3. G’aznaviylar 961 yilda Somoniy hukmdor Abdul Malik vafotidan so’ng davlatning zaiflashganligidan foydalanib, G’azna mulkini asli turkiy qavmga mansub bo’lgan salohiyatli lashkarboshi Alptegin

3. G’aznaviylar

961 yilda Somoniy hukmdor Abdul Malik vafotidan so’ng davlatning

zaiflashganligidan foydalanib, G’azna mulkini asli turkiy qavmga mansub

bo’lgan salohiyatli lashkarboshi Alptegin qo’lga kiritadi va bu hududda yangi

davlatga - G’aznaviylar davlatiga asos soladi. Biroq G’aznaviylar davlatining

yuksak maqomining qaror topishi va keng e’tirofi Sabuktegin nomi bilan

bog’liqdir.

Somoniylar davrida etuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan Sabuktegin 977

yilda Somoniylar davlati ichida davom etayotgan o’zaro nizolardan foydalanib,

101

Qobul daryosi havzasiga qarashli erlarni ham G’azna viloyatiga qo’shib,

mustaqil davlat tuzishga muvaffaq bo’ladi.

U tez orada Xurosonga egalik qilish huquqini ham qo’lga kiritadi. Shu

tariqa, Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib, Movarounnahrni

egallagunlariga qadar Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan

so’ng o’g’li Mahmud davrida G’aznaviylar mavqei va davlat boshqaruvi tizimi

kuchayadi.

G’aznaviylarning eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton

Mahmud (998-1030) vaqtiga to’g’ri keladi. Kezi kelganda Sulton

Mahmud katta qo’shin tuzib, uni o’sha davrning eng zamonaviy qurol-aslahalari

bilan, etarli maosh bilan ta’minlab, juda ko’plab bosqinchilik yurishlarini amalga

oshirdi. U XI asr boshlarida Amudaryo bilan belgilangan shimoliy chegaralarni

Qoraxoniylar bilan kelishib olgach, o’zining asosiy e’tiborini janubda -

Hindistonga, g’arbda - Xuroson va unga chegaradosh hududlari tomon qaratadi.

Faqat Hindistonga 17 bor yurish qilib, u erdan katta miqdordagi o’lja-boyliklar

olib keladi. Birgina 1019 yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan o’lja –

katta miqdordagi oltin, kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil

va 57 ming asir-qulni tashkil etgan. U 1008 yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan

shartnomani buzib, Amudaryo shimolidagi Chag’aniyon va Xuttalon viloyatlarini

bosib oladi. 1010-1011 yillarda esa Mahmud katta qo’shin bilan jang qilib G’ur

viloyatini egallaydi. 1017 yilga kelib esa Mahmud G’aznaviyning nigohi

geografik jihatdan g’oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud - Xorazmga

qaratiladi. U Xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan

Xorazmshoh Ma’munning o’limidan foydalanib, u erga katta qo’shin yuborib,

osonlik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda shuhratparast Sulton Xorazm

Ma’mun akademiyasining bir qator atoqli namoyandalarini, shu jumladan, Abu

Rayhon Beruniyni G’aznaga oldirib keladi. Uning so’nggi istilochilik

yurishlaridan biri 1029 yilda Eronning Rey shahrini egallash bo’ladi.

Mahmud G’aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu bo’ldiki,

shimoliy Hindiston hududining bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha

qismi bu joylarga kelib joylasha boshlaydi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy

taqdiriga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.

Mahmud davrida G’aznaviylar davlati hududlari benihoya kengayib,

mamlakat shaharlarida, ayniqsa G’aznada katta inshootlar, salobatli masjidu

madrasalar, kutubxonayu shifoxonalar, ilm maskanlari ko’plab barpo etilgan

bo’lsa-da, biroq ko’pchilik aholining moddiy – maishiy ahvoli nochor kechgan,

turli xil soliq va majburiyatlar odamlarning tinkasini quritgan.

1011 yilda Xuroson o’lkasida boshlangan ocharchilik minglab

odamlarning nobud bo’lishiga olib kelgan. Shu bois Mahmud G’aznaviy davlati

tashqaridan go’yo qudratli ko’ringani bilan haqiqatda esa uning ichdan

emirilishini, omonatligini payqash qiyin emas. Zero, uning vafotidan keyin ko’p

o’tmay bu saltanatning tushkunlik sari yuz tutganligi ham shundandir. Bu o’rinda

shuni aytish kifoyaki, Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o’z

102

mustaqilligini tiklashga erishdi. Shuningdek, saljuqiy turklarning Xuroson

hududlarini egallash sari harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud davrida uning

roziligi bilan Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy qabilalar kelib joylashgan

bo’lsa, endilikda ular butun Xurosonni ishg’ol qilishga kirishadilar. O’lkaning

G’aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-to’lovlar asoratidan norozi bo’lgan

mahalliy aholisi ham Saljuqiylarni qo’llab-quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki

o’rtadagi harbiy to’qnashuvlarning pirovard yakuniga hal qiluvchi ta’sir

o’tkazadi. G’aznaviylar qo’shini bilan Saljuqiylar o’rtasidagi birinchi katta urush

1035 yilda Nissa shahri yonida bo’lib o’tdi. U Saljuqiylar g’alabasi bilan

yakunlandi. Ko’p o’tmay Saljuqiylar o’z g’alabalarini mustahkamlab,

Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopurni qo’lga kiritdilar (1038y).

1040 yil bahorida Dandanakan yonida (Saraxs bilan Marv oralig’i) bo’lgan

so’nggi hal qiluvchi jangdan so’ng Ma’sud G’aznaviy qo’shini qaqshatqich

zarbaga uchrab, butun Xuroson o’lkasidan mahrum bo’ladi. Ko’p o’tmay Ma’sud

ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi (1041y). Tez vaqt ichida hokimiyatni

egallagan Ma’sudning o’g’li Mavdud ham bir necha bor kuch to’plab saljuqiylar

bilan urush olib borgan bo’lsa-da, ammo o’z qo’shinini mag’lubiyatdan saqlab

qola olmadi. 1059 yilda G’aznaviylarning muhim tayanchi - Balxning

Saljuqiylar qo’liga o’tishi G’aznaviylarning so’ngi umidini ham puchga chiqardi.

Bu esa pirovardida G’aznaviylar davlatining puturdan ketkazib, tarix sahnasidan

butunlay tushib ketishiga sabab bo’ldi.

G’aynaviylar sulolasi

􀂾 Sabuktegin (977-997 yy)

􀂾 Mahmud G’aznaviy (998-1030yy)

􀂾 Ma’sud G’aznaviy (1030-1041yy)

􀂾 Mavdud G’aznaviy (1041-1050yy)

4. Saljuqiylar

Saljuqiylar bu etnik nom emas, ular turkiy o’g’iz qabilalaridir. Ular

Sirdaryo quyi etaklarida, Orol havzasida yashagan, ko’proq ko’chmanchi hayot

kechirgan. «O’g’iznoma» kitobida naql qilinishicha, o’g’iz urug’lari, qavmlari

juda qadimiy tarixga ega bo’lib, ularga ilk bor O’g’izxon nomli buyuk shaxs

boshchilik qilgan. IX asr oxiri X asr o’rtalariga kelib Orolbo’yi va Kaspiy

shimolida O’g’iz urug’lari ittifoqi shakllangan. X asr oxirlarida Sirdaryo etagida

poytaxti Yangikent bo’lgan o’g’izlar davlati tashkil topadi. XI asr o’rtalariga

kelib bu davlat shimoliy sharqdan bostirib kelgan qipchoqlar zarbasiga uchraydi.

Natijada o’g’iz urug’larining bir qismi shimolga - dashtli hududlarga, bir qismi

old Osiyo mamlakatlariga chekinadi, yana bir qismi esa hozirgi Turkmaniston

hududiga o’tib, erli aholi bilan qo’shilishib, turkmanlar nomi bilan atalib ketadi.

Tarixchi Rashiddidin, shuningdek, Mahmud Qoshg’ariy, Abul G’oziylarning

ma’lumotlariga qaraganda, o’g’izlar 22 yoki 24 qabiladan, chunonchi, chavdir,

emreli, ichdir, yazir, salir, qoradoshli, bayot, koyi, taturga va boshqalardan

tashkil topgan.

103

Sirdaryo quyi oqimida paydo bo’lgan o’g’iz davlatining dastlabki yobg’usi

(podshosi) Saljuqbek bo’lgan. Uning avlodlari Tug’rulbek, Dovudbek,

Chag’ribek va Shakarbeklar o’z davrlarida saljuqiylar shuhratini yuksakka

ko’tardilar.

Saljuqiylar sulolasi

namoyalari

􀂾 Saljuqbek

􀂾 Tug’rilbek (1038-1063)

􀂾 Alp-Arslon (1063-1072)

􀂾 Malikshoh (1072-1092)

􀂾 Sulton Sanjar (1118-1157)

Hozirgi Turkiya turklari, Iroq, Eronda yashovchi turkmanlar, shuningdek,

gagauzlar, ozarbayjon xalqlarining shakllanishida saljuqiy turklarning roli va

ta’siri alohidadir.

Somoniylar hukmronligi davrida ularning ruxsati bilan saljuqiy qabilalar

Zarafshon vohasiga, Nurotaning tog’li erlariga kelib o’rnashib, chorvachilik bilan

shug’ullanganlar. Keyinroq Movarounnahr hududlari qoraxoniylar sulolasi

tomonidan egallanib, ularning chorvador xo’jaliklari bu erlarni band etgach,

saljuqiylarning yashash sharoitlari mushkullashadi. Shu bois ular g’arbga tomon

siljishga majbur bo’ladilar. XI asrning 20-30 yillariga kelib saljuqiy urug’-

qabilalarning hozirgi turkman erlari orqali G’aznaviylar tasarrufidagi Xuroson

o’lkasiga kirib borishi faollashadi. 1038 yilda Saraxsda, 1040 yilda

Dandanakanda bo’lib o’tgan hal qiluvchi urushlar davomida Saljuqiylar

G’aznaviylarni engib, butun Xuroson erlarini egallab, o’z davlati markazini shu

hududga ko’chiradilar. Shu tariqa, Nishopur shahri Saljuqiylar poytaxtiga

aylanadi. Saljuqiylar hukmdori Tug’rulbek egallangan Movarounnahr va

Xuroson hududlarini o’z avlodlari - Chag’rilbek va Dovudbeklar tasarrufida

qoldirib, o’zi g’arbga tomon harbiy yurishlarini davom ettiradi. Tug’rulbekning

1038-1063 yillarni o’z ichiga olgan hukmronlik davri old Osiyo va Kichik

Osiyoning katta hududlarini qo’lga kiritilganligi bilan tavsiflanadi.

Bu davr mobaynida Saljuqiylar Gurgon, Tabariston, Xorazm, Ozarbayjon,

Kurdiston hududlarini, hozirgi g’arbiy Eron viloyatlarining bir qismini,

shuningdek, Fors, Kermon viloyatlarini egallaydilar. 1055 yilda esa xalifalik

markazi Bag’dod ishg’ol qilinadi. Ayni paytda Vizantiyaning Kavkazdagi

ta’siriga ham kuchli zarba beriladi. Shunday qilib, Tug’rulbek kuchli Saljuqiy

sultonligiga asos soladi. Uning vorisi Alp-Arslon (1063-1072) ham jahongirlik

yurishlarini davom ettiradi. Uning davrida O’rta er dengiziga qadar bo’lgan

Kichik Osiyo erlari egallanadi. Endilikda Saljuqiylar saltanati Movarounnahrdan

to O’rta Er dengiziga qadar bepoyon hududlarga yoyiladi.

Alp-Arslon mamlakat poytaxtini Nishopurdan Marvga ko’chiradi. U o’z

podsholigi davrining katta qismini yana sharqqa - Movarounnahrning

Qoraxoniylar ta’sirida bo’lgan joylarini egallashga qaratadi. Shu maqsadda u

Xorazm erlarini, so’ngra Jand, Sabronni qo’lga kiritadi. Keyinroq Chag’aniyon

104

va Xuttalon viloyatlarini bosib olish uchun qo’shin tuzadi. Biroq Alp-Arslon

1072 yilda 200 minglik qo’shin bilan Amudaryo kechuvidan o’tish chog’ida

kutilmaganda xalok bo’ladi

Saljuqiylar davlati qudratining Movarounnahr va Xurosondagi eng

kuchaygan payti Malikshoh (1072-1092) davriga to’g’ri keladi. Gap shundaki,

xuddi shu yillarda Malikshoh va uning tadbirkor, dono vaziri Nizomulmulk

tomonidan mamlakat hayotining ko’plab sohalarida juda muhim ijobiy

o’zgarishlar amalga oshiriladi. Avvalo, Saljuqiylar davlatining

Movarounnahrdagi maqomi yanada mustahkamlanadi. Malikshoh muhim

strategik ahamiyatga molik Balx va Termiz hududlarini Qoraxoniylardan

qaytarib oladi. Shuningdek Qoraxoniylar hukmdori Shamsulmulk vafotidan

so’ng vujudga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib, 1089 yilda katta qo’shin

tortib Buxoro va Samarqandni egallaydi va yangi xon Ahmadni asir qiladi.

Garchand tez orada Ahmad Qoraxoniylar xonligi taxtiga qaytarilgan bo’lsa-da,

biroq amalda Qoraxoniylar Saljuqiylarga tobe bo’lib qoladi.

Malikshoh davrida davlat xokimiyatining kuchayishida dono vazir

Nizomulmulk (1017-1092) roli benazirdir. Katta huquq va keng vakolatlarga ega

bo’lgan birinchi vazir markaziy hokimiyatni kuchaytirishga, davlat

amaldorlarining mas’uliyati, javobgarligini oshirishga, davlatning moliya, soliq

va boshqa boshqaruv tizimlarini takomillashtirishga alohida ahamiyat beradi. U

o’zining bu boradagi yuksak salohiyati va tajribasini umumlashtirib, mashhur

«Siyosatnoma» asarini yozadi. Bu kitob katta shuhrat va e’tirof qozonib, mana,

necha asrlardirki, Sharq va G’arb mamlakatlarining davlat arboblari, vaziru

vuzarolari uchun siyosat bobida muhim dasturulamal qo’llanma vazifasini

bajarib kelmoqda.

Nizomulmulkning rahnomoligi va tashabbusi bilan Bag’dod, Nishopur,

Hirot, Balx, Marv kabi shaharlarda oliy madrasalar ochilib, ularda juda ko’plab

o’qimishli yoshlarning ta’lim-tarbiya olishi yaxshi yo’lga qo’yildi. Mamlakat

shaharlarining hunarmandchilik va savdo-sotiq, karvon savdosi markazlari

sifatidagi mavqei kuchayib, xalqaro Ipak yo’lining roli ortib bordi.

Bu davrda «iqto’» tizimi kuchli rivojlangan bo’lib, uning bilan bog’liq

mulkiy munosabatlar qishloq xo’jaligi sohasida etakchi mavqe egallagan.

Saljuqiylarning eng so’nggi hukmdori Sulton Sanjar (1118-1157) bu

davlatning ham yuksalishi, ham halokatga yuz tutishi bilan o’ziga xos murakkab,

ziddiyatli davrni aks ettiradi.

Negaki, bu yillarda Saljuqiylar hukmronligi Xuroson va Movarounnahrda

yanada mustahkamlandi. Qoraxoniylar hukmdorlari amalda ularga tobelik

maqomiga tushib qolgan edi.

Ayniqsa, 1130 yilda Sanjar tomonidan bu sulolaning asosiy hayotiy

markazlari Samarqand, Buxoroning egallanganligi (garchand bular yana

Qoraxoniylarga qaytarib berilgan bo’lsa-da) fakti ham fikrimizni isbot etadi. Bu

davrda Xorazm erlari ham amalda Saljuqiylar ta’sirida bo’lib, Xorazmshohlar,

masalan, Qutbiddin Muhammad, Otsiz rasman ularga itoat etardilar.

105

Biroq XI asrning 40-yillariga kelib Saljuqiylar davlatining mavqei

puturdan keta boshlaydi. Bunda ayniqsa Sharqdan bostirib kelgan Qoraxitoylar

bir vaqtning o’zida ham Qoraxoniylarga va hamda Saljuqiylar saltanatiga katta

xavf soladi. Sulton Sanjar va Qoraxoniylar xoni Mahmudning birlashgan

qo’shini 1141 yilda Samarqand yaqinidagi Katvon cho’lida Qoraxitoylar bilan

bo’lgan hal qiluvchi jangda qaqshatqich mag’lubiyatga uchragach,

Movarounnahr erlari Qoraxitoylar qo’li ostiga o’tadi. Saljuqiylar esa katta

hududlarga egalik qilish huquqidan mahrum bo’ladi.

Qoraxitoylar esa Movarounnahrni ishg’ol etish bilan birga, bu erdagi

sulolalar hukmronligini yiqitmay, ularni o’zlariga vassal qilish, muntazam boj,

xiroj olib turish sharti bilan kifoyalandilar.

Shuning uchun ham Qoraxoniylar, Xorazmshohlar va boshqalar

Bolasog’unda turuvchi Qoraxitoylar hukmdori Gurxonga kelishilgan miqdordagi

xiroj-o’lponni yuborib turishga majbur edilar.

Sulton Sanjarning keyingi taqdiri ham favqulodda holatda kechdi. U 1153

yilda Balx viloyatining tog’li hududida ko’chib yuruvchi g’uz qabilalarining

g’alayonlarini bostirish chog’ida kutilmaganda asirga tushib qoladi. U uch yil

davomida g’uzlar qo’lida asirda bo’ladi. Bu vaqt ichida g’uzlarning Xuroson va

Movarounnahrning janubiy-sharqiy erlariga bosqinlari tez-tez takrorlanib turadi.

Faqat 1156 yildagina Sulton Sanjar tutqunlikdan qutulishga muvaffaq

bo’ladi va bir yildan so’ng vafot etadi. Uning o’limi bilan bir vaqtda o’z davrida

qudratli bo’lgan markazlashgan Saljuqiylar davlati-yu, uning shonu-shuhrati ham

so’nadi. Bu davrga kelib Kermon o’z mustaqilligiga erishadi. Fors va Ozarbayjon

hududlarida mustaqil davlatlar paydo bo’ladi. Xuroson ham Saljuqiylar

tobeligidan chiqadi. Arab xalifaligi o’zining avvalgi mustaqilligini tiklaydi. Ayni

chog’da Kichik Osiyo hududida Saljuqiy turklarning uzil-kesil joylashuvi

jarayoni kuchayadi ham ularning mustaqil davlat tuzilmalari vujudga kela boradi.

Bular keyinchalik Usmonli turklar davlatining tarkib topib, mustahkamlanishida

muhim asos bo’lib xizmat qiladi.