2. Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni. Elektrotexnika maqsadi

Mavzu: Elektrotexnika asoslari.

Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Asosiy qism.
   

1. Elektrotexnika asoslari fani.

2. Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni.

3. Elektrotexnika maqsadi.

III. Xulosa.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar


KIRISH
Noayon qutbli sinxron generator magnit sistemasining to‘yinishi hisobga olinmagan hol uchun yakor reaksiyasi. Bunday SM da stator va rotor orasidagi havo oralig‘ida stator aylanasi bo‘yicha bir xil bo‘ladi. Shunday bo‘lgani uchun mashinaning magnit zanjiri to‘yinmagan bo‘lsa, natijaviy magnit oqim Fnat ni aniqlash ancha osonlashadi, yaʼni u F0 va F_a magnit oqimlarining geometrik yig‘indisiga teng bo‘ladi:
F_nat = F₀ + F_a. (19.1)
Yakor reaksiyasining SM ish xossalariga taʼsirini EYUK YE0 va yakor toki I_a orasidagi siljish burchagining har xil qiymatlarida ko‘rib chiqamiz.
Burchakning qiymati yuklama qarshiliklari xarakteriga (aktiv, induk-tiv, sig‘imiy yoki aralash bo‘lishiga) bog‘liq bo‘ladi.
Agar yuklama faqat aktiv qarshilikdan iborat bo‘lsa (  0), AX fa-zadagi tok o‘zining maksimum qiymatiga, rotorning N va S qutblarining o‘qi ko‘rilayotgan chulg‘amning o‘rta paziga to‘g‘ri kelganda erishadi (19.1,a-rasm).
Bunda F_a oqim AX fazaning o‘qi bilan mos tushadi yoki F0 oqimga nisbatan 90 el. gradusga orqada bo‘ladi. Elektr gradus ikki qutbli mashinalarda geo-metrik gradusga teng, r 2 bo‘lganda esa 1 geom. grad = r el. grad. bo‘ladi.
SM lar nazariyasida N va S qutblar o‘rtasidan o‘tadigan o‘q bo‘ylama o‘q deyiladi va d-d bilan belgilanadi, qo‘shni qutblar orasidan o‘tadigan o‘q esa ko‘ndalang o‘q deyiladi va q-q bilan belgilandi. Shunday qilib, SG ning yuklamasi faqat aktiv xarakterli (  0) bo‘lsa, yakorning magnit oqimi mashinaning ko‘ndalang o‘qi bo‘yicha taʼsir qiladi. Bunda har bir qutb o‘qining bir tomoni magnitlansa, ikkinchi tomoni esa magnitsizlanadi.
Natijaviy magnit oqim vektorining moduli ^F_nat  ^F₀² ^F_a² bilan aniqlanadi.
Agar yuklama faqat induktiv xarakterli (  90) bo‘lsa (19.1,b-rasm), AX fazadagi tok o‘zining maksimum qiymatiga EYUK YE0 ning qiymatiga nis-batan chorak davr (90) keyinroq erishadi.
Yakor magnit oqimi F_a mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha F0 oqimga teskari yo‘nalib, bunda F_nat F₀ (F_a ) bo‘ladi va uning qiymati kamayadi. Bu esa yakor EYUK
E_a ning kamayishiga olib keladi.
Shunday qilib, yuklama faqat induktiv xarakterda bo‘lsa, yakor reaksiyasi mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha magnitsizlovchi taʼsir ko‘rsatar ekan.
Agar yuklama faqat sig‘im xarakteriga (  – 90⁰) ega bo‘lsa (19.1,c-rasm), yakorning magnit oqimi F_a qo‘zg‘atish chulg‘ami oqimi F0 ning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘lib mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha magnitlovchi taʼsir qiladi. Bu esa, natijaviy magnit oqim F_natF₀ F_a ni va EYUK E_a ni oshiradi.

Amalda SG ning yuklamasi aralash xarakterli bo‘ladi. Bunda EYUK E0 va yakor toki I_a orasidagi siljish burchagining qiymati –90 <  < 90 ora-lig‘ida bo‘ladi. Bunda aktiv-induktiv yuklama (orqada qoluvchi tok)da yakor reaksiyasi mashinaga magnitsizlovchi, aktiv-sig‘imiy yuklama (oldinda keluvchi tok)da esa yakor reaksiyasi mashinaga magnitlovchi taʼsir ko‘rsatadi. Aralash xarakterdagi yuqlamada tokning aktiv tashkil etuvchisi esa mashinaning ko‘n- dalang o‘qi bo‘yicha magnitsizlaydi.

Sinxron mashina qo‘zg‘olmas qism - stator va aylanuvchi qism - rotordan tarkib topgan. Sinxron mashina statori, aslida, asin­xron mashina statoridan farq qilmaydi, ya’ni korpus (stanina), magnit o‘zak va chulg‘amdan iborat.

Mashinaning vazifasi va gabaritiga ko‘ra sinxron mashina statori konstruksiyasining bajarilishi xar hil bo‘lishi mumkin. Masalan, katta quvvatli, ko‘p qutbli mashinalarda stator magnit o‘zagining tashqi diametri 900 mm va undan katta bo‘lganda, magnit o‘zak plastinalarini alohida segmentlardan yasaladi va yig‘il­gandan keyin magnit o‘zak silindrini hosil qiladi. Tashish va montaj qilishda qulaylik bo‘lishi uchun, katta gabaritli mashina­lar statorining korpuslari yig‘ma shaklda quriladi.
Sinxron mashinalar qutblari bir-biridan tubdan farq qiluv­chi ikki xil kostruksiyali bo‘ladi: ayon qutbli va noayon qutbli.

Energetik qurilmalar (elektr stansiyalar)da sinxron genera­torni harakatga keltiruvchi birlamchi motorlarda asosan uch xil motorlar ishlatiladi: bug‘ turbinalari, gidravlik turbinalar yoki ichki yonar motorlar (dizellar). Ular xar biri generatorning yuritmasi bo‘lishi bilan, generator konstruksiyasiga o‘zining hal qiluvchi ta’sirini o‘tkazadi. Yurituvchi motor gidravlik turbina bo‘lsa, sinxron generator gidrogenerator deyiladi.

10.3-rasm. Sinxron mashina rotori tuzilishi: a) ayon qutbli rotor;
b) noayon qutbli rotor
Aksariyat, gidravlik turbinalar katta bo‘lmagan aylanish tezliklarida (60-500 ay/min) ishlaydilar. Shu sababli, tokning sanoat chastotasi (f₁=50Gs) ni hosil qilish
uchun, gidrogeneratorda katta qutblar soniga ega bo‘lgan rotor qo‘llaniladi. Gidro­generator rotorlari ayon qutbli shaklga ega, ya’ni yaqqol qutb shaklida yasalgan bo‘ladi. Bunda xar bir qutb alohida bo‘linma shaklida yasalib, magnit o‘zak 1, uchlik 2 (nakonechnik) va qutb g‘al­tagi­dan iborat bo‘ladi (10.3,a-rasm). Rotorning barcha qutb­lari to‘g‘in 4 (obod)ga maxkamlanadi; to‘g‘in yana mashina qutblari­ning magnit oqimlari tutashadigan yarmo vazifasini ham baja­radi. Gidrogeneratorlar, aksariyat, vali vertikal joylashgan holat­da yasaladi (10.4-rasm).

10.4-rasm.
Bug‘ turbinasining samarali ishlash rejimlari yuqori aylanish tezliklarida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, u harakatga keltira­digan turbogenerator deb nomlangan generator, tezyurar sinxron mashinasi hisoblanib, uning rotori yokki ikki qutbli (n₁=3000 ay/min), yoki to‘rt qutbli (n₁=1500 ay/min) bajariladi.
Katta aylanish tezligiga ega bo‘lgan turbogeneratorning ishlash jarayonida rotorda juda katta markazdan qochmi kuch hosil bo‘ladi. Shuning uchun, mexanik mustahkamlik shartlariga ko‘ra turbo­generatorda noayon qutbli rotor ishlatiladi. Uning ko‘rinishi uzun silindr shaklida bo‘lib, frezer stanogida bo‘ylama pazlar qirqiladi va ularga qo‘zg‘otish chulg‘amlari o‘rnatiladi (10.3,b-rasm).
Ayon qutbli rotorning qo‘zg‘otish chulg‘ami rotor perimetrining 2/3 qismni (pazlar joylashgan qismi) egallaydi. Qolgan yuzaning 1/3 qismini qutblar tashkil etadi. Rotor chulg‘ami tirsak qismini markazdan qosma kuch-ning buzuvchi ta’siridan himoya qilish uchun, ikki yon yuzasidan nomagnit po‘lar halqalar bilan maxkamlanadi.
Tog‘-kon sanoatida ishlaydigan tegirmonlar, turbokompres­sorlar va turbobosim xaydagichlarda SDS-19-56-40, 4000, 2500, 1250 kVt li, STD-1250, STD-3200 1250 va 3200 kVt li sinxron motorlari ham kichik aylanish tezligiga ega bo‘lib, rotori ayon qutbli shaklda bo‘ladi. Ammo ushbu sinxron motorlar vali gori­zontal holatda joylashtirilgan.
Xulosa
Qutb uchlarining tashqi silindrik yuzasi va stator magnit o‘zagining ichki silindrik yuzasi orasida ishchi havo δ oralig‘i mavjud. Qutb o‘qiga mos kelgan bu oraliq δ ning qiymati minimal, qutb uchliklarining chekkasida δ_max. Qutb uchligining bunday shakl tuzilishi havo oralig‘ida magnit induksiyasining sinusoidal taqsimlanishini ta’minlash uchun qabul qilingan.