3-mavzu. O‘quv maqsadlarini belgilash mezonlari. (Blum taksonomiyasi) (2 soat amaliy mashg‘ulot). Reja

3-mavzu. O‘quv maqsadlarini belgilash mezonlari.

(Blum taksonomiyasi) (2 soat amaliy mashg‘ulot).
Reja:

1. 
   O‘quv maqsadlarini belgilash me’zonlarining zarurati va ahamiyati.
   
2. 
   Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’lim va uning o‘quvchi shaxsini rivojlantirishdagi o‘rni.
   
3. 
   Blum taksanomiyasi. O‘quvchi shaxsini rivojlantirishga qaratilgan ta’lim.
   
4. 
   O‘quvchilarni BKM hamda kompetensiyalarini shakllantiruvchi metod va usullar.
   

Asosiy tushunchalar: Rolli o‘yin metodi, Bahs-munozara metodi, Bumerang texnologiyasi, FSMU, Venn diogrammasi, Baliq ssleti, El’ig‘ich, Zanjir Zinama-zina, 6x6x6 texnologiyalari, Aqliy hujum, Guruhlarda ishlash, Rolli o‘yin, Ishbilarmonlik o‘yini, Refleksiya, Taqdimot, Galeriya, T–chizmasi metodlari

1. O‘QUV MAQSADLARINI BELGILASH ME’ZONLARINING ZARURATI VA AHAMIYATI

O‘qituvchining darsga ‘uxta tayyorgarligi ta’lim muvaffaqiyati va samarasi garovidir. Dars bu- sinfda taqvim-mavzu reja asosida belgilangan vaqt davomida o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar uchun o‘quv-tarbiya jarayonining maqsadli tashkil etilishidir. Shunday ekan, har bir o‘qituvchi darsga sifatli va ‘uxta tayyorlanmasdan kirishni insoniylikka, ‘ok vijdonga xiyonat ekanligini va ish haqini halollab olish lozimligini his qilishi kerak. Chunki, har bir fan o‘qituvchisi faoliyati asosini sifatli dars o‘tish, o‘quvchilarga yaxshi ta’lim-tarbiya berish tashkil etadi.

Direktorning o‘quv-tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari har bir o‘qituvchining dars ishlanmasini ko‘rib, tasdiqlash jarayonida ularda darsga kirish uchun quyidagi eng muhim (minimum) hujjatlar bo‘lishini nazorat qiladi:

- dars ishlanmasi (kons’ekti);

- taqvim-mavzu reja;

- o‘quv dasturi;

- darslik.

O‘qituvchilarning darslarini tahlil qilish-samaradorlikka xizmat qiladi. O‘qituvchilarni o‘z ustida mustaqil ishlashlari, ijodiy izlanishlari orqali ta’lim samaradorligini oshirishga yordam beradigan omillardan biri- muntazam ravishda o‘qituvchilarning darslarini tahlil qilishdir. O‘qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish, ularning pedagogik mahorati, ish tizimi, o‘quvchilarining o‘zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati yuzasidan xulosa chiqarish hamda o‘qituvchilarning o‘zaro tajriba almashish imkonini beradi. Dars tahlili kuzatish va o‘rganish shaklida olib boriladi. Xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo‘limi mudirlari, o‘rinbosarlari, metodistlari tomonidan haftasiga kamida 2 soat, ta’lim muassasalari direktorlari, ularning o‘rinbosarlari tomonidan 4 soat, fan metod birlashma rahbari tomonidan 2 soat, o‘qituvchilar tomonidan 1 soat o‘qituvchilar darslari kuzatilishi va tahlil qilinishi belgilangan. Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o‘quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim olishdagi faolliklari, fanga bo‘lgan qiziqishlari, o‘quv materiallari va jihozlar bilan mustaqil ishlay bilishlari, o‘qituvchiga bo‘lgan munosabatlari aniqlanib, tahlilga tortiladi. Bunda asosiy mezonlar sifatida o‘qituvchi tomonidan dars maqsadining to‘g‘ri qo‘yilganligi, o‘quv dasturi asosida dars jarayonini to‘g‘ri rejalashtirishi, materiallarini bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy g‘oyani ajratib olishi, ilmiylik, ko‘rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishni nazorat etishi, dars mobaynida vaqtdan unumli foydalanishi va pedagogik muomala madaniyatini egallaganlik darajasi kabi jihatlar inobatga olinadi.

Unutmangki, sifatli dars bu-o‘quvchilar tomonidan samarali o‘zlashtirilgan dars. Dars boshlangandan keyin hech kimning ushbu jarayonga xalaqit berishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Darsning tahlili quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Ilmiy tahlil. 2. ‘sixologik tahlil. 3. Metodik tahlil. 4. Didaktik tahlil.
5. Umum’edagogik tahlil va boshqa tahlillar (yoki bularning hammasini qamrab oladigan kompleks tahlil).

O‘qituvchilarning darslarini tizimli tahlil qilish o‘qituvchilarga amaliy-metodik tavsiyalar berishga va natijada dars samaradorligining oshishiga xizmat qiladi. Ta’lim muassasalaridagi fan metod birlashmalarining asosiy vazifasi o‘zaro tajriba almashish asosida ta’lim va tarbiya jarayonining ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida samarali tashkil etilishini ta’minlashdan iborat. Fan metod birlashmalari ta’lim muassasalarida fan oyliklari, ochiq darslar festivallari jarayonida o‘tkaziladigan barcha turdagi mashg‘ulotlarning asosan o‘rganilishi qiyin yoki murakkab bo‘lgan mavzular asosida tashkil etilishini ta’minlaydi. Fan o‘qituvchilari astoydil, vijdonan yondashgan holda "Bilimlar bellashuvi" da o‘quvchilarining faol ishtirokini ta’minlaydi. "Ustoz-shogird" tizimida, "O‘rgan-o‘rgat" tadbirlarida chin yurakdan, faol ishtirok etadilar.

O‘quv maqsadlari

Fanning o‘quv maqsadlari tarmoq standartining har bir ixtisoslik bo‘yicha kasbiy tavsifnomada keltirilgan kasb faoliyat turlari, maxsus talablar, ko‘nikma va bilimlardan kelib chiqqan holda ishlab chiqilishi lozim, ya’ni tarmoq standarti bilan standartlashtirilgan o‘quv dasturlari to‘la mos kelishi kerak. O‘qitish da o‘quv maqsadlarini qo‘yish uslubi o‘ziga xos xususiyatga ega. Bu o‘quvchilar harakatida ifodalanadigan va aniq ko‘rinadigan natijalar orqali belgilanadi. O‘quv maqsadlarini aniqlash, o‘qitish ni qayta takrorlash imkoniga ega bo‘lish uchun har bir maqsadga erishish mezonini bilish kerak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo‘llanishi kerakki, unga erishganlik haqida aniq xulosa chiqarish mumkin bo‘lsin.

Maqsadlarning qo‘yilishi...

Umumiy maqsadlar - DTS, o‘quv dasturidan o‘tiladigan mavzu yuzasidan o‘quvchilar qanday bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish muhimligi aniqlashtirilib, shu asosida mashg‘ulot maqsadlari belgilab olinadi.

pedagog maqsadi;

1-ta’limiy mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilarda dunyoqarashni kengaytirish, bilish faoliyati, bilimlarni amaliyotda qo‘llash, ma’lum ko‘nikma va malakalarni shakllantirish;

2-tarbiyaviy mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilarda mustaqillik, o‘zaro munosabat, axloqiy yo‘nalishlarni, mustaqil faollikka asos bo‘luvchi motivlarni shakllantirish;

3-rivojlantiruvchi mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilarda diqqat, nutq, taqqoslash, refleksiya, aniq yechimlarni izlab topish ko‘nikmalarini, mashg‘ulotga nisbatan qiziqishni rivojlantirish bilan belgilanadi.

O‘quv maqsadlarini aniqlashtirishning ahamiyati

O‘quv maqsadlarini, ularni alohida qismlarga ajratib aniqlashtirish jahon pedagogikasida keng ommalashgan. Bunday yondashuvga asosan o‘quv maqsadlariga erishilganlikni yaqqol aniqlash mumkin. Bunda o‘quv maqsadlari tizimi yaratilib, o‘zaro bog‘liqlik ketma-ketligida joylashtiriladi, ya’ni ularning taksonomiyasi tuziladi. O‘quv maqsadlarining bu tizimi xalqaro miqyosda mashhur bo‘lib, Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. “Taksonomiya” tushunchasi grekcha - tartib bilan joylashtirish bo‘lib, biologiya fanidan olingan. U obektlarni, ularning o‘zaro bog‘liqligiga asoslanib va toifalari murakkablashib boradigan ketma-ketlikda joylashtirib turkumlash va tizimlashtirishdir. Blum taksonomiyasini qo‘llash, o‘qitish maqsadlarini umumlashgan holda bayon qilish imkoniyatini beradi. Undan foydalanilganda pedagog maqsadlarni ajratadi va aniqlashtiradi hamda tartibga soladi. Bu taksonomiya yordamida pedagog nafaqat o‘quv maqsadlarini aniqlashtirishga, balki ularni o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qat’iy kema-ketlikda joylashtirishga muvaffaq bo‘ladi.

O‘quv maqsadlari sohalari

Kognitiv - bilishga oid soha. O‘rganilgan materialni eslab qolish va uni takroran aytib berish, o‘zlashtirilgan bilimlarni mustaqil to‘la anglash, ularni oldin o‘rganilgan uslub, usullar bilan uyg‘unlashtirilib tasavvur etishgacha bo‘lgan muammolarni hal etilishini o‘z ichiga oladi.

Affektiv-hissiyotga oid soha. Oddiy idrok qilish, qiziqish, qadriyat yo‘nalish va munosabatlarini o‘zlashtirishga tayyor bo‘lish, o‘quvchilarni atrof-muhitga nisbatan hissiy-shaxsiy munosabatda bo‘lishini shakllantiruvchi maqsadlar kiradi.

O‘quvchilarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish uchun ta’lim texnologiyalarini tanlashda o‘quv fani o‘qituvchisi taqvim mavzu rejada mazkur sinf uchun belgilangan tayanch kompetensiyalarni belgilab oladi. Shundan so‘ng, o‘rganilishi zarur bo‘lgan mavzu va shakllantiriladigan kompetensiyalarni hisobga olgan holda darsni o‘tish metodi, usuli tanlanadi.

Interfaol yondashuv. O‘qituvchilar dars jarayonini yaxshi tashkil etish uchun qulay muhit yaratadi. O‘quvchilarning o‘zaro fikr (axborot) almashishlariga imkon beriladi. Yechimini kutayotgan masalalarni hamjihatlikda muhokama etadilar, yechadilar. Vaziyatdan chiqishda hamkorlikda yechim to‘adilar. Olgan axborotlari asosida bilimlarini bir- birlariga namoyish etadilar.

Loyihalash metodi. Loyihalash metodi-o‘quvchilar uzluksiz ravishda murakkablashib boradigan amaliy to‘shiriqni rejalash, konstruksiyalash va bajarish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘ladigan o‘qitish tizimidir. Ta’lim oluvchilar keng miqyosdagi muammoli (ijodiy, axborot, kommunikatsiya va h.k.) masalalar bilan bog‘liq loyihalarni bajaradilar. Mazkur metodning yuqori samara berishi uchun loyihani bajarishda o‘quvchilarda motivatsiyaning yuqori darajada bo‘lishi, shart hisoblanadi.

2. KOMPETENSIYAVIY YONDASHUVGA ASOSLANGAN TA’LIM VA UNING O‘QUVCHI SHAXSINI RIVOJLANTIRISHDAGI O‘RNI

Kompetensiya - fan bo‘yicha egallagan nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir.

Kompetenlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalardan tashqari, tashabbuskorlik, hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ qobiliyati, real baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana olish xususiyatlari ham kiradi. Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim - o‘quvchilarda egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’limdir.

Tayanch kompetensiyalar:

1. Kommunikativ kompetensiya

– jamiyatda o‘zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni mukammal o‘zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish;

– o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish;

– ijtimoiy moslashuvchanlik, o‘zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish;

– muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o‘z ‘ozitsiyasini himoya qila bilish, uni ishontira bilish;

– turli ziddiyatli vaziyatlarda o‘z ehtiroslarini boshqarish, muammo va kelishmovchiliklarni hal etishda zarur (konstruktiv) bo‘lgan qarorlarni qabul qila olish.

2. Axborot bilan ishlash

– mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio(audio–video yozuv) telefon, kompyuter, elektron ‘ochta va boshq.) foydalana olish;

– media vositalaridan zarur bo‘lgan axborotlarni izlab to‘a olish, saralash, qayta ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta’minlash va foydalanishda media-madaniyatiga rioya qilish;

– ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil qila bilish;

– kundalik faoliyatida uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish (oddiy tabriknomalar yoza olish, anketalarni to‘ldirish, mehmonxona ro‘yxatida o‘zi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd eta olishi va boshq.)

3. Shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi

– shaxs sifatida doimiy ravishda o‘z-o‘zini rivojlantirish, jismoniy, ma’naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intilish;

– hayot davomida o‘qib o‘rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish;

– o‘z xatti-harakatini advokat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik, to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish;

– o‘qib-o‘rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish.

4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi

– Jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga dahldorlikni his etish va ishtirok etish;

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya’ni xaridor, saylovchi, mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish);

– mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala, iqtisodiy, huquqiy madaniyatga ega bo‘lish;

– kasbiy mavqeyining o‘sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi manfaatlari uchun xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo‘lish.

5. Umummadaniy kompetensiyalar

– vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish;

– badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish;

– orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish;

– umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarni (urf-odatlar, marosimlar, milliy-madaniy an’analar va h.k.) bilish, unga hurmat bilan munosabatda bo‘lish;

– o‘zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o‘zgalarning dunyoqarashi, diniy e’tiqodi, milliy va etnik xususiyatlari, an’ana va marosimlarini hurmat qilish;

– xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda o‘rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish.

6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi

– aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarini tuza olish;

– shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish;

– kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni o‘qiy olish va foydalanish;

– inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan va qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalana olish.

Umumiy o‘rta ta’limda kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq qilish imkoniyatlarining eng asosiysi dars jarayoni sifatli tashkil qilishdir.

Hozirgi kunda ta’lim tizimida ta’lim- tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun yangi innavatsion texnologiyalardan foydalangan holda dars o‘tish keng joriy qilinmoqda. Bunday o‘qitish metodi interfaol deb nomlanadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va adabiyot fanlarida bu metodlar yoshlar dunyoqarashining shakllanishida, og‘zaki va yozma nutqining rivojlanishi va ravon bo‘lishiga, darsda barcha o‘quvchilar faol qatnashishiga, ularning o‘zaro hamkorlikda bilim olishlariga yo‘l ochib bermoqda.

Darsda turli o‘yin va og‘zaki so‘rovlar, “Klaster” va “Idrok xaritasi”ni yaratish, rasmlarga qarab ga’ tuzish, test savollarining turli darajalarini bajarish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish dars samaradorligini oshiribgina qolmay, balki mashg‘ulotning qiziqarli kechishiga sabab bo‘ladi. Biz bu jarayonda nafaqat dars samaradorligini oshiramiz, balki o‘quvchilarda tayanch va xususiy kompetensiyalarni shakllantirib boramiz.

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ayniqsa, ona tili ta’limining oldiga qo‘yilgan bosh maqsad - o‘quvchining mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma nutqni to‘g‘ri va ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirishdan iboratdir.

Ona tili fanida “Ma’nodosh so‘zlar” mavzusini o‘rganish jarayonida o‘quvchilarga “Klaster” metodi asosida Vatan so‘zining ma’nodoshlarini topish to‘shirig‘i beriladi. O‘quvchilar o‘lka, yurt, diyor, maskan kabi bir necha ma’nodosh so‘zlarni to‘adilar va ularga ga’ tuzadilar. Ma’nodosh so‘zlarni topish va ga’ tuzish jarayonida kommunikativ kompetensiya shakllanadi. O‘quvchilar bu ma’lumotlarni boshqasidan ajrata olishi axborot bilan ishlash kompetensiyasining bir elementi shakllanganligidan darak beradi. Vatanini asrab-avaylash, uning yuksalishi uchun o‘z hissalarini qo‘shishlari haqida ga’lar tuzishdi, bunda shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetensiyalarning elementlari shakllanadi.

Adabiyot darslarida ham kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq qilish imkoniyatlari juda keng. Masalan, Xudoyberdi To‘xtaboevning “Sariq devni minib” romani obrazlarini “T-chizmasi” metodi orqali tahlil qilish mumkin. Buning natijasida axborot bilan ishlash, shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlanish, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetensiyasining elementlari shakllanadi.

Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan DTS da o‘quvchilarga umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumiy o‘rta fanlari bo‘yicha malaka talablari qo‘yilgan. DTSning maqsadi- umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Endilikda o‘quvchilar yoshi, o‘zlashtirish qobiliyati va iqtidoridan kelib chiqqan holda egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalar belgilanadi. Ya’ni, majburiy minimal ta’lim mazmuni har bir ta’lim bosqichi uchun uzviylik, uzluksizlik asosida taqsimlandi.

• 
  Jumladan, umumiy o‘rta tizimida fanlarni o‘rganish bosqichlari shunday tartibda belgilandi:
  
• 
  umumiy o‘rta maktablarining boshlang‘ich ta’limi, ya’ni 4-sinf bitiruvchilari A1 daraja;
  

umumiy o‘rta fanlari chuqurlashtirib o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan maktablarning 4-sinf bitiruvchilari A1+daraja;

• 
  umumiy o‘rta maktablarining 9-sinf bitiruvchilari A2 daraja;
  

umumiy o‘rta fanlari chuqurlashtirib o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan maktablarning 9- sinf bitiruvchilari A2+ daraja;

• 
  umumiy umumiy o‘rta fanlariga ixtisoslashtirilmagan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilari B1 daraja;
  
• 
  umumiy o‘rta maktablarining 9-10-sinflari hamda umumta’lim fanlariga ixtisoslashtirilgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilari
  

V1 darajada bilimga ega bo‘lishi zarur.

Ayni ‘aytda kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan davlat ta’lim standarti, o‘qituvchi va o‘quvchilar talabiga to‘liq javob bera oladigan zamonaviy darsliklar yaratmoqda.

3. BLUM TAKSANOMIYASI. O‘QUVCHI SHAXSINI RIVOJLANTIRISHGA QARATILGAN TA’LIM
Uzluksiz ta’limda ta’lim oluvchilarga belgilangan o‘quv dasturlari asosida bilim berish va o‘quv natijalarini baholashda Blum taksonomiyasi mezonlariga asoslaniladi. Amerikalik mashhur ‘sixolog va pedagog Benjamin Blum tomonidan asos solingan savol va to‘shiriqlar tizimi - bilish faoliyati darajalariga asoslangan o‘quv maqsadlari taksonomiyasi zamonaviy ta’lim olamida yetarli darajada keng tarqalgan. O‘quv maqsadlari taksonomiyasi-o‘quvchilar o‘zlashtirishining ma’lum bir darajasidan darak beruvchi konkret harakatlari, mazmunan obektlarni tabiiy o‘zaro bog‘liqlik asosida murakkablashib borishini ketma-ket joylashtirish orqali turkumlashtirilishi yoki tizimlashtirilishi. Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasidir.

Interfaol usullarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, vaziyatni baholash ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada Benjamin Blumning bilish va emosional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasi o‘quvchini fanga qiziqtirish, bilish faoliyatini jadallashtirish, intellektual salohiyatini aniqlash uchun eng maqbul yo‘ldir. Blum tafakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishda oltita darajaga ajratdi. Bir necha bosqichli savollar tizimining asosiy maqsadlari: o‘quvchilarda ijodiy fikrlash ko‘nikmasini hosil qilishga yordam berish, muammolarini yechish va maqsadli obektiv yechimlarini topish. Bu maqsadlarga qachon yerishish mumkin, qachonki o‘qituvchi o‘quvchining chuqur o‘ylash jarayonini bosqichma- bosqich rag‘batlantirib borsa. Shuning uchun Blum fikrlash jarayonini sistemalashtirgan holda bir necha bosqichli savollar tizimini ishlab chiqqan. Blum taksonomiyasi bu- shunchaki tasniflash jadvali emas.

Blumga ko‘ra tafakkur bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil, umumlashtirish, baholash darajalarida bo‘ladi. Ushbu darajalar quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar bilan ham ifodalanadi. Jumladan:

Bilish- dastlabki tafakkur darajasi bo‘lib, bunda o‘quvchi atamalarni, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar, mezonlar, yo‘nalishlar, kategoriyalar, tasniflar, shuningdek, abstract bilimlar: tamoyillar, aksiomalar, teoremalar, umumlashma fikrlar, strukturalar va shu kabilarni biladi, eslaydi, takrorlaydi, asar voqea-hodisalarini bayon qila oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’l namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish, axborotni yetkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, taniy olish, ga’irib berish, takrorlash.

Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo‘lganda esa, o‘quvchi faktlar, qoidalar, chizmalar, jadvallarni tushunadi, qayta tuza oladi, o‘zgartira oladi (so‘zdan raqamga yoki obrazga), mavjud ma’lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash oydinlashtirish.

Qo‘llash darajasidagi tafakkurda o‘quvchi olgan bilimlaridan faqat an’anaviy emas, noan’anaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni ma’lum bir model, formula, ko‘rsatma asosida to‘g‘ri qo‘llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o‘rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish.

Tahlil darajasidagi tafakkurda o‘quvchi yaxlitning qismlarini va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ajrata oladi, mantiqiy fikrlash asosida xatolarni ko‘radi, faktlar va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma’lumotlarning ahamiyatini baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taqsimlash, tekshirish, guruhlash.

Sintez. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o‘quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o‘tkazish rejasini tuzadi, bir nechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ayrim materiallar asosida butunning, yaxlitning obrazini, ko‘rinishini yaratadi. Bu bosqich tegishli natijalardan yangi jadval tuzishga urg‘u beruvchi ijodiy xarakterdagi faoliyatni taqozo etadi. Masalan: insho yozish, faoliyat rejasini ishlab chiqish. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish, tuzish, loyihalash.

Baholash. Mazkur kategoriya yuqorida ko‘rsatilgan barcha kategoriyal bo‘yicha o‘quv natijalarga erishishni va aniq ifodalangan mezonlarga asoslanib baholash mulohazalarini taqozo etadi. Ichki va tashqi mezonlar asosida baholaydi, o‘quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko‘radi, xulosalarning mavjud ma’lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: tashxislash, isbotlash, o‘lchash, nazorat qilish, asoslash, ma’qullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash.

Blum taksonomiyasi- ta’lim maqsadlariga ko‘ra tashkil etilgan biluv faoliyatning uch sohasini qamrab oluvchi ierarxik tizimdir: kognitiv (bilish), affektiv (emotsional-qadriyatli) va ‘sixomotor. Taksonomiyaning kognitiv faoliyatni qamrab oluvchi birinchi qismi 1956- yilda B. Blum rahbarligida ishlab chiqilgan. L. Anderson va D. Kratvol 2001- yilda taksonomiyani qayta ishlab chiqdilar. Aniqlashtirilgan ushbu taksonomiyada avvalgi an’anaviy taksonomiyadagi xatolarni bartaraf etishga urinishdi. Unda bilish masalalarida “nima” (fikrlash mazmuni) va “qanday qilib?” savollari , ya’ni mavjud axborot va muammo yechimidagi amallar o‘rtasiga chiziq tortishdi.

O‘quvchilarning Blum taksonomiyasi bo‘yicha bilishga oid o‘quv maqsadiga erishganlik darajasini nazorat qilishda ular tomonidan muayyan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni o‘zlashtirganlik darajasini aniqlash maqsadga muvofiq. Buning uchun o‘quvchi mavzu bo‘yicha atamalar, qoidalar, tushunchalar, faktlar, mezonlar, yo‘nalishlar, kategoriyalar, eslashi, takrorlay olishi, asar voqealarini bayon qila olishi, ularga ta’rif berishi, ma’lumotlarni qayta ishlashlari, o‘z fikrini bayon qilishi, obekt yoki voqeaning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishi kerak bo‘ladi.

O‘quvchilarningtushunishga oid o‘quv maqsadiga erishishi uchun atamalar, faktlar, qoidalar, sxema va jadvallarni tushunishi, qayta tuza olishi, almashtirishi, asoslashi, sharhlashi, asosiy g‘oyani ajratib ko‘rsatishi, anglashi lozim bo‘ladi.

Ta’lim va tarbiya jarayonida nazariya va amaliyot birligi juda muhim, shuning uchun o‘quvchilarning o‘zlashtirgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratish zarur. Buning uchun o‘qituvchi o‘quv to‘shiriqlarini tuzishda o‘quvchilarning o‘zlashtirgan nazariy bilim, tushuncha, tamoil, usullarni tanish va notanish vaziyatlarda qo‘llashini nazarda tutishi lozim.

O‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan ta’lim-o‘quvchi shaxsiy imkoniyatlariga moslashtirilgan pedagogik muhitni hamda ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etishni nazarda tutadi. Bu ta’lim texnologiyasida har bir o‘quvchini tushunish, hurmat qilish, unga ishonish katta ahamiyatga ega. O‘quvchi-o‘qituvchi hamda o‘quvchi- o‘quvchi hamkorligi ko‘zda tutilgan ijobiy natijalarni beradi. Bu texnologiyada kommunikativ metodlardan keng foydalaniladi, ularning ayrim asosiy belgilarini ko‘rib chiqamiz. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirishning quyidagi asosiy mezonlari mavjud:

1. Har bir o‘quvchiga buyuk shaxsdek qarash, uni hurmat qilish, uni tushunish, qabul qilish.

2. Ta’limning shunday muhitini yaratish kerakki, unda o‘quvchi o‘zini shaxs deb sezsin, unga bo‘lgan e’tiborni tuysin.

3. Bolaga tazyiq o‘tkazmaslik hamda uning kamchiligini bo‘rttirmaslik, bilimlarni o‘zlashtirmasligi, o‘zini yomon tutishi sabablarini aniqlash va ularni bolaning shaxsiyatiga zarar yetkazmaydigan tarzda bartaraf etish.

4. Ta’limda «muvaffaqiyat muhitini» tashkil etish, bolaga o‘qishda muvaffaqiyat qozonishiga yordam berish, uning o‘z kuchi va iqtidoriga ishonchini orttirish. O‘quvchiga atrofdagilarning har biri o‘zi kabi ekanligini anglatish, unda jamoaga aloqadorlik hissini rivojlantirish.

5. O‘quvchining hurmati va ishonchini qozonish, o‘ziga ham shaxs nuqtai nazaridan qarash.

O‘qituvchi har bir bola timsolida avvalo, shaxsni ko‘rishi lozim. Har bir o‘quvchini shaxs sifatida qarashimiz hamda ularning fikrlarini hurmat qilishimiz lozim. O‘quvchi bilan muloqotda uning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda uning eng yaqin rivojlanish sohasi keng bo‘lgan belgilarni topish va asta–sekin yangi bilimlar bilan to‘ldirib borish orqali kutilgan natijaga erishiladi. Bunda bolalarga do‘stlik va o‘zaro hurmatda bo‘lish asosiy shart hisoblanadi.

Maktabda pedagogik jamoa yoki metod birlashmalar miqyosida o‘qituvchilarning o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirishda o‘quvchi shaxsini o‘rganish yo‘nalishlari, muloqot usullari, darsda o‘quvchilarning bilim darajasi, qiziqishlari, fanlarni turlicha o‘zlashtirishlaridagi farqlarni hisobga olish, qulay muhit yaratish, o‘quvchilarning o‘zlashtirishlariga erishish va boshqa masalalar bo‘yicha nazariy, metodik va amaliy tajribalar bilan tanishish, o‘rganish, ommalashtirish maqsadida amaliy mashg‘ulotlarni vaqti-vaqti bilan o‘tkazib borish lozim.

Bolalar o‘rtasida hamkorlik va muloqotga rag‘bat bildirish, ya’ni darsda kichik guruh va juft bo‘lib ishlashlari, darsdan tashqari vaqtda o‘yin o‘ynashlariga sharoit yaratilgan bo‘lishi kerak. Bolalarda maktabga tegishlilik hissi, xavfsizlik va erkinlik hissi bo‘lishi. Turli madaniyatlar mavjudligini his qildirish. Bolaga erkin tanlash imkonini berish va mustaqil qaror qabul qilishga undash.

O‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limda dars shakli. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv vaziyatlari o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish usul va metodlari bilan uzviy bog‘liq. Bunday o‘quv mashg‘ulotlarining shakllari turlicha. Ular orasidan alohida e’tibor dars jarayonida o‘qituvchi - o‘quvchi hamkorligining tadqiqot - izlanish metodlari hamda dialogli shakllariga qaratiladi, shuningdek, ko‘rgazmali, tasviriy, re’roduktiv va boshqa metodlar ham qo‘llaniladi. Bunday mashg‘ulotlarning shakl va usullari bevosita shaxs faoliyatiga yondashuv konse’siyasi va tamoyillariga mos kelib, ular bola ichki dunyosi, tafakkuri va shaxsiy hayotiy tajribasini maksimal darajada faollashtirishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda o‘quv faoliyatiga rag‘bat uyg‘otish orqali o‘quvchilarni bilim egallashga yo‘naltirib, bunday shakl va usullarda tashkil etilgan ta’lim jarayoni o‘quvchilarning shaxsiy bilimi, tajribasi va hissiyotlarini rivojlantirishning asosiy manbalaridan biri bo‘lib qoladi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchining rivojlanish darajasiga mos va uning mantiqiy, aqliy va shaxsiy o`sishiga yordam beruvchi mashg`ulotlarni rejalashtirish zarur.

4. O‘QUVCHILARNI BKM HAMDA KOMPETENSIYaLARINI SHAKLLANTIRUVCHI METOD VA USULLAR

Ona tili ta’limining bugungi kundagi muammolaridan biri-o‘quvchilarning og‘zaki nutqining sustligidir. Shuning uchun o‘qituvchi har darsida bu muammoning yechimini topishga harakat qilsa, nur ustiga a’lo nur. Buning uchun yangicha didaktik o‘yinlar o‘tkazish, interfaol metodlar va usullardan unumli foydalanish lozim. O‘quvchilarning BKM hamda kompetensiyalarni shakllantirish uchun qaysi metod va usullar orqali mavzuni tushuntirish yaxshi natija beradi? Jumladan, “Ergashgan qo‘shma ga’lar” mavzusini o‘rganish jarayonida, INSERT texnologiyasidan foydalanish yaxshi samara beradi. Buning uchun tarqatmalar yordamida o‘quvchilarga matnlar beriladi. O‘quvchilar matn ichidan bugun o‘rganilayotgan mavzuga oid ga’larni aniqlab, belgi qo‘yib boradilar. O‘qituvchi mavzuni tushuntirib bo‘lgach, birgalikda muhokama qilinadi. Zeroki, “INSERT” metodi – matnlardan mustaqil foydalanish, olingan axborotlarni tahlil qilish, tizimlashtirish, ularni qisqa va aniq og‘zaki bayon qilish ko‘nikmasini rivojlantiruvchi metoddir.

Hozirgi kunning o‘yinqaroq bolalari uchun mavzularni oddiylikdan murakkablikka qarab o‘rgatish zarur. Aynan bunda “ Klaster” metodi qo‘l keladi. Masalan: Zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma ga’ mavzusini tushuntirishdan oldin ushbu metod yordamida quyi sinflarda o‘rganilgan “Zidlov bog‘lovchilari” mavzusini eslash lozim: ammo, lekin, biroq, balki. Bu bog‘lovchilar yordamida avval sodda ga’, so‘ngra qo‘shma ga’lar tuzish maqsadga muvofiq.

”FSMU” texnologiyasi. Bu texnologiyadan foydalanishda o‘qituvchi har bir o‘quvchiga “FSMU” texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‘oz varaqlarini tarqatadi va yakka tartibda ularni to‘ldirishni iltimos qiladi. Bunda:

F—fikringizni bayon eting

S—fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating;

M- ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring;

U—fikringizni umumlashtiring.

O‘qituvchi o‘quvchilar bilan bahs mavzusini belgilab oladi. Yakka tartibdagi ish tugagach, o‘quvchilar kichik guruhlarga ajratiladi va o‘qituvchi kichik guruhlarga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan katta formatdagi qog‘ozlarni tarqatadi. Kichik guruhlarga har birlari yozgan qog‘ozlardagi fikr va dalillarni katta formatda umumlashtirgan holda 4 bosqich bo‘yicha yozishlari taklif etiladi. O‘qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o‘rtasida himoya qilishlarini so‘raydi. Mashg‘ulot o‘qituvchi tomonidan muammo bo‘yicha bildirilgan fikrlarni umumlashtirish bilan yakunlanadi.

Namuna:

“Oq kema” – o‘lmas asar” mavzusi bo‘yicha fikrlaringizni bayon qiling.

F- “Oq kema” qissasi Chingiz Aytmatovning eng mashhur va o‘lmas asarlaridan biridir.

S - “Oq kema” asarida yaxshilik va yomonlik, mehr va shafqatsizlik, muhabbat va nafrat kabi asriy muammolar o‘z ifodasini to‘ganligi bois u umrboqiydir.

M - Mo‘min chol tabiatidagi soddalik, ezgulik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, kamtarlik O‘rozqul timsolidagi shafqatsizlik, takabburlik kabi illatlarga qarshi qo‘yilsa, bolakay qalbidagi soflik, mehribonlik xislatlari atrofdagi insonlarning, jumladan ota - onasining unga befarqligiga qarama- qarshi qo‘yiladi. Masalan, bolakay shoshib turgan bo‘lsa ham o‘zining sevimli toshlarini erkalab, unga e’tibor bilan qaraydi. Ammo bolakayning quvonchiga Seydahmad ham, O‘rozqul ham arzimas bir hodisa sifatida e’tibor qaratishmaydi.

U - qaysiki asar milliy qadriyatlarni, ezgulikni ulug‘lar ekan, bu asarning umri boqiydir.

“Kichik guruhlarda ishlash” usuli-ta’lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv materiallarini o‘rganish yoki berilgan to‘shiriqni bajarishga qaratilgan. Ushbu usul qo‘llanganda ta’lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish imkoniga, boshlovchi rolida bo‘lish, bir- biridan o‘rganish va turli fikrlarni qadrlash imkoniga ega bo`ladi.

Namuna: Alisher Navoiyning “ Farhod va Shirin” dostonini o`rganish.

1- qadam: O`quvchilar 1-4 gacha bo‘gan raqamlar asosida kichik guruhlarga bo`linadilar.

2- qadam: Guruhlar mavzu doirasida o‘z guruhlariga nom tanlab, izoh beradilar.

3- qadam: Har bir guruhga savollar beriladi.

1- guruh uchun: Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot bering.

2- guruh uchun: ”Farhod va Shirin” dostonining mazmun- mohiyati haqida fikrlaringizni umumlashtiring.

3- guruh uchun: ”Farhod va Shirin” dostonidagi qahramonlarga munosabat bildiring.

4- guruh uchun: ”Farhod va Shirin” dostonining tarbiyaviy ahamiyati.

4- qadam: O‘qituvchi tomonidan aniq vaqt, intizom, hamjihatlik, o‘zaro hurmat, qisqa va aniqlik bo‘yicha ko‘rsatmalar beriladi.

5- qadam: Kichik guruhlar o‘z ishlarini taqdimot qiladi.

6- qadam: Bajarilgan to‘shiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.

Bu metod orqali mavzuni o‘zlashtirish yaxshilanadi, barcha o‘quvchilar mashg‘ulotga jalb etiladi, muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishiga olib keladi, vaqt tejaladi, o‘z- o‘zini baholash imkoniyati mavjud bo‘ladi.

Interfaol metodlardan tashqari o‘qituvchi yangicha didaktik o‘yinlar tashkil qilsa ham mavzularni o‘zlashtirishda yaxshi samara beradi.

Masalan, “Shart mayli vositasida ergashgan qo‘shma ga’lar” mavzusini o‘rganishda “Maqollardan to‘” didaktik o‘yinini qo‘llash mumkin. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarga - sa vositasi qatnashgan xalq maqollaridan aytish yoki yozishlarini aytadi:

Nimani eksang, shuni o‘rasan.

Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi…

Birni kessang, o‘nni ek.

Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga… kabi.

Bunday maqollarni o‘quvchilar ko‘plab keltirishi mumkin. Bu didaktik o‘yini ham mavzuni oson tushunishga, ham og‘zaki nutqni rivojlantirishga yordam beradi.

O‘qituvchi darsda qanday interfaol metodlar, didaktik o‘yinlarlardan foydalanmasin, uning maqsadi bitta yosh avlodga samarali bilim berish va bu bilimlarini hayotda qo‘llay olishishiga erishishdir. Buning uchun o‘qituvchi ham doimo izlanishdan, ilm olishdan to‘xtamasligi kerak.

Nazorat uchun savollar

1. 
   O‘quvchi shaxsini rivojlantirish deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Sizningcha, qaysi usul va metodlar til va adabiyot ta’limining xususiyatlariga mos tushadi?
   
3. 
   Lingvistik tushunchalarni o‘rgatishda qanday interfaol usullarni qo‘llash mumkin?
   
4. 
   Badiiy asar tahlilini amalga oshirish uchun qulay bo‘lgan zamonaviy usullar haqida ma’lumot bering.