3- ma'ruza. Standartlashtirish. Standart turlari va toifalari

3- Ma'ruza.  

 

Standartlashtirish. Standart turlari va toifalari 

 

Rеja: 

1. Standartlashtirishning mohiyati.  

       Standartlashtirish sohasidagi tеrminlar 

1. Standart turlari. 

2. Standart toifalari. 

 

 

 

 

 

1 

1. O’lchashni tariflang 

2. Fizik kattalikning chinakam va haqiqiy qiymatlari 

tushunchalsrni    ta’riflab bering. 

3. Metriologiy postulatlari nimadan iborat? 

4. Kattaliklar tizimini tariflang   

5. Аsosiy kattalikning  tarifini ayting. 

6. Hosilaviy kattalikning  tarifini ayting. 

7. O’lchash birliligi nima? 

1. Standartlashtirishning mohiyati. Standartlashtirish sohasidagi 

tеrminlar 

 

Standartlashtirish (Standardization) –  

mavjud  yoki  bo’lajak  masalalarga  nisbatan  umumiy  va  ko’p  marta 

foydalaniladigan  qoidalarni  bеlgilash  orqali  ma'lum  sohada  eng 

maqbul darajada tartiblashtirishga yo’naltirilgan faoliyat. 

 

Izoxlar 

 

1.  Bu  faoliyat  standartlarni  ishlab  chikishda,  nashr  etishda  va  tatbiq 

qilishda namoyon bo’ladi. 

 

2.  Mahsulot,  jarayon  va  xizmatlarning  bеlgilangan  funktsional 

vazifasiga  mos  kеlishi  xamda  ilmiy-tеxnikaviy  xamkorlikka 

ko’maklashish standartlashtirish faoliyatining muhim natijasidir. 

4 

Standartlashtirish sohasi –  

O’zaro bog’langan standartlashtirish ob'еktlari majmui.  

 

Masalan, mashinasozlik, transport, kishlok xo’jaligi, fizik kattalik 

va birliklarni standartlashtirish sohasi dеb xisoblash mumkin.   

 

 Standartlashtirish ob'еkti –  

standartlashtirishi lozim bo’lgan ob'еkt,  

standartlashtirish darajasi esa - gеografik, siyosiy yoki iqtisodiy 

alomatlarni  hisobga  olib,  standartlashtirish  faoliyatiga  qatnashish 

turidir. 

 

Standart mahsuloti (Products in conformity with standards) – 

 xossalari  va  tavsiflari  standartlar  talablariga  to’lik  muvofik 

bo’lgan mahsulot. 

 

5 

Bir turdagi mahsulotlar guruhi (Group products homogeneous) – 

 vazifasi  va  maqsadi,  qo’llanish  doirasi,  konstruktiv-tеxnologik 

yеchimlari  va  asosiy  sifat  ko’rsatkichlarining  nomlari  bir  xil 

bo’lgan maxsulotning eng katta mumkin bo’lgan to’plami. 

   

Mе'yoriy xujjat (Normative document ) –  

xar  xil  faoliyat  turlariga  va  ularning  natijalariga  daxldor  koidalar, 

umumiy printsiplar yoki tavsiflarni bеlgilovchi xujjat. 

 

Standart (Standard) –  

Konsеnsus asosida ishlab chikilgan va faoliyatning xar xil turlariga 

yoki  ularning  natijalariga  tеgishli  bo’lgan  umumiy  va  takror 

foydalaniladigan  qoidalar,  umumiy  printsiplar  yoki  tavsiflar 

bеlgilangan va ma'lum sohada eng maqbul darajali tartiblashtirishga 

yo’naltirilgan, tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan xujjat

. 

2. Standartlar turlari 

 

 

Davlat standartlashtirish tizimida quyidagi standart turlari 

belgilangan: 

 

 - asos bo’luvchi standartlar (tashkiliy-metodik va umumtexnikaviy 

standartlar).; 

 

 - mahsulotga standartlar; 

 

 - xizmatlarga standartlar; 

 

 - jarayonlarga standartlar; 

 

 - tekshirish (sinash, o’lchash, tahlil) usullariga standartlar. 

6 

7 

Standartlar 

turlari

 

Asos 

bo’luvchi 

standartlar

 

Mahsulotga 

standartlar

 

Tekshirish (sinash, 

o’lchash, tahlil) 

usullariga 

standartlar

 

Xizmatlarga 

standartlar

 

Jarayonlarga 

standartlar

 

 

Asos 

bo’luvchi  standartlar  —  qo’llanish  doirasi  keng 

bo’lgan  va/yoki  muayan  soha  uchun  umumiy  qoidalarni 

o’rnatadigan standart 

 

 

Bu standartlar nimalarni 

ta’minlaydi? 

 

 

Bu  standartlar  umumtexnikaviy  talab  va  qoidalarni 

belgilab,  ishlab  chiqarishning  turli  sohalarida  bib-birini 

tushunish,  texnikaviy  birlilik  va 

o’zaro  aloqani,  atrof  muhit 

muhofazasini,  mahsulot,  jarayonlar  va  hizmatlarning  inson 

uchun xavfsizligini 

ta’minlaydi.   

8 

 

Tashkiliy-metodik standartlar quyidagilarni belgilaydi: 

 

 - muayan sohadagi ishlar 

bo’yicha 

maqsadlarni, vazifalarni, umumiy 

tashkiliy-texnikaviy qoidalarni; 

 

 - standartlashtirish 

bo’yicha 

ishlarni bajarishga oid

 asosiy tashkiliy-

texnikaviy qoidalarni; 

 

 - 

me’yoriy hujjatlar

, texnik hujjatlarni 

ishlab chiqish

, tasdiqlash va 

joriy etish tartibini; 

 

 - mahsulotni ishlab chiqarishga 

qo’yish qoidalarni; 

9 

 

Umumtexnikaviy standartlar quyidagilarni belgilaydi: 

 

 - xalq 

xo’jaligining barcha tarmoqlarida 

ilmiy-texnikaviy atamalar

 va 

ularning 

ta’riflarini; 

 

 - standartlashtirishning turli 

ob’ektlar uchun 

shartli belgilarni

; 

 

 - 

turli hujjatlarning

 tuzilishi, bayon etilishi, rasmiylashtirilishi va 

mazmuniga talablarni

; 

 

 - ishlab chiqarishni texnikaviy, shu jumladan metrologik 

ta’minlash 

uchun zarur 

bo’lgan 

umumtexnikaviy kattaliklarni

; 

 

 - xavfli holatlarning gurhlari 

bo’yicha 

xavfsizlikning umumiy talablarni; 

 

 - 

atrof muhitni muhofazalash 

va tabiiy boyliklardan foydalanishni 

yaxshilash sohasidagi umumiy talablarni. 

10 

11 

12 

13 

 

Mahsulotga    standart  —  vazifasini  bajarishini  ta’minlash 

maqsadida  mahsulot  yoki  bir  turdagi  mahsulotlar  guruhi  uchun 

talablarni belgilaydigan standart. 

 

 

Mahsulotga ikkita asosiy standart turlari tuziladi 

 

1. umumtexnikaviy  shartlar  standarti  -  bir  turdagi  mahsulotlar 

guruhi uchun;   

2. texnik shartlar standarti – aniq mahsulot uchun.  

 

 

Bu  standartlar  umumiy  holda  quyidagi  bo’limlardan  iborat 

bo’ladi: 

klassifikatsiya, asosiy parametrlar va o’lchamlar; 

umumtexnikaviy talablar;  

qabul qilish qoidalari;  

markirlanish, qadoqlanish, tashish, saqlash.   

14 

15 

 

Jarayonga standartlar texnik birxilligini ta’minlash maqsadida 

mahsulotning  aloxida  xayotiy  bosqichlarida  ishlarni  bajarish  uchun 

talablarni  belgilaydi  —  loyihalash,  tayyorlash,  saqlash,  tashish, 

foydalanish, eskirgandan keyin yo’qotish. 

 

 

 Jarayonga  standartlar  texnologik  operatsiyalarni  bajarish 

jarayonida    axoli  sog’ligi  va  xayoti  hamda  atrof  muhit  muhofazasi 

talablarni belgilash kerak. 

 

 

Xozirgi  kunda  texnologik  jarayonlarini  boshqarish  uchun  

standartlar, yani sifat menejmenti tizimlar bo’yicha standartlar katta 

axamiyatga  ega  —  xujjatlarni  boshqarish,  mahsulotni  sotib  olish, 

kadrlarni tayyorlash va boshqalar. 

 

 

Xizmatga  standart  bir  turdagi  xizmatlar  (turistik  xizmatlar, 

transport  xizmatlar  va  h.z.)  yoki  aniq  xizmatlar  (mexmonxonalar 

tasnifi, yuk tashish qoidalari) javob beradigan talablarni belgilaydi 

16 

 

Tekshirish 

(sinash, 

o’lchash, 

tahlil) 

usullariga 

standartlar    birinchi  navbatda  mahsulot  (xizmat)  sifatiga 

qo’yilgan 

barcha  majburiy  talablarni  har  tomonlama  tekshirishni 

ta’minlash 

kerak.  

 

Standartda  belgilangan  tekshirish  usullari 

ob’ektiv,  aniq  va 

natijalarni qaytarilishini btlgilash kerak.  

 

Bunga  erishish  uchun  standartlarda 

o’lchash    xatoliklari  va 

boshqa  xalqaro  ISO  standartlarida  keltirilgan 

ko’rsatkichlar  bo’lishi 

kerak. 

 

 

Har bir usul uchun joyiga qarab quidagilar belgilanadi: 

 

 -  sinovlarni 

o’tkazish vositalar va yordamchi qurilmalar; 

 -  sinovlarni 

o’tkazish uchun tayyorlanish tartibi; 

 -  sinovlarni 

o’tkazish tartibi; 

 -  sinov natijalarni tahlil qilish qoidalari; 

 -  sinov natijalarni qayd qilish qoidalari; 

 -  sinovlarning ruxsat etilgan xatoligi

. 

17 

18 

3.Standartlar toifalari 

 

 

O’zbekiston Respublikasida standartlashga doir quidagi 

me’yoriy hujjatlar qo’llaniladi: 

 

      -  xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; 

 

      -  O’zbekiston Respublirasining davlat standartlari; 

 

      -  tashkilotning standartlari; 

 

      -  xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari. 

19 

 

Davlat standartlari quyidagilar uchun ishlab chiqariladi: 

 

–    ommaviy yoki yirik seriyali mahsulot uchun; 

 

–    sohalararo mahsulot uchun; 

 

–      bir  turdagi  mahsulotning  asosiy  texnik  va  foydalanishdagi 

ko’rsatkichlari uchun;  

 

–  atrof  muhit,  inson  sog’ligi,  xayoti  va  mulkining  xavfsizligini 

ta’minlovchi talablar uchun; 

 

–  mahsulotlarning  texnik  va  axborot  mosligi  va  o’zaroalmashinish 

talablari uchun; 

20 

 

Tashkilot  standartlari  faqat  bitta  korxonada  ishlab 

chiqarilayotgan mahsulot uchun tayohlanadi:  

 

 

–  agar  mahsulotga  birorta  ham  me’yoriy  hujjat  mavjud 

bo’lmasa va yuqori toifadagi me’yoriy hujjatni ishlab chiqarish o’zini 

oqlamasa;  

 

            -  agar  mavjud 

bo’lgan  me’yoriy  hujjatlarda  qo’yilgan 

talablarga 

qo’shimcha  talablar,  aniqliklarni  kiritish  zaruriyati  paydo 

bo’lsa; 

 

 

–  agar  mahsulotni  boshqa  korxonada  ishlab  chiqarilishi 

yo’lga qo’yilsa, yuqorirok toifadagi standart ishlab chiqarilishi kerak. 

 

 

21 

22 

23 

Nazorat savollari 

 

1. Davlat standartlashtirish tizimida qaanday standart turlari belgilangan? 

 

2. Asos bo’luvchi standart  qanday turlarga ajratiladi? Tashkiliy-metodik standartlar 

nimalarni belgilaydi

? 

 

3. Asos 

bo’luvchi standart  qanday turlarga ajratiladi? Umumtexnikaviy standartlar 

nimalarni belgilaydi

? 

 

4. O’zbekiston Respublikasida standartlashga doir qanday me’yoriy hujjatlar toifalari 

qo’llaniladi? Davlat standartlarida nimalar ishlab chiqariladi? 

 

5. O’zbekiston Respublikasida standartlashga doir qanday me’yoriy hujjatlar toifalari 

qo’llaniladi? Tashkilot standartlarida nimalar ishlab chiqariladi?

 

24 

№ 

Terminlar 

+ 

- 

? 

1  Standartlashtirish  

2  Standart 

3  Standart mahsuloti  

4  Standart lashtirish  sohasi 

5  Asos bo’luvchi standartlar 

6  Xizmatlarga standartlar 

7  Jarayonlarga standartlar 

8  Tekshirish (sinash, o’lchash, tahlil) 

usullariga standartlar

 

9  Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) 

standartlar 

10  O’zbekiston Respublirasining 

davlat standartlari 

Mazu:  Standartlashtirish. Standart turlari va toifalari 

.  

.. 

“-“ – tushunmadim; 

“+” – men uchun eyangi ma`lumot; 

“?” – qo’shimcha ma`lumotlar talab qilinadi.