3-Ma'ruza. Sport bayramlarini tashkil qilish bo’yicha eng qadimgi odat va bayramlar

3-Ma'ruza. Sport bayramlarini tashkil qilish bo’yicha eng qadimgi odat va bayramlar

Sport bayramlarini tashkil qilish bo’yicha eng qadimgi odat va bayramlar

Sport bayramlarini tashkil qilish bo’yicha eng qadimgi odat va     bayramlar

 

                   Reja:

1.Ibtidoiy va antik davr bayramlar.

2.Qadimgi e`tiqodlar asosida paydo bo’lgan bayramlar.

3. Uyg’onish davri bayramlari

Mustaqillik tufayli milliy ongimiz, tarixiy xotiralarimiz tiкianmoqda. Zero istiqlolga erishganimiz bois biz o`z boy tariximizni juda qadim zamonlardan - ming yillikiar qaridan izlamoqdamiz.

Olis o’tmish ichiga qanchalik chuqur kirib borilsa, uni o`rganish shunchalik qiyin bo’ladi. Chunki uni tadqiq qilish uchun manbalar topish mushkullashadi. Shunday bo’lsada, mavjud ma`lumotlardan foydalanib va yangi manbalarni izlab, ularni mantiqiy tahlil qilib, o`z ajdodlarimiz tarixini chuqur o`rganib borishimiz zarur. Aks holda, tarixiy ongni tikiab bo’lmaydi. Tarix - bizning tayanchimiz. Bu tayanchdan kuch olish uchun uni yaxshi bilish kerak. Biz tariximizni qanchalik qadrlasak, kelajagimiz shunchalik porloq bo’ladi.

  Mazkur ishimizda qadim ajdodlarimiz amal qilgan odatlarni ko’hna madaniyatimizning muhim qismi sifatida maxsus o’rganmoqchimiz.

Odatlarning paydo bo’lishi insoniyat hayotidagi eng qadimiy hodisalardan biri bo’lgani bois ularni o`rganish oson emas. Ana shu murakkablikdan kelib chiqilgan holda, biz odatlarning paydo bo’lish jarayonini mavjud bo’lgan manbalar asosida shartli ravishda ikki qismga bo’lib o’rganamiz.

Ma`lumki, eng qadimgi davrlarda odatlar to’da-to’da bo’lib yashashgan. Bu ularga yirtqich hayvonlar, tabiiy ofatlarga qarshi kurashish, sovuqdan saqlanish kabilarda qo’l kelgan. Har bir to’daning o`z boshlig’i, yetakchisi bo’lgan. Davrlar o`tgan sari yetakchilar o`zlari uchun ma`lum bir imtiyozlar joriy qila boshlashgan. Bu esa to’dada rahbarlikka da`vogarlar sonini ko’paytirgan. Bundan da`vogarlar bilan yetakchi rahbar o`rtasida tez-tez kelishmovchiliqiar vujudga kela boshlagan. Ko’pincha bu ziddiyatlar qon to’qilishi, jang bo’lishiga olib kelgan. To’da rahbari bilan da`vogarlar o`rtasida maxsus janglar ham bo’lib o`tgan. Ba`zida bu janglar tuda a`zolari uchun katta tomoshaga aylangan. Jangda mag’lub bo’lgan yana qayta rahbarlikka da`vo qilmasligi uchun ko’pincha o’ldirilgan. G’olib esa, tudaga raxbarlik qilgan.

Bu kabi xunrezlik va tartibsizliqiarga chek qo’yish, hamda urug’ ichidagi munosabatlarni tartibga solish maksadida ibtidoiy jamoa tuzumida jamiyat a`zolarining umumiy manfaatiga xizmat qiladigan odatlar joriy qilingan. Rahbarga so’zsiz buysunish, ov qilib yoki yig’ib-terib olingan narsalarni birgalikda baham ko’rish, jamoada janjal chiqarganlarni jazolash kabi odatlar ibtidoiy davrdan paydo bo’lgan. Bu davrlarda odat

 

 

 

 

qonun vazifasini ham bajargan.

Ma`lumki, jamoa (urug’, qabila) undagi erkak va ayollar o`rtasidagi munosabatlar asosida rivoj topgan. Biroq, bu munosabatlarning madaniylashish jarayoni oson kechmagan va u uzoq, davom etgan. Masalan, oila va uning shaqilanishida muhim o’rin tutadigan to’y marosimi vujudga kelguniga qadar yuz ming yillar o`tgan bo’lsa kerak.

 

 

 

Eng qadimgi orgaistik bayram manzarasi.

qoya tosh tasviri.

 

 

 

Osuriydagi olovga siqinishi marosimidan lavqa.

 

 

 

 

 

Osuriydagi marosimlardan lavha.

Tarixda bu kabi tushunish qiyin bo’lgan odatlar bilan birga, hozir ibrat olsa bo’ladigan udumlar ham juda ko’p bo’lgan. Jumladan, mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, o’limdan qo’rqmaslik kabi ajdodlarimizga xos odatlar hozir ham ijobiy hodisa sanaladi. I asrda yashagan Rim tarixchisi Rufning yozishicha, asir tushgan sug’diylarni qatl qilishmokchi bo’lishganida, ular o`zini xursand, mardonavor tutib, bosqinchilarni qoyil qoldirar ekan.

Umuman, tarixiy taraqqiyot jarayonida odamzotning yovvoyilik (vaxshiylik)dan madaniylik tomon qadam qo’yishida odatlar juda muhim o’rin tutgan. Ibtidoiy jamiyatdan boshlab, kishilar o`rtasidagi munosabatlar ravnaq topishi jarayonida inson, oila, jamoat hayoti bilan bevosita bog’lik tartib, odat va marosimlar tizimi shaqilana boshlaydi. Bu odat, marosimlar inson, oila va jamoaning rivojlanishiga juda katta ta`sir ko’rsatgan.

Insonning "ikkinchi kasbi" ovchilik bo’lgan. Odamlar ovchilik bilan shug’ullana boshlaganida ham bu sohaga oid ko’nikma, tajriba, odatlarni uzlashtirib borishgan. Chunki busiz ijobiy natijaga erishish keyin bo’lgan. Darqaqiqat, ibtidoiy odatning ongli mehnati - ovi qanchalik samarali bo’lsa, uning qorni shunchalik to’q bo’lgan. Ovi natija bermasa, u och qolgan, qiynalgan. Ovdan o’lja bilan kashtan ovchilar xursand bo’lib, ov jarayonini imo-ishora, maxsus harakatlar bilan o’yin shaqiida takrorlashga harakat qilishgan. Natijada "ov o`yinlari" nomli tarixda o`ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan madaniy tadbir vujudga kelgan.

 

 

 

"Ov marosimi". qoya surat.

 

Ibtidoiy odatlar hayotida "ovchilik o`yin"lari alohida o’rin tutib, ular ovdan oldin hamda undan so’ng ham o`tkazilgan. Ovdan oldingi o`yinlar ov oldi mashqi (ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish) vazifasini o’tab, O`ziga xos kichik jiddiy tadbir shaqiida uyushtirilgan. Оv oldi mashqlarida odatlar o’ljani qo’lga olish, unga yaqinlashishni o`rganishgan. Buning uchun niqob kiyib hayvon qiyofasiga kirish, uning yurish-turish va tovush chiqarishlarini mashq qilishgan. Bu o’yinlarda yoshlar ham ishtirok etgan va ular ov qilishga o’rgatilgan. Bu esa o`ziga xos maktab vazifasini o’tab, birinchidan, jamoa a`zolarida ovchilik mahoratining o’sishiga yordam bergan, ikkinchidan, ularda taqlid qilish san`atini shaqilantirgan va rivojlantirgan.

Ovdan so’nggi o`yinlar esa ov muvaffaqiyatli tutagan paytdagina o`tkazilgan. Negaki ovdan o’lja bilan qaytish jamoani ochlikdan qutqazgan. Ovchilik asosida chorvachilik shaqilangan. Ovlangan hayvonlarni kelgusida ovqat sifatida iste`mol qilish uchun boqib yurish chorvachilikqа asos solgan. Shu tariqa asta-sekinlik bilan uy hayvonlarini boqish va ko’paytirish tajribalari vujudga kelgan.

 

 

 

Otga bo’lgan totemistik e`tiqod tasviri. qoya surat.

. To’plangan hosildan mamnun bo’lgan odatlar shod-xurramlik bilan mehnat jarayonlarini o`yinlar marosimlar orqali aks ettirishgan. "Mehnat o`yinlari" yaxshi kayfiyat, bayramona ruhni yaratgan. o’troq dexdonchilikning tez rivojlanishi natijasida bahorda mehnat mavsumini boshlash, kuzda hosilni yig’ib olishga bagishlangan tantanalar asta-sekinlik bilan an`ana-bayramga aylana borgan.

Umuman, kishilardagi yaxshi yashash istagi va ularning ongli mehnat qilishi va tajriba orttirishi mehnat odatlarini vujudga keltirgan. Agar insonning ilk mahsulotlari asosida termachilik odatlari, ovchilik asosida "ovchilik o`yinlari" vujudga kelgan bo’lsa, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullanish natijasida maxsus mehnat an`analari va marosimlari shaqilangan.

 

Qadimiy e`tiqodlar asosida paydo bo’lgan odatlar

Odatlarda turmush tajribasi oshgan sari, ular tabiat sirlarini yanada chuqurroq tushunishga intilishgan. Tabiat hodisalarini aql bilan idrok qilish bilan bir qatorda, ular qalb bilan ham xis etishga harakat qilishgan. Shu tarzda kishilar ongida tushunchalar va qalbida esa e`tiqodlar paydo bo’la boshlagan. Aniq, ishonarli tushuncha va e`tiqodlar uyg’unlashib, mukammallashib borgan. Ibtidoiy jamiyatda poliolit davri oxiridan boshlab, kishilarning tevarak-atrofdagi vositalarni anglash va his qilishga intilishi natijasida turli tushuncha va e`tiqodlar, jumladan, fetishistik - moddiy narsalarning kuchiga ishonish; totemistik - hayvon va o’simliqiarning ilohiy kuchiga siginish; animistik - jon va ruh obrazidagi ilohiy kuchlarga ishonish; politeistik – ko’p xudolik, quyosh, yer, suv, olov va hokazolarga sig’inish; magik - insonning so’z va harakat orqali namoyish qiladigan ilohiy kuchiga ishonish kabilar vujudga kela bosh-lagan.

Albatta, bu e`tiqodlar har bir joyning o`ziga xos tabiiy iqlim sharoitiga mos xusu-siyatlar bilan uyg’un tarzda namoyon bo’lgan.

 

 

 

Eng qadimgi "quyoshga sig’inish marosimi". qoya surat.

Xullas, qadimgi e`tiqodlar va an`analar odatlarning tabiat, hayot, turmush sirlarini tushunish uchun qilingan harakatlarining dastlabki natijalaridir. Inson ehtiyoji, ongi, tafakko’rining o`zgarishi, turmush taraqqiy etgan sari e`tiqodlarning davr talabiga javob bermay qolgani tarix ko’zida qolgan, ba`zilari zamon bilan birga o`zgargan, ayrimlari turli shaqilarda yangi mazmun kashf etib, uzoq, tarixiy jarayonlar davomida saqlanib qolgan.

 

Atik davr bayramlari zardushtiylar odatlari.

Milloddan avvalgi birinchi ming yillikning boshida o’rta Osiyoda zardushtiylik keng rivojlangan. U qadimiy e`tiqodlar, jumladan, mitraizm (quyoshparastlik) zamirida taraqqiy etgan. Zardushtiylar dunyo asosini ikki qarama-qarshi xodisa - ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go’zallik va xunuqiik, yorug’lik va qorong’ulik, nur va zulmat, issiqiik va sovuqlik, hayot va o’lim, tana va jon, poqiik va ifloslik, erkinlik va tobelik o`rtasidagi kurash tashkil qiladi, deb hisoblashgan. Shuning uchun ular dunyodagi barcha ijobiy hodisalarni ezgulik xudosi - Ahuramazda (Xurmuz) va hamma salbiy narsalarni yovuzlik xudosi - Anxara-Maynyu (Ahriman) irodasiga bog’liq deb tushunishgan. Zardushtiylar ezgulik xudosidan yaxshilikni tilab, yovuzlik xudosidan yomonlik qilmasligini so’rab sig’inishgan. Shuningdek, zardushtiylar ezgulik xudosi Axuramazda bilan birga, Mitra (yigit kiyofasidagi quyosh va yoruglik tangrisi), Anaxita (go’zal qiz siymosidagi unumdorlik, hosildorlik, farovonlik tangrisi), Xumo (go’zal qush qiyofasidagi baxt, taqdir va boylik tangrisi), Xubbi (mard yigit kiyofasidagi suv tangrisi), Mirrix (yosh jangchi kiyofasidagi urush va galaba tangrisi) kabilarga ham e`tiqod qilishgan.

  Zardushtiylik odatlarini quyidagilarga ajratish mumkin: Osmon, quyosh, yer va tabiiy hodisalarga bog’liq an`analar. Zardushtiylar o`z marosimlarida koinotning to’rt unsuri: quyosh (olov), suv, er, havoni ulug’lashgan. Ularni dunyodagi eng muqaddas narsalar deb hisoblashgan. Olov quyoshning yerdagi shaqii (zarrachasi) deb, unga sajda qilishgan. Olov kishilarni barcha gunohlardan poqiovchi sehrli kuch deb sanashgan va unga bag’ishlab maxsus otashxonalar qurishgan. Bu joyda turli bayram, marosimlar uyushtirishgan. quyoshni - quyosh bobo, Oyni - Oy momo, yerni - Ona yer, havoni - Momo xavo, suvni - Obi hayot deb iloxiylashtirishgan va ularga bag’ishlab, marosimlar o`tkazishgan. Shuningdek, ularda yomg’ir tilashgan.

  Zardushtiylik diniga e`tiqod qilingan davrda tabiat hodisalari va mehnat jarayoniga ta`sir qilish, kasalni ruhiy davolash, dushmanlarni jazolash, yomonlikdan saqlanish, urushda g’alabaga erishish, sevgida omadli bo’lish uchun issik-sovuq qilish kabi udumlar keng tarqalgan.

O’rta asrlardan tarixiy taraqqiyotning yangi bosqichi boshlandi. Ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy, ma`naviy-diniy hayotda, jumladan, bayramlarni o`tkazishda ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Bu davrga kelib, xalqning tabiiy-hayotiy ehtiyoji asosida paydo bo’lgan qadimiy bayramlar jiddiy qarshiliqiarga uchrab, hayotda o’z mavqeini saqlash uchun kurashdi. Chunki ayni paytda Markaziy Osiyo xalqlari hayotiga islom dini bilan birga, unga xos bayramlar ham kirib keldi. Shuningdek, davlatchilik rivoji natijasida mamlakat va uning rahbarlari hayoti bilan bog’liq marosim-bayramlar o`tkazish an`anasi kuchaydi.

Islomiy bayramlar.

O’rta asr bayramlari tarixdda O’rta Osiyoga islom dini bilan kirib kelgan bayramlar alohida o’rin tutadi. Chunki bu bayramlar o’rta asrlardan boshlab, ajdodlarimiz hayotiga juda kuchli ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy ta`sir ko’rsatgan.

Ma`lumki, islomda asosan ikkita rasmiy diniy bayram mavjud bo’lib, ular katta bayram - qurbon hayiti (arabcha nomi - "iyd al' kabir", "iyd al'-adqo") yetti kun, hozir uch kun - xijriy zul-xijja oyining 10-13-kunlarida va kichik bayram – Ro’za Hayiti (arabcha nomi "iyd as-sagir", "iyd al-fitr") ham uch kun - shavval oyining 1-3-kunlarida nishonlangan. Bu bayramlarning asosiy mazmuni ertalab masjidlarda namoz o’qish marxumlarni yod etib, duoi fotiha qilishdan iboratdir.

   Xulosa qilib aytganda, islom dinidagi bayramlar xursandchilik, tinch-totuvlik, mehr-oqibat ko’rsatish, shukrona qilish kunlaridir. Bu hayit kunlarda qarindoshlar, yor-birodarlar bir-birlarini ziyorat qilishib, tabriqiashib, hol-ahvol so’rashi xayrli ishlardan sanaladi.

   O’rta asrlarda arablar bayramlarning diniy mazmuniga alohida e`tibor berib, bayramlar o`tkaziladigan joylarga maxsus masjidlar qurishgan.      Keyinchalik bu masjidlar O’rta Osiyo shaharlarining muhim tarkibiy qismi bo’lib qolgan. Ular Qurbon xayiti, Ramazon (iyd-al-fitr) bayramlari va musulmon udumlari o`tkaziladigan markaz vazifasini bajargan. Bu masjidlarning mohiyati bir xil bo’lsa-da, ular turli joyda turlicha nomlangan: "Namozgoh" (namoz o’qish joyi), "Musallaaliyd" (bayram kuni namoz o’qish joyi), "Iydgox." (bayram o`tkazish joyi) va hokazo. Bayramlardan asosiy maqsad - xalqni musulmon dini asosida birlashtirish bo’lgan. Bayram o`tkaziladigan joylarda majlis, namoz va qurbonlik kabi diniy anjumanlar uyushtirilgan. Ba`zan shoxlar va hukmdorlar o`z olijanobligini ko’rsatish maqsadida bu joylarda xalq. uchun katta ziyofatlar ham berishgan.

XI asr tarixchisi Bayxakiyning ma`lumot berishicha, G’azna shahri atrofidagi musallada namoz va qurbonliqiardan keyin Amir Mas`ud ziyofat uyushtirgan. Ziyofatda qatnashganlar sharbat va o’sha davr gaznaliqiar saroyidagi udumga ko’ra may ichishgan, musiqa chalishgan, qo’shiq aytishgan, she`rlar o’qishgan. Amir Mas`ud odamlarga xadyalar bergan.

 Shahar chekkasida barpo etilgan masjidlarda asosan din, davlat arboblari, amaldorlar va taqvodor kishilar to’planib, bayram qilishgan.

  Barcha hukmdorlar o`z davlatlari poytaxtiga mashhur olimu san`atkorlarni to’plashga, marosim, bayramlarni tartibli va kungilli o`tkazish maksadida maxsus sayilgoh, tomoshagox., qo’shiqgoh, bog’lar qurishga harakat qilishgan. O’sha davrda Termiz shahrida ham ko’plab ajoyib san`atkorlar to’plangan ekan. Bayxakiy Amir Mas`udning bir necha qayiqiarga tushib, karnay-surnaylar sadosi ostida, o`yin-kulgi bilan Termiz qo’rg’oniga kelgani haqida bunday yozadi: "Ovqatlana boshladilar, qadaxlar aylandi, kemalarda mutriblarning ashulalari yangradi, qirg’okda esa termizlik mutriblar, raqqoslar va nogorachilar - 300 dan ortiq kishi ishga kirishdi: cholg’ular chalindi, raqsga tushildi.      Men Termizda k’rganlarimni boshqa joyda ko’rmaganman. Sozu navo, o`yin-kulgi shu darajaga etdiqi, bunaqasini ilgari hech kim bilmas edi". Bu qadar tantanali qabul marosimidan yayrab ketgan Amir Mas`ud termizliqiarga, shu jumladan, mutriblar va raqqosalarga 155 ming dirhamni tarqatdi (ko’chirma olindi: Moziydan taral-gan ziyo. T.: Sharq", 1998. - 15b, 233-234-betlar).

Ommaviy xalq bayramlari

Ilk o’rta asrlarda vujudga kelgan yangi siyosiy-diniy muhit qadimiy mahalliy bayramlar taraqqiyotiga o`z ta`sirini ko’rsatgan. Islomni targ’ib qiluvchi din arboblari majusiylik, zardushtiylik, buddaviylik bilan bog-lik, bayramlar, tomoshalar, marosimlarga qarshi kurash olib borishgan. Chunki qadimiy bayramlarda zardushtiylik g’oyalari tarrib qilinib, ularda Axuramazda, Mitra, Anaxita, Mirx kabi timsollar ulug’langan, muqaddas olov atrofida raqs tushilib, tomoshalar ko’rsatilgan, ziyofatlar uyushtirilgan, may ichilgan, kayfu safo qilingan. Bu esa islom dinida rad etilgan. Shu boisdan zardushtiy diniga e`tiqod kiluvchi ko’plab san`atkorlar boshqa joylarga jumladan, Xindiston, Xitoy kabi mamlakatlarga ketib qolishgan. Movarounnahrda qolgan zardushtiylarning bir qismi tog’lar yoki sahrolardan panox topishgan

Maxalliy aholining tabiat bilan bevosita bog’liq bayramlarga ehtiyoji kuchli bo’lganligi bois Navro’z, Sada, Mehrjon kabi bayramlar saqlanib qolgan.

Islom arboblari "Navro’z" bayramini taqiqlashga ko’p o’rinishgan. Bu bayram kishilarning ozodlikka intilishini kuchaytirishi, ularni birlashtirishi mumkin, deb xavotir olishgan. Shuning uchun "Navro’z" istilochilar saroylarida, amaldorlar va din raxnamolari davralarida rasmiy bayram sifatida nishonlanmagan. Lekin bu tazyiqda qaramay "Navro’z" xalq orasida bayram qilinavergan. Shu boisdan ayrim shoxlar va amirlar keyingi asrlarda o’`zini xalqparvar ko’rsatish maqsadida "Navro’z"ni bayram sifatida nishonlashga majbur bo’lishgan.

O’rta asrlarda "Navro’z"ning falsafiy-badiiy mazmuni yanada kengaygan. Bu bayram haqida o’sha davrning deyarli barcha allomalari o`z asar-larida ijobiy mulohaza bildirishgan. O’rta asrlarda "Navro’z"ning xalq turmushi va ma`naviy hayotidagi mavqei, fazilati va xosiyati haqida qomusiy bilim egalari Abu Raydon Beruniy, Firdavsiy, Maxmud Qoshg’ariy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy o`z asarlarida yozishgan.

  O’rta Osiyoga islom dini kirib kelishi bilan Sada bayramini nishonlash bir-daniga tuxtab qolgan emas. Bu paytga kelib, Sada bayramini mamlakat mikyosida rasman nishonlashga barham berilgan. Biroq, Sada bayrami oila doirasida turli urf-odatlar va marosimlarda saqlanib qolgan.

 

Temuriylar davri bayramlari

   O’rta asrlarda davlatchilik rivoj topishi natijasida mamlakat ijtimoiy-siyosiy voke-alari, davlat raxbari (podshox., shox., xon, amir) hayotiga boqliq. bayram va marosimlar keng nishonlana boshlagan. Podshoxning taxtga Utirishi, boskinchilardan vatanning ozod qilinishi yoki boshqa xududning bosib olini-shi, shax.zodalarning dunyoga kelishi, ularning sunnati va uylanishi kabi voqealar keng tan-tana qilingan. Bunday shodiyonalar xorazmshox.-lar (XI-XIII asrlar), temuriylar (XIV-XVI asrlar), shayboniylar (XVI asr) va Buxoro, Xiva,  xonliqiari (XVIII-XIX asrlar) davrida katta tantana bilan O`tkazilgan. Bunday tantanalar keng xalq. ommasi uchun ham uyushtirilib, ularda davlat raqbarlari uzla-rining olijanobligi, saxiyligi va xalqparvarligini kursatish barobarida O`zlarining kuchqudrati, boyligini targib kilgan.Temuriylar davrida iktisodiy hayot, fan (astronomiya, matematika, mantik., falsafa, tarix va fikdshunoslik, ilmi aruz), adabiyot, san`at, me`morchilik, miniatyura, xattotlik ravnak topib, an`ana, marosim va bayramlar yanada ko’paydi."Amir Temur Movarounnaqo va Xurosondagi elatlar, uruhlar, shahar va qishloq. aholisi, o’troq. va kuchmanchilarni birdam kilish, mar-kazlashgan davlatni mustaqhamlashga qaratil-gan qar kdnday ijtimoiy harakat, san`at, marosim, urf-odatni kullab-kuvvatlagan. Xalq. ruxini ko’taruvchi bayramlar, sayillar, tui va tantanalarga ham etarli e`tibor bergan" (B. SHodiev. Navro’zi olam. 1998. № b, 12-bet).Ali Yazdiy "Zafarnoma" asarvda Amir Te-mur hayotidagi ko’plab to’ylar qaqada ma`lumot-lar beradi. Bu to’ylarni 3 ga bo’lish mumkin:

1. Temur hayoti bilan boqlik, to’ylar.

2. Temur farzandlari va nevaralari hayoti bilan borlik, marosimlar.

3. Davlat va din ishlari bilan boqliq, bay-ramlar.

"Zafarnoma"da Temur hayoti bilan boqlik, to’ylardan biri - uning Dilshod ofo bilan zifof (nikoh to’yi) qaqida kuyidagilar bayon etiladi: "qazrat Allox fayzi mundog voqi` bulub tururkim, to’rt xotun olinglar, soxib-kHroni juvonbaxtkd ul saqooyi dilkushoga mayl bo’ldiqim, Dilshod ofoHH olgay, to’y asbobiga hukm qildi.

Buyurdi ushul erda ul shsqriyor, qi qilgaylar asbobi to’y oshkor

Xazrat davlatidin xossu omm - barcha shod-kom va ayshu ishrat bila mashqul bo’ldilar. Va ishrat asbobidin nakim xayolda kechar erdi, barchasi muxayyo va tayyor erdi.

Soxibkiron Turkiyaning Mingkul dashtida ekanligida ugli SHoqouxdan yangi shaxzoda tu-gilganini eshitib, shu voqeaga bagishlab, u erda to’y bergan. Beqiar soxibkironni shaxzoda bilan muborakbod qilishganidan so’ng u to’y tantanalarini O`tkazishga hukm kiddiqim, nekim kerak bo’lsa, muxayyo kilsunlar!". Saro-pardalar bila brrgoxlar tikturib, to’yga mash-gul bo’ldilar" (O’sha asar. - 172-bet).

 

Milliy uyg’onish davri bayramlari

XX asr boshida yangi qoyalar uchun kurash ku-chaydi. XIX asr oxirida boshlangan qoyaviy-siyosiy kurash XX asr boshida avjiga chikdi. Bu jarayonda siyosiy okHimlar vujudga keldi. Milliy madaniyat, chunonchi, urf-odatlar va bay-ramlarni "qayta anglash", ularni islox.qilish qoyasi mahalliy aholining ilgor fiqoli ziyo-lilari tomonidan kullab-kuvvatlandi.Din arboblari islom an`analari va qadri-yatlarini boshqa madaniyat ta`siridan saqlash uchun Evropa madaniyatiga qarshi kurashga in-tildilar. Ularning tarafdorlari sof islo-miy odatlarni saqlab qolish, yangi an`analarni xalq. hayotiga yaqinlashtirmaslikka harakat qildilar.

Nigilistik kayfiyatdagi rus istilochilari asr boshida "proletkul't" okimiga birlashib, milliy madaniyatni tag-tomiri bilan ko’po-rib tashlab, mutlaqo yangi madaniyat barpo etish qoyasini ilgari surdilar. "Proletkul'tchi"lar deb nom olgan bu nigilistlar xalq. odatlarini mutlakr yo’q kilib, butunlay yangi an`analar yaratishni targib qildilar.Sotsial-demokratik yo’nalishdagi siyosiy oqim O`zlarini xalq an`analarining ijobiy jihatlarini qolish tarafdori kursatsalarda, aslida yangi proletar madaniyatni hayotga joriy qilish uchun kurashdilar. Buning natijasida Rossiyada O`tkazilayotgan siyosiy tadbirlar O’rta Osiyo shaharlariga ham kela boshladi.Sotsial-demokratlar 1904 yil Toshkentda ilk "Mayovka" uyushtirishdi. Mazkur tadbir bu erda birinchi marta O`tkazilishi edi. Peter-burgdagi 1905 yil "turli yakshanba" voqeasidan keyin sotsial-demokratlar Toshkent va boshqa shaxarlarda birinchi may bayrami na-moyishlarini chorizmga qarshi ulkan siyosiy tadbir sifatida O`tkazishga intilishdi. Bubidan ular Rossiyadagi siyosiy harakatlarni O’rta Osiyo shaharlariga ham kuchirishga harakat qilishdi.

Mahalliy ziyolilar ichidan etishib chikdan jadidlar, ya`ni yangilik tarafdorlari esa eski, qotib qolgan uqishning uqitish usullarini islox. qilish, mahalliy xalq. turmush tarziga zamonaning ilgor yangiliqiarini olib kirishga harakat qildilar. Jadidtqo deb nom olgan bu milliy ma`rifatparvar ziyolilar mavjud odat-larni kaytadan idrok kilish, undagi eng yaxshi an`analarni rivojlantirish, zamon talabiga javob bermaydigan, eskirgan rusumlarni bekor kilish, davrning ilgor yangiliqiarini hayotga joriy etishga intildilar.

 

Sho’rolar tuzumi davridagi bayramlar

Sho’rolar hokimiyatni egallab olgach, aholi-ni O`z tomoniga ovdirish maksadida siyosiy, diniy e`tikrd erkinligi va milliy an`ana-larni rivojlantirish haqida va`dalar berdi. Jumladan, ularning ilk x.ujjatlaridan biri - "Rossiya va Sharqning barcha musul-mon meqnatkashlariga" nomli (1917 yil, 20 noyabr') murojaatida shunday deyiladi: "Bundan buen sizlarning e`tqodingiz va urf-odatlaringiz, milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e`lon qilinadi. Uz milliy hayotingizni erkin va monesiz tarzda turadi. Bo’rina uchun xukuqiaringiz bor". Ular xatto, milliy e`tikod va an`analarni ximoya qilish kafolatini ham berishdi: "Bilingki, sizlarning xukuqiaringizni, Rossiyadagi barcha xalqlarning xukuqlari kabi, inkilob va uning organlari, ishchi, soldat va dexkon deputatlari sovetlari bor kuchi bilan muxofaza kiladi". Biroq, sho’rolar O`z mavkeini mustaqhamlab olganidan so’ng barcha va`dalarini unutdi. Aksincha, bergan va`dalariga teskari ishlar kila boshladi. Jumladan, barcha milliy bayramlar-ni takiqiadi. Ularning bittasini ham davlat bayrami tizimiga kiritmadi. Xalqning asrlar davomida mavjud bo’lgan milliy an`anaviy bayramlari O`rniga sho’rocha bayramlarni joriy qilishga faol kirishdi. Masalan, Oktyabr' tuntaruvi nishonlanadigan inqilob kuni (7-8 noyabr'), CHikago fojiasi munosa-bati bilan proletariat kurashini nishonlov-chi kun (1 may), xotin-qizlarni siyosiy-ij-timoiy faolikka chorlovchi kun (8 mart) kabi O`z manfaatiga xizmat qiluvchi tarixiy voqea-larni bayram sifatida nishonlash an`anasi-ni joriy etdi. Bu bayramlarda ular O`zlari-ning kommunistik qoyalarini targib kilishni kuchaytirdilar. Sho’rolarning so’zi bilan ishi bir-biriga muvofik, emasligini anglagan xalq. ularning tadbirlariga befark. qaray boshla-gan. Shunda ular aholini tadbirlarga jalb qilishning antiqa yullarini kullagan. Jumladan, odatlarni qiubga oshga taqiif kilish-gan. Ular osh eyayotgan vaqtda xalqda yangi tuzum afzalliqiarini namoyish etuvchi kommunistik agitatsiya xarakteridagi tomosha kursatgan. Bunday tomoshalardan maqsad odatlarni sho’ro-larga ishontirish bo’lgan. Sho’rolar ommaga ta`-sir qilish maqsadida yanada qiziqarli, ta`-sirchan shaqilarni izlab topishga intilgan. Jumladan, ommaviy instsenirovka, miting-kontsert, agitsud, jonli gazeta, teatrlashgan namoyish kabilardan keng foydalanilgan.

  20-yillarda kommunistlar tomonidan ochik maydonda O`tkaziladigan bayramlar ko’pincha teatrlashtirilgan miting-kontsertlar haqiida ham tashkil qilingan.

   80-yillar O`rtasida sho’rolar davlati inki-rozi boshlanganida ular oxirgi kuchlarini tuplab, O`z mafkurasini saqlab qolish uchun jon-jaxdi bilan harakat kiliqdi. Milliy bayramlar, jumladan Navro’z O’zbekistonda xalq. bayrami sifatida keng nishonlanishida tusiqiar paydo bo’ldi. 1985-1987 yillarda ommaviy axborot vositalari (radio, televidenie, gazeta, jurnallar)ga Navro’z bayrami haqida bir ofH3 ham gapirmaslik to’qrisida farmoyishlar beriddi. Navro’z O`tkaziladigan sayilgox. maydonlarga boriladigan yullar sovet militsiyasi xodimlari tomonidan tusildi. Dorbozlarning dorlari yikitiddi. Ayrim kommunistik raqbarlar Navro’z bayramini nishonlayotganlarning sumalak qaynatilayotgan krzon-larini agdarib tashlashdi. Bu kishilarning nafratini kuzgatdi va qattik, tortishuvlarni vujudga keltirdi.

Respublikaning usha paytdagi raxbarlari Navro’z bayrami O`tkazilishini fakat ikki yil - 1986- 1988 yillardagina tuxtata oldilar, xolos. Shunda ham ular Navro’zning respublika mikyosida rasmiy tarzda nishonlanishi, ommaviy axborot vositalarida bu bayram haqida ma`lumotlar berishni toxtata oldilar. Biroq, milliy ongi uygonib qolgan ziyolilar, il gor yozuvchi, olimlar Navro’z bayrami takiqianishiga kar-shi chikishdi. Navro’zni saqlab qolish - mil-liy-madaniy an`analarni saqlab qolish xara-katiga aylandi. Ilmiy anjumanlar, yozuvchilar yiginlarida Navro’zni himoya kiluvchilar safi kengaydi. Mahallalarning ilgor fiqoli mil-latparvar raqbarlari Navro’zni nishonlash yuqori idoralar tomonidan takiqianishiga tes-kari tarzda bu bayramni joylarda O`tkazave-rishgan. Turarjoy, kucha-kuylarni tozalash, yangi kiyimlar kiyish, bir-birini kuglash, dalalarga, kirlarga chikib sayr kilish, suma-lak pishirish, ziyofat, O`yin-kulgi uyushtiri-lib, Navro’zni nishonlash tuxtamagan. Bunday harakatlar natijasida milliy an`analar va bayramlarni hayotga qaytarish jiddiy daraja-ga ko’tarilgan. An`analar uchun kurash millat ravnaki uchun kurashga, millat ravnaki uchun kurash esa mustaqillikka erishish yulidagi kurashga aylandi.