2-mavzu. Adabiy-nazariy ilmlar ko‘lami va tarixi

2-mavzu. Adabiy-nazariy ilmlar ko‘lami va tarixi

Badiiy adabiyot, s a n ’atning h a m m a turlari kabi, iste’dod

egalarining m ehnati mahsulotidir. Iste’dod esa nodir, betakror va
yagona hodisa. Shu sababli bir iste’dodli shaxs tarafidan yaratilgan
asar boshqa iste’dod egasining asaridan doim o farq qiladi. Bu esa
hatto bir z am o n d a yashagan yozuvchilarning estetik nuqtayi
nazarlari va mahsulotlari orasida ham sezilarli farqlar b o ‘lishini
m uqarrar qilib q o ‘yadi.
Shu bilan birga, insoniyat tarixining har bir davri badiiy
ijod oldiga qo‘yiladigan talablarga sezilarli o ‘zgarishlar kirgizib
keldi. Binobarin, har bir tarixiy davr ehtiyojlariga javob tariqasida
yaratilgan badiiy m ahsulot ham m uqarrar ravishda o ‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘ldi. Shunday sabablarga ko‘ra, go‘yo san’at va
adabiyot sohasida doimiy, ustivor qonunlar yo‘qdek va bo'lishi
ham mumkin emasdek ko‘rinadi. Am m o aslida buning aksidir: badiiy
ijodda xilma-xillik, tadrijiy o ‘zgarishlar bilan bir qatorda abadiy
qonunlar ustivordir.
H am m a tarixiy davrlarda va ham m a xalqlar adabiyotida doimiy
ustivor qonunlardan biri — adabiyotda asosiy qurolning til bo'lib
qolishidir. Adabiyot — so‘z san’ati va doimo shunday b o ‘lib qoladi.
O dam larning o ‘zaro aloqa quroli b o ‘lgan til adabiyotda katta
emotsional ta ’sir kuchiga ega bo'ladi, ya’ni insonning hislarini
larzaga soluvchi omilga aylanadi.
Adabiyot sohasidagi doimiy ustivor qonunlarning yana biri
— adabiy turlarning doimiyligi va mustaqilligidir.
Adabiy turlar ju d a kam va ju d a sekin o ‘zgaradi. Aytish
mumkinki, asrlar davomida ular o ‘zlarining asosiy alomatlarini
saqlab kelganlar. Bu yerda adabiy shakllarning m azm unga nisbatan
mustaqilligi va kam o ‘zgarish qonuniyati o ‘z kuchini ko'rsatadi.
D arhaqiqat, b u n d a n ikki yarim m ing yilcha b u ru n Aristotel
adabiyot turlarining uchta ekanini aniqlagan bo'lsa, bugun ham
adabiy turlar uchtadir: epos, lirika va drama. Adabiyotning har
bir turida qadim davrlarda nam oyon bo'lgan bosh xususiyatlar
hozirgi zam on adabiyotlarida ham mavjuddir.
Asosiy x u su siyatlarning ustivorligi va doim iyligi adabiy
turlarning butoqlari bo'lm ish janrlarda ham asosan saqlanadi.
Asosiy ijodiy qoidalarning doimiyligi adabiy-tarixiy jarayonning
asosiy q o n u n la r id a n biridir. Bu q o n u n n i, shartli ravishda,
m e ’y o r iy lik deb atash m um kin. Agar tarixiylik (yoki tarixan
shartlanganlik)dan m a h ru m etilsa, dogm atizm ga aylanadi va
adabiyotning, estetik tafakkuming rivojiga katta to ‘siq b o ‘lib qoladi.
Shu bilan birga, adabiy-tarixiy jara y o n n in g ikkinchi bir
qonuni ham mavjud: hayot adabiyotning yaratilishi qonunlariga
b a ’zi o'zgartishlarni kirita boradi. A m m o bu o ‘zgartishlar san’atda
asosiy abadiy qonunlar mavjudligini bekor qilmaydi, balki ularni
m a ’lum darajada boyitadi, har bir tarixiy davrning m a ’naviy
ehtiyojlariga moslashtiradi. Bu qonunni, shartli ravishda, tarixiylik
(yoki tarixan shartlanganlik) deb atash m um kin. Bu q o n u n ,
ko'pincha adabiyotning turlari va janrlariga xos sifatlaming o ‘zgarishi
yoki boyishida nam oyon bo'ladi. H ar bir tarixiy davr turiar va
janrlaming o'ziga xosligida o'z izini qoldiradi. Biz bilamizki, dramatik
turning xususiyatlari m a ’lum darajada o'zgarib, boyib borgan.
Masalan, yunon dram asida bosh qahram on voqea bo'lgan va shu
m unosabat bilan unda epizm ustunlik qilgan bo'lsa, yangi zam on
dram asida bosh qahram on inson bo'lib qoldi va buning natijasi
o'laroq unda lirizm kuchaydi. Yana bir misol: harakat birligi (ya’ni
bosh g'oy an in g asosan yaxlit bir voqea orqali ifoda etilishi)
dram aning bosh talabidir. A m m o bu talab h am m a hollarda ham
yagona talab bo'lmagan. Masalan, adabiyotda klassitsizm hukm ron
chog'ida (XVIII asr fransuz adabiyotida bo'lgani kabi) dram ada
yana voqeaning bir joyda bo'lishi (joy birligi) va bir vaqtda, bir
kecha-kunduzda bo'lib o'tishi (vaqt birligi) ham talab etilgan.
Klassitsizm o'm iga kelgan romantizm oqimi „uch birlik" deb atalgan
bu „tem ir q o n u n “ ni buzdi: hayotni haqqoniy va keng tasvirlash
shuni taqozo etdi. R om antik dram adan realistik dram aga esa, bosh
talab sifatida faqat „harakat birligi" talabi meros bo'lib o'tdi. Biz
yana bilamizki, qadim eposda bosh qahram on — zam on va voqea
edi, unda shaxs bilan jam iyat orasida ziddiyat bo'lm agan, XX
asrning eposi bo'lgan rom anda esa shaxs va uning rivoji markaziy
o'rin tutadi, shaxs jam iyat bilan ziddiyatda tasvir etiladi va shu
munosabat bilan dram atik unsur kuchaydi, rom an „katta dram a"
bo'lib qoldi.
M ana shu hodisalarning ham m asi adabiyot tarixida muayyan
tarixiy sharoit o'z izini qoldirishidan va adabiy jarayonga yangiliklar
kirgizishidan dalolat beradi.
Shu bilan birga, adabiyot hodisalarining tarixiyligi va o ‘zaro
singib ketish qonuniyatlari san’at va adabiyotda abadiy qonunlar
mavjudligini rad etmaydi. San’atning abadiy qonunlari mavjudligi
buyuk badiiy asarlarning o ‘z qim m atini abadiy saqlashiga xizmat
etadi. M asalan, Shekspir ijodining olam shum ul aham iyat kasb
etganiga buyuk iste’dodning o ‘z y o i i bilan borib, ijodning abadiy
nizom nomalariga muvofiq ishlagani sababdir.
Adabiyot nazariyasi adabiy ijodning qonunlarini o ‘rganadi. Bu
qonunlardan biri — adabiy-tarixiy jarayonning o ‘zida m e ’yoriylik
(ya’ni m a ’Ium o ‘lchovlarning mavjudligi) bilan tarixiylikning
chambarchas bog‘liqligidir. Ular bir-birlarini to ‘ldiradi. (Bu qonun
„an’ana va novatorlik“ deb ham ataladi). Ijodiy jarayonning o ‘zida
bu ikki hodisa — m e ’yoriylik va tarixiylik — o ‘zaro q o ‘shilib ketadi.
Shuning u chun ham , ayniqsa, buyuk yozuvchilarning ijodida bu
birlik o'zining butun murakkabligi bilan nam oyon b o iad i. Bunday
hollarda, yuzaki qaraganda, buyuk yozuvchilar ijodi san’atning
a badiy n iz o m n o m a la rin i u lo q tirib ta s h la g a n d e k k o ‘rinadi.
A.P.Chexov dramaturgiyasi bunga yaxshi misol b o i a oladi. Uning
asarlarida dramaning asosiy talabi boigan voqeanavislik va dramatizm
yo'qdek tuyuladi. Chunki, yuzaki qaraganda, Chexov asarlarida
hech qanday voqea ro‘y berm ayotgandek taassurot qoladi. Aslida
esa, bu — tasvimi hayotga yaqinlashtirishga intilishning natijasidir.
Sinchiklab qaralsa, Chexov dramaturgiyasi dram aning ikki juda
m uhim talabi doirasidan chiqmaydi. Hayotiy haqiqatga sadoqat,
voqealarda va personajlar taqdirida dramatizmning mavjudligi buyuk
dram aturgning ham m a asarlari u chun xarakterlidir.
Shuni ham doimo esda tutish kerakki, badiiy ijod — bir qancha
jihatdan g‘ayriixtiyoriy va g‘ayrishuuriy ravishda maydonga keladigan
jarayon. S huning u c h u n ham uning bir q a n c h a qonunlarini
aniqlash m um kin b o isa -d a , bu jarayonni a w a ld a n belgilangan
qoidalar doirasida sodir b o iish g a m ajbur etish, h am m a zam onlar
va har qanday shaxs uchun majburiy qoidalar bilan cheklash
m um kin emas, hatto zararlidir.
Yuqorida aytilganlardan m uhim bir xulosa chiqadi: adabiyot
nazariyasida qayd etilgan qoida va m ulohazalarni k o ‘r-k o ‘rona
ravishda ham m a davrlar adabiyotiga va ham m a yozuvchilarning ijodiy
mahsulotiga bir xilda tatbiq eta berish — q o ‘pol xatodir. Adabiy
hodisalarga to ‘g ‘ri, xolis baho berish va shu y o i bilan adabiyotning
m o ‘tadil rivojini t a ’m inlash u c h u n har gal m uayyan tarixiy
davrning xususiyatlarini va har bir iste’dod sohibining o ‘z oldiga
q o ‘ygan vazifalarini ham da u tan olgan ijod qonuniyatini e ’tiborga
olgan holda hukm chiqarish zarur.
Bu vazifani adabiy tanqid bajaradi. Adabiy tanqid joriy adabiy
jarayonning m ahsulotini tahlil etadi. (Arabcha „tanqid“ so‘zining
asosi — ,,naqd“ so‘zidir; tanqid adabiyotda yaratilgan asarlarni
,,naqd“ , ya’ni yutuq va nasiyaga, ya’ni yaroqsizga ajratadi.)
U ch bosh yo‘nalish (adabiyot nazariyasi, adabiy tanqid va
adabiyot tarixi)dan iborat adabiyotshunoslik bamisoli bir qon
aylanishi tizim i bilan yashovchi jo n li organizm dir: o ‘tm ish
adabiyotining yutuqlari haqidagi m a ’lum tushunchalarga ega bo‘lgan
adabiy tanqid joriy adabiyot hodisalari va asariarini tahlil etadi,
ularga baho beradi; shu bilan adabiy tanqid adabiyot tarixiga
,,masalliq“ tayyorlaydi va uning asoslarini yaratadi; adabiyot tarixi
esa, o ‘z navbatida, ilmiy xulosalarga zamin hozirlaydi; bu xulosalar
adabiyot nazariyasini yanada boyitadi, yangidan boyigan adabiyot
nazariyasini va endi joriy b o ‘lgan adabiyot masalalarini yangi darajada
yoritadi. Shunday qilib, „adabiyotshunoslik1* deb atalmish fan
bunyodga keladi va rivojlanadi.