляция машқлари етакчи машқларнинг асосий арсеналини ташкил қилади. Зинапояларнинг ритмик тузилишини ўргатиш пайтида кўпчилик фикрлар икки босқичли ритмни ўзлаштирган ўқувчилар билан бошлаш ва кейин уч босқичли ритмни ўрганиш тавсия этилади деган хулосага келади.