payvantlash materillshunoslik 5- modul

МАТЕРИАЛЛАРНИ БОСИМ БИЛАН ИШЛАШ УСУЛЛАРИ,
УНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ, ФИЗИК АСОСИ
ВА ИШЛОВ УСУЛЛАРИ
1-§. Умумий маълумот
Конструкцион материаллардан олинган заготовкаларни ташқи юк-
лама таъсирида пластик деформациялаш ила элементар ҳажмларини
қайта тақсимлаб, кутилган шаклли ва ўлчамли маҳсулотлар тайёрлаш
технологик жараёнига босим билан ишлаш дейилади. Материалларни
босим билан ишлаш усуллари одамларга жуда қадимдан таниш.
Археологик материалларнинг кўрсатишича, эрамиздан бир неча минг йиллар
аввал ҳам пластик металлардан аввалига оддий шаклли учликлар, теша ва болтага
ўхшаш, кейинроқэса қалқон, омочлар каби қурол-асбоблар тайёрланган. Бунда
олинган маҳсулотлар пластик деформацияланишида структура ўзгариши ҳисобига
механик хоссалари ҳам яхшиланган.
Россияда XI асрга келиб металларни босим билан ишловчи корхоналар барпо
этилиб, ўз эҳтиёжлари учун ва қўшни мамлакатларга ҳам турли маҳсулотлар ишлаб
чиқарилган. XVI аср, яъни буюк географик кашфиётлар даврига келиб, одам
кучида ишлайдиган ричагли, кейинроқсув кучида ишлайдиган бол1 алар ва 1839
йилга келиб Жеймс Несмит томонидан буғда ишлайдиган болға яратипди. Кейин-
чалик янада такомиллаштирилиши сабабли қуввати, ФИК анча ортдм.
Ҳозирда механик, сиқилган ҳавода ва буғда ишловчи бақувват болғалар, гидравлик
пресслар борки, уларни машинасоалик заводларининг темирчилик цехла-
рида кўплаб кўриш мумкин.
Металларни босим билан ишлашнинг назарий асослари яратилишига ва ри-
вожламишига рус олимларидан Д.К. Чернов, С И. Губкин, Я.Н. Маркович, А.И. Зимин,
И.М. Павлов, хорижий мамлакатлар олимларидан Г Занс, Э. Томсон ва бош-
қаларнинг қўшган ҳиссалари ғоят катта.
Шуни қайд этиш жоизки, ҳозир ишлаб чиқарилаётган пўлатлар-
нинг тахминан 90 фоизи, рангли металл ва уларнинг қотишмалари,
пластик массалар ва бошқа материалларнинг 55 фоизи босим билан
ишланиб, улардан турли хил маҳсулотлар олинмоқца. Бунинг боиси
шундаки, бу усулдан қуймаларга қараганда аниқроқ шаклли ваўлчам-
ли, текисроқ юзали маҳсулотлар (листлар, симлар, трубалар, чивикдар
ва бошқалар)ни деярли чиқиндисиз ишлаб чиқариш мумкин. Шу туфайли
уларнинг механик хоссалари бирмунча яхшиланиб, унумдорли-
ги эса кескин ортади. Шунинг учун ҳам бу усул катга истиқболли
усул ҳисобланади.

1.Kompressor silindr; 2. Ishchi silindri; 3. Yuqorigi kanal; 4. Ostki kanal; 5. Yuqorigi urgich; 6. Zagotovka; 7. Ostki urgich; 9. Pedal. Havo krani 12. Ishchi porshen; 13. Shatun; 14. Kompressor porsheni.

Металл қаттиқлигини аниқлаш;
а-Бринелл усули билан; б-Роквелл усули билан;
в- Виккерс усули билан;

Po`latlar

Konstruktsiyaviy po`lat (0,8 % gacha C) Asbobsozlik po`lati (~2 % gacha C) Zanglamaydigan po`lat (xrom bilan ligerlangan) Issiqqa chidamli po`lat Mustahkamligi yuqori po`lat

Cho`yanlar

Oq cho`yan (mo`rt, tarkibida ledeburit bor va grafit mavjud emas) Kulrang cho`yan (grafit plastina shaklida) Bolg`alanuvchan cho`yan (grafit parchalari) Mustahkamligi yuqori cho`yan Yarim cho`yan (grafit va ledeburitdan iborat)

Poʻlat (pols. stal, nem. Stahl) — temir va uglerod (va boshqa unsurlar) deformatsiyalanuvchan (bolgʻalanuvchan) qotishmasi, tarkibidagi uglerod miqdori 2,14 % dan oshmaydi va 0,02 % dan kam emas. Uglerod temir qotishmalarida mustahkamlik va qattiqlik xususiyatlarini oshirib, plastiklik va yopishqoqlik xususiyatlarini pasaytiradi. Poʻlat — mashinasozlik, transport, qurilish va boshqa koʻp sohalarda muhim material hisoblanadi. Asboblozlik poʻlatlari oʻzining oson kesiluvchanligi bilan ajralib turadi.