3-savol p-ksilolni nitrat kislota yordamida oksidlash

1.Aromatik uglevodorodlarni qayta ishlashdagi kimyoviy jarayonlar.Aromatik uglevodorodlarni neftkimyoviy sanoatda qo'llanilshi.
Benzolni kislota xlorangidridlari bilán AICI3 katalizatori ishtirokida atsillash (Fridel-Krafts) natijasida ketonlar olinadi:

Atsiltriflatlar - triftormetansulfokislotasining atsil hosilalari yangi avlod atsillovchi agentlari boiib, yuqori faollikka egaligi sababli katalizatorlar ishtirokisiz benzolni atsillaydi:

Benzolni ZnCI2 ishtirokida formaldegid va HCl ta’sirida xlormetillash (Blank, 1923y) orqali benzilxlorid sintez qilinadi:

Ushbu reaksiyada formaldegidning ZnCl2 bilan kompleks hosil qilishidan elektrofil zarracha hosil boiadi va u benzolni xlormetillaydi:

Aromatik uglevodorodlarga bosim ostida CO va HCl ta’sir qilinganda aromatik aldegidlar olinadi (Gatterman-Kox reaksiyasi)
Benzolning etilenoksid bilan reaksiyasi Lyuis kislotalari katalizatorligida boradi, bunda tegishli aromatik spirt (ß-feniletil spiiti) hosil boiadi

3-savol. p-ksilolni nitrat kislota yordamida oksidlash(tereftal kislota).
Tereftal kislotasi HOOC - Cf¡H4 - COOH katta amaliy ahamiyatga ega. U polietilenterftalat yoki lavsan, terilen, darkon deb ataluvchi ishlab chiqarishda ishlatiladi. 193 Tereftal kislotasi - oq amorf poroshok. 300“C haydaladi. U sanoatda asosan p-ksilolni oksidlab olinadi. n-ksiloldan tashqari toluol va benzol ishlatiladi.
p-ksilolni oksidlash orqali tereftal kislotasi olishning bir necha usuli mavjud. Oksidlovchi sifatida nitrat kislotasi yoki havo kislorodi ishlatiladi. Ayrim sxemalarda jarayon 2 bosqichda olib boriladi. 1 bosqichda havo bilan, 2 bosqichda HNO3 bilan. p-ksilolning 1 bosqichli oksidlashda 200T da, bosim ostida va suyuq muhitda olib boriladi. Bunda 20 - 25% nitrat kislotasidan 2,5 barobar ko‘p ishlatiladi. p - ksilolning 1 reaksiyasida p— toluol kislotasi hosil bo’ladi

2 bosqichda esa HNO3 ta’sir ettirib tereftal kislota hosil boiadi

4-savol. Benzolni oksidlab malein angidrid olish va uni qo`llanilish sohalari
Malein angidrid olishning asosiy usuli, bu benzolni havo bilan vanadiy besh oksidi va alyuminiy oksidi ishtirokida katalitik oksidlash hisobianadi:

Oxirgi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida V2O5, M0O3 va kizelgur asosida 38,9:16,64:100 nisbatda olingan katalizatorlar yuqori katalitik faolikka ega ekanligi isbotlandi. Bu katalizatorlar uchun 3% li kobalt uch oksidi C02O3 eng yaxshi promotor ekanligi isbotlandi. Bunday katalizator ishtirokida benzoldan 57% malein angidrid olish mumkin, bunda hajmiy teziik 2620 tashkil qiladi. ' Nazariy jihatdan 11 benzolni oksidlanishi uchun taxminan 6600 m^ havo sarf boiadi. Amalda esa portlovchi aralashmalar hosil boiishini oldini olish uchun, havo miqdori ko‘paytiriladi (1 t benzolga 20-40 ming m ). Ortiqcha olingan havo katalizator faolligini saqlashni ta’minlaydi. Benzol o‘miga C4 alifatik uglevodorodlar almashtirish orqali, masalan, psevdobutilenni oksidlash yoii bilan ham malein angidrid olish mumkin:

Nazariy jihatdan 1 t malein angidrid olish uchun 0,57 t psevdobutilen kerak boiadi. Shu sababli C4 uglevodorodlari boigan neft gazlaridan malein angidridi olish usuli katta sanoat ahamiyatiga ega. C4-C5 Alifatik uglevodorodlarni malein angidridigacha oksidlash geterogen katalitik jarayon hisoblanadi. Uglevodorod va havo (bug‘- havo aralashmasida uglevodorodlar miqdori 1,0-1,5% tashkil qiladi) bugiari 400-500°C, 1 atm bosimda 2000-8000 s‘‘ hajmiy tezlikda katalizator ustidan 0 ‘tkaziladi. Katalizator sifatida molibden-kobalt va vannadiy-fosforli birikmalar qoilaniladi.
6-savol. Aromatik uglevodorodlarni nitrolash reaktsiyalari. Aromatik uglevodorodlarni
sul`folash. Aromatic birikmaalarni sulfolash.Bu reaksiya organik sintezda sanoatda tatbiq qilingan usullardan biri hisoblanadi. Bu usul bilan hozirgi vaqtgacha vaqtgacha fenollar olinadi (ß-naftol , rezorsin kresol) . buning uchun sulfokislotalar tuzlari ishqor bilan eritiladi.


7. Kislorod tutgan organik birikmalar kimyosi. Parafin uglevodorodlarni oksidlash va gidratlash. Reaktsiyalari
Organik kimyoda oksidlanish reaksiyalarini tavsiflash uncha oson emas, chunki noorganik kimyo smgari ularda elementlarning valent o‘zgarishi sodir boimaydi. Shuningdek, ularning umumiy maqsadi molekulaga kislorod atomini kiritish emas; buoksidlanishga aloqasi boimagan boshqa reaksiyalarda (gidroliz, gidratatsiya)ham uchraydi, undan tashqari shunday oksidlanish reaksiyalari borki, reaksiya natijasida molekuladagi kislorod atomlari soni o‘zgarmaydi, masalan:



Shunday qilib, organik kimyoda va texnologiyasida oksidlanish jarayonlari deganda, moddalami oksidlovchi vositalar ta’sirida oksidlanishi tushuniladi. Oksidlanishda toiiq va toiiq boimagan oksidlanish reaksiyalari mavjud. Birinchi usulda moddalarni yonishida uglerod to‘rt oksidi ya suv hosil boiadi:

Organik kimyoda toiiq oksidlanish jarayonida noxush oraliq reaksiya hisobianadi. Sintez uchun toiiq boimagan oksidlanish muhim hisobianadi, ularni uchta asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) Uglerod zanjiri uzulmasdan sodir boiadigan oksidlanish, bunda uglerod atomlari soni reaksiyaga kirishayotgan uglerod atomlari soni bilan bir xil boiadi. Bu reaksiyalami ham o‘z navbatda ikkiga ajratish mumkin: a) Parafín, naften, olefin va alkilaromatik uglevodorodlar va ularning hosilalaridagi, ayniqsa, spirt va aldegidlardagi to‘yingan uglerod atomi bo‘yicha alkillash:

8-savol. Kislorod tutgan organik birikmalar kimyosi. Оlefin uglevodorodlarini oksidlash va gidratlash reaktsiyalari.
Radikal-zanjirli oksidlash bilan amalga oshirish mumkin boigan bir qator jarayonlarni geterogen-katalitik oksidlanish bilan amalga oshirish katta ahamiyatga ega. Ular orasida quyidagi reaksiyalar muhim hisoblanadi; 1) olefm va ularning hosilalarini to‘yingan uglerod atomi bo‘yicha qo‘shbog‘ni saqlagan holda oksidlash:

2) olefm va boshqa uglevodorodlardan nitriilar olish bilan boradigan oksidlanish-ammonoliz usuli:

3) aromatik va boshqa uglevodorodlami di- yoki tetrakarbon 179 kislota ichki angidridlarini hosil boiishi bilan boradigan oksidlanish:

4) etilenoksidni to‘g‘ri sintezi: