Mavjudlik, o'zgarish, bog'liqlikning asosiy shakllari. Falsafiy

Sana01.01.1970
Hajmi
#235268
Bog'liq
Mavjudlik, o'zgarish, bog'liqlikning asosiy shakllari. Falsafiy


Aim.uz

Мавжудлик, узгариш, боКликликнинг
асосий шакллари. Фалсафий категориялар



Режа:
1. Мавжудлик, узгариш ва узаро алокадорлик намоён булишининг асосий тамойиллари.
2. Фалсафий категориялар тизими, уларнинг мазмуни.
3. Фалсафа категориялари уртасидаги боКланишлар ва уларнинг хозирги даврда намоён булиши.
4. Ёшлар тарбиясида фалсафий категориялар туКрисидаги билимларнинг ахамияти.


Хар кандай фаннинг узига хос конунлари ва асосий тушунчалари булади. Масалан, физикада физик конунлар, оКирлик, тезлик, куч каби тушунчаларга жуда куп дуч келиш мумкин. Уларнинг аксарияти бу фан тарихида чукур из колдирган машхур олимларнининг номи билан боКланган. Масалан, физикада Ньютон, Фарадей, Авагадро ва хоказо. Математикани эса Пифагор, ал-Хоразмий, Карл Гауснинг конунларисиз тасаввур килиш кийин. Худди шундай фалсафанинг фанлик макомини белгилайдиган асосий тамойиллар, конунлар ва категориялар тизими хам бор. Уларни урганишдан аввал, конун ва категория тушунчаларининг мазмунини аниклаб олиш зарур. Анъанавий тавсифларга кура, «Јонун» фалсафий категория сифатида нарса ва ходисалар ривожланиши жараёнидаги энг мухим, зарурий, нисбатан баркарор, доимий такрорланиб турувчи, ички узаро боКланишлар, алокалар, муносабатларнинг мантикий ифодаси эканлигини куриб утдик. Энди категорияларнинг мохияти ва мазмуни билан киска танишайлик.
Категория узи нима? Бу суз кадимги юнон тилидан олинган булиб: «изохлаш», «тушунтириш», «курсатиш», деган маъноларни англатади. Унинг мазмунидаги бундай хилма-хиллик кадимги даврларданок илмий тадкикот йуналишига айланган.
Фалсафа тарихида уларни биринчи булиб, Арасту таърифлаб берган. У узининг «Категориялар» деган асарида уларни объектив вокеликнинг умумлашган инъкоси сифатида караб, туркумлаштиришга харакат килган. Хусусан, унингча куйидаги категориялар мавжуд: «мохият» (субстанция), «микдор», «сифат», «муносабат», «урин», «вакт», «холат», «мавке», «харакат», «азоб-укубат». Бу туркумлаштириш, уз вактида илмий билишда жуда катта ахамиятга эга булган. Кейинчалик Арасту «Метафизика» асарида «мохият», «холат» ва «муносабат» категорияларини хам изохлаган.
Умуман, категорияларни фалсафа тарихида илмий мавзу сифатида урганишни айнан Арасту бошлаб берганлиги эътироф килинади. Маълумки, унгача Юнонистонда купрок политика ва риторика (нотиклик санъати) фанлари системалашган, яъни фан сифатида тизимга туширилган эди. Чунки уша даврда кушинни, мамлакатни ва одамларни бошкариш учун сиёсат ва нутк маданияти сирларини билиш катта ахамиятга эга булган. Аммо уша даврларда фалсафанинг конунлари, категориялари ва асосий таянч тушунчалари муайян тизимга туширилмаган, изчил баён килинган билимлар системаси сифатида шакллантирилмаган эди. Хатто Юнонистоннинг машхур олими ва мутафаккири Сукротни хам ана шундай, хали гуёки шаклланмаган фан билан шуКуллангани ва ёшларни бу илм йулига бошлаб, уларнинг нотуКри тарбиясига сабаб булганликда айблаган хам эдилар. Бу хол Сукротнинг буюк шогирди Арастунинг мазкур фанни аник система тарзида ифодалашга киришиши учун туртки булган. Олим фалсафанинг конун ва категорияларини биринчи марта системалаштирган, таърифлаган ва фалсафани фан даражасига кутарган. ¤ша даврдан бошлаб фалсафа уз конунлари, тамойиллари, категориал тушунчаларига эга булган фанга айланган. Шаркда бу масалага Форобий, Беруний ва ибн Синолар хам катта ахамият берганлар.
XVII-XIX асрларга келиб, фалсафий категориялар тахлилида янги давр вужудга келди. Хусусан, И. Кант карашларида категориялар «сифат» (реаллик, инкор, чегаралаш), «микдор» (бирлик, куплик, яхлитлик), «муносабат» (субстанция ва хусусият, сабаб ва харакат, узаро таъсир), «модаллик» (имконият ва имкониятсизлик, вокелик ва новокелик, зарурият ва тасодиф) тарзида изохланган. Кантдан фаркли уларок, Хегел эса мантикий категорияларни: «борлик» (сифат, микдор, меъёр), «мохият» (асос, ходиса, мавжудлик), «тушунча» (объектив, субъектив, абсолют Коя) тарзида изохлаган.
Фалсафа фанининг категориялари хакидаги турли карашларни умумлаштириб айтганда, уларнинг мантикий тушунчалар сифатидаги куйидаги тавсифлари бор: 1) объектив вокеликнинг инъикоси; 2) нарса ва ходисаларнинг узаро боКланиш ва алокадорлигини мантикий умумлаштирувчи билиш усули; 3) нарса ва ходисаларнинг ривожланиши билан узгариб турувчи мантикий тушунча; 4) борликнинг мавжудлигидан келиб чикадиган тарихий — мантикий билиш даражаларидан бири. Купчилик мутахассислар категориялар олам, ундаги нарса ва вокеалар, уларнинг асосий ва такрорланиб турувчи алокадорлигини ифодалайдиган кенг мазмундаги тушунчалардир, деган фикрга кушиладилар. Бу маънода борлик, вокелик, харакат, макон, замон, микдор, сифат ва бошкалар фалсафанинг ана шундай категорияларидир.
Фалсафада уз хусусиятларига кура, «жуфт категориялар» деб аталадиган; умумий боКланиш ва алокадорлик муносабатларини ифодаловчи тушунчалар хам бор. Улар нарса ва ходисаларнинг муайян йуналишдаги энг мухим, зарурий, нисбатан баркарор, даврий такрорланиб турувчи боКланиш ва алокадорлик муносабатларини ифодалайди. Фалсафа категориялари мазмунидаги ички бирлик, боКланиш, алокадорлик ва муносабатларнинг яхлитлиги билиш жараёнининг узлуксизлигини таъминлайдиган умумий конуният тарзида вужудга келган.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling