ва жонийлар сулоласи даврида зарб қилинган

Sana01.01.1970
Hajmi
#185948
Bog'liq
ва жонийлар сулоласи даврида зарб қилинган


Aim.uz

Шайбонийлар ва жонийлар сулоласи даврида зарб қилинган тангалар


XV аср охприга келиб бутунлай бушашиб кетган Темурнйлар давлати Шайбонийхон бошчилигпдаги узбеклар томонидан забт этилди, шу асосда Шайбонийлар сулоласига асос солинди. Темурийлар сулоласидан булмиш Захириддин Муҳаммад Бобир бир неча йил мобайнида Мовароуннахрии Шайбонийлардан тортиб олишга хрракат қилдн. Аммо хдмма уринишлари зое кетди. Мамлакат XVI асрнинг охирига қадар Шайбонийлар қулида қолди. Уз навбатида Шайбонийхон ва унинг нздошлари бир неча бор Хуросонга юриш қилиб, Хуросоннинг шахрр ва вилоятларини крскр муддат қулда ушлаб турдилар. XVI асрнинг 40—50 йилларига келиб Шайбонийлар давлати тинимсиз узаро уруш олиб борадиган кичиккичик хркимлик ва вилоятларга бўлиниб кетди. Факат 70—80 йилларга келиб Абдуллахон II бутун мамлакатни бирлаштиришга муваффақ булди. Унинг вафотидан сунг угли Абдулмумин қисқа муд­дат — олти ой подшолик қилганидан сунг ўлдирилади. Шундан сунг Шайбонийлар сулоласи барҳам топди.
1501 йили Ўрта Осиёда Шайбонийлар династияси урнатилгандан кейин ҳам, бу ерда Темурийлар даврида зарб крлинган кумуш ва мне тангалар мавжуд эди. Шайбонийлар уларни тамгалаб, қимматини камайтирганларидан сулғ мазкур тангалар савдо алокреида юргизила бошланди. Шайбонийхон номи билан янги ку­муш ва мне тангалар зарб қилинди. Жуда хрм оз миқдорда олтин тангалар зарб килган Абдуллахон II ни ҳисобга олмаганда Шайбонийлар олтин танга зарб қилмаганлар.
Шайбонийлар зарб қилган кумуш тангалар Тему­рийлар даврида зарб қилинган тангалардан фарқ қил­гап. Лекин мис тангалар Темурийлар даврида зарб қилинган мис тангаларга ухшаш эди. Шайбонийлар йириқ куп х,олларда чиройли безатилган динорлардан ташқари майда мис пуллар ҳам зарб қплганлар. Бир динорга олтита мис пул тугри келган. Мис пуллар эътиборсизлик билан зарб қилинган. Бизгача етиб кел­ган мис пуллар ёзувлари учиб кетганлиги учун яхши урганилмаган.
Шайбонийлар зарб қилган тангалардаги ёзувлар куп хрлларда насх ёки куфий услубида битилган. Баъ­зан томонлардан биридаги ёзув урнига турли нақшлар ёки ҳайвон, кушларнинг расми берилган. Хайвонлар шунчалик ёмон тасвирланганки, бугунги кунда ҳатто уларни ажратиш жуда х,ам қийин. XV аерда булганидеқ XVI аерда ҳам кумуш ва мис тангаларни тамгалаш услубп давом этган. Тангалар олдин нима мақсадда тамгаланган булса Шайбонийлар даврида хам тамгалашнинг характер ва мохияти шундайлигича 1қолди.
Шайбонийлар давлатида куплаб зарбхоналар мав­жуд эди. Мовароуннаҳрнинг Андижон, Ахси, Бухоро, Кеш, Қарши, Кундуз, Куфин, Самарканд, Тошкент, Тер­миз, Хисор, Шох,рухия, Балх сингари шаҳарларида тан­галар зарб қилинарди. Юкорида номлари қайд қилин­ган шахарлардан фақат Тошкент, Самарканд, Бухоро ва Балхда мунтазам равишда тангалар зарб қилинган. Шайбонийлар тезтез Хуросонни қулга кпритиб турганлар. Шундай ҳолларда улар Хуросоннинг Ҳирот, Машҳад, Нишопур, Серахс ва бошқа шаҳарларида тангалар зарб қилганлар.
Мовароуннаҳрда унчалик катта булмаган, вактли зарбхоналар х,ам булган. XVI аерда бундай зарбхона­лар мис динорларга тамга босиш иши билан шугулланганлар. Вобкани (Бухоро областпнпнг Вобкент райони), Шавдар ва Миёнкал (Самарканд областидаги туманларнпнг номи), Парак (Чирчиқ воҳасида) сингари зарб­хоналар шулар жумласидандир. Шу нарса дикдатга сазоворкп, номлари зикр қилинган зарбхоналар шаҳарларда эмас, балки унчалик катта булмаган ахрли яшайдиган пунктларда иш юритар эди.
Кумуш тангаларга тамга босиш биринчидан олдин ман этилган тангаларни қайтадан савдо муомаласига киришига имкон яратса, иккинчидан, бундан хазина катта фойда курарди. Шу макрадда кумуш тангалар қам тамгаланарди. Аммо давлат амалдорлари турли хийлалар билан хазинани бойитишга харакат крлишарди. Жумладан, мавжуд кумуш тангалар «эски» ва ҳозиргина зарб қилинган «янги» тангаларга бўлинарди. Унта «эски» танга тукдизта «янги» тангага тўғри келарди.
Кайтадан тангалар зарб ктыиниши билан олдинги «янги» тангалар «эски» тангаларга айланиб 10 процент крмматини йукртарди. Табиийкн, бу ахрли учун моддий зарар, хазина учун чексиз бойлик ҳйсобланарди. Шундай «тадбир»лар бир ойда 1—2 маротаба утказиларди.
Бундай хийлалар билан факат марказий хокимиятдагилар эмас, балки вилоятлардаги ҳукумронлар шуғулланганлар. Шайбонийлар давлати инкррозга юз тутган бир вактда баъзи вилоятлардаги хукмронлар ўз номлари билан кумуш тангалар зарб крлганлар.
Абдуллахон II нинг угли Абдулмумин улдирнлгандан сунг Бухоро тахтига Абдуллахон синглисинпнг эри Жонийлар сулоласининг асосчиси — Жоний Мухрммад чикрди. Жонийлар Ўрта Осиёда XVIII асрнинг ўртала­рига крдар хукмронлик крлганлар. Улар ҳукмронлик килган даврнинг фақат биринчи ярми тинч, осойишта утган. Аммо кейинчалик марказий давлат тобора кучсизлапиб борди. Кучма узбек крбилаларининг бошлиқлари у билан хрсоблашмай, тинимсиз узаро уруш олиб борардилар. XVIII асрнинг биринчи ярмигача давом этган бундай ҳолат давлатнинг инкррозга юз тутншига, экономиканинг тушкунлигига олиб келди.
Жонийлар XVII аерда факрт кумуш ва мис танга­лар зарб қилган булсалар, 1702 йилдан эътиборан ол­тин тангалар чикррганлар. Бу давр тангаларидан кумуш ва олтин тангалар яхши урганилган булса, мис тангалар деярли урганилмаган.
Шайбонийлар дастлаб тангаларнинг огирлигини бир мискрл, яъни 4,8 грамм миклррида зарб қилган бул­салар, XII аерга келиб тангаларнинг огирлигп 4,4 граммга тушиб ҚОЛДИ. Шайбонийлар зарб қилган тангалардан Жонийлар зарб крлган тангаларнинг асосий фаркр шундаки, Жонийлар зарб крлган тангаларнинг шакли қийшиқ, одатдагидан ёмон зарб крлинган. Хртто зарб крлинган вактда тангалардаги ёзувлар ёркин булмай сезиларсезилмас булиб чикррди. Жонийлар тангалариДаги ёзувлар XVI аерда зарб килинган тангалардаги ёзувлардан деярли фарқ крлмайди. Жонийлар зарб крлган кумуш ва олтин тангалардаги ёзувлар насх услубида битилган.
XVI аерда булганидек XVII аерда ҳам кумуш тангалар «эски» ва «янги» тангаларга булннган. Жонийлар сулоласи хукмронлик крлган даврдан бошлаб кумуш тангалар аъло сифатли, соф кумушдан булган. Мазкур тангалар «эски» деб эълон крлинганидан сунг 10 процент крмматини йукртган, Борабора тангаларда кумуш озайиб борган. XVII асрнинг ўрталарига келиб тангаларнинг ярми кумушдан иборат булган. Шундай булса
ҳам зарб килинган тангалар «янги» хреобланиб, улар юз фоиз кумушдан зарб крлинган тангалардек савдо муомаласида юргизилган. Аммо давлат уларни «эски» тангалар деб эълон крлиши биланоқ тангалар ярим крмматини йукртар эди. Бундам эса факрт хазинага фойда буларди. Агар хокнмият бошлпклари бундай хийадан XVI аерда факрт марказий ахарлардагина фойдаланган булса, кейинчалик унинг чегара кисмларида хам бундай ҳийла-найранг кенгайиб кетди. Тангаларнинг 50 проценти кумушдан зарб килинаётганлигига крниқмаган Жонийлар XVII асрнинг охирига келиб унинг микрорини 25 процентга туширишди. Мазкур тангалар хатто ку'рпнишидан ҳам кумуш тангаларга сира ўхшамас эди. Аммо бу ҳам сунгги нукта эмас эди.
XVIII асрнинг бошларига келиб кумуш тангалардаги кумуш микдори 9 процентга тушиб крлди. Бу эса марказий давлатда галаёнлар кутарилишига сабаб булди.
«Эски» тангаларнинг крймати тезтез тушиб турганлиги сабабли йирик савдо ишларини олиб бориш тобо­ра крйинлашиб борарди. Савдо ишларини енгиллаштириш максаднда XVIII асрнинг бошларида ашрафий ёки тилла деб номланган олтин тангалар зарб крлина бош­ланди.
XVII ва XVIII аерга оид қулёзма хамда тарихий ҳужжатларда мисс тангалар—динорлар зарб қилинганлиги хақрда маълумотлар берилади. Турли оғрликда, ҳар-хил формада, ўхшовсиз зарб қилинган, грекр ёзуви (одатда зарбхона кўрсатилган шахар номи) бўлган ҳамда қуш ва ҳайвонлар тасвирланган, зарб килинган вақти кўрсатилмаган мис тангалардан кўплаб топил­ган. Аниқ ишонч билан уларни качон зарб қилинганлигини айтиш жуда қийин. Эҳтимол мазкур мис тангалар XVII аср ва XVIII асрнинг биринчи ярмига тааллукли тангалар бўлса ажаб эмас.



Aim.uz



Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling