4-tema. Finans sistemasi hám finans aǵimlari

4-TEMA . FINANS SISTEMASI HÁM FINANS AǴIMLARI

Zamanagóy finanstɪń aldɪńǵɪ Temalarɪnda sizge durɪs finanslɪq sheshimler qabɪl etiwge járdem beretuǵɪn tiykarǵɪ jaǵdaylar ( sonɪń menen tiykarǵɪ maqsetti de) jaratɪwǵa háreket ettik. Sonɪ ayrɪqsha aytɪp ótiw kerek, bul sheshimler barlɪq waqɪtta óziniń qatnasɪwshɪlarɪ háreketlerin bir waqɪttɪń ózinde ańsatlastɪratuǵɪn hám qɪyɪnlastɪratuǵɪn finanslɪq sistemanɪń ulɪwma jaǵdayɪn esapqa alǵan halda júzege shɪǵadɪ. Sonday eken, sheshim nátiyjeli bolɪwɪ ushɪn eń dáslep, finans sistemasɪ iskerligi (ámel etiwi) principlerin úzil-kesil (tolɪq) biliw, olardɪ tolɪq túsiniw hám olarǵa sózsiz boysɪnɪw kerek. Nege? Haqɪyqatɪnan da nege finanslɪq sheshimler nátiyjeli bolɪwɪ ushɪn eń dáslep, finanslɪq sistema xɪzmetiniń principlerin biliw, olardɪ úzil-kesil (tolɪq) durɪs túsiniw hám olarǵa sózsiz boysɪnɪw? SHeshimnɪń nátiyjeli bolɪwɪnda bul nárseler (finans sistema xɪzmetiniń principlerin) sonshelli áhmiyetli me?

Áhmiyetli bolǵanda qanday? Bunɪ durɪs túsiniw ushɪn itibarɪńɪzdɪ tómendegi mɪsalǵa qaratpaqshɪmɪz: futbol – millionlar oyɪnɪ. Onɪń sulɪw, qɪzɪqlɪ hám joqarɪ dárejede bolɪwɪ kim qálemeydi deysiz? Futboldɪń sonday bolɪwɪ eń dáslep, nege baylanɪslɪ, dep oylaysɪz? Ne deseńiz hám meyli, biraq bul eń dáslep, futbol oyɪnɪnɪń tiykarɪna qoyɪlǵan prinsip-nɪzamlarǵa baylanɪslɪ. Isenip atɪrǵanɪńɪz joq ? Onda tómendegilerge itibar beriń: járima maydanɪnda qarsɪlas komanda oyɪnshɪsɪ jɪǵɪtɪlǵanda 11 metrlik finalti top belgilenbese, top dárwaza qaptal sɪzɪǵɪn kesip ótkende múwesh tobɪ tebilmese, top maydannan shetke shɪǵɪp ketkeninde, oyɪnǵa shetten ol menen kiritilmese hám t.b bulardɪń bárshesi kóshe oyɪnɪ nɪzamlarɪ (prinsipi) sɪpatɪnda boysɪnɪlmasa futboldɪń futbollɪǵɪ qalarmedi? Ol millionlar oyɪnɪna aylanatuǵɪn edi ma?

Ulɪwma alǵanda, ómir tájriybesiniń kórsetiwinshe, hár qanday jaǵdayda da mashqalalardɪń ádalatli sheshiliwi eń dáslep, onɪń negizine qoyɪlǵan qanday tártip nɪzamlarǵa, principlerge baylanɪslɪ. Principler durɪs, orɪnlɪ hám tiykarlɪ belgilengen (tańlanǵan) bolsa, olar mashqalanɪń áwmetli yaki jaqsɪ sheshiliwine xɪzmet etedi yaki kerisinshe. Sonɪńday, principlerdiń qandaylɪǵɪ mashqalanɪń qanday sheshiliwin, negizinen, qanday finanslɪq qararlar qabɪl etiwi múmkinligin da belgilep beredi. Olardɪń nátiyjeliligi hám principlerden ayrɪqsha halda kóz aldɪmɪzǵakeltirip bolmaydɪ. Jánede táǵdirimizdɪń qanday ekenligi de negizinen ózimiz ushɪn qabɪl etilgen principlerimizge baylanɪslɪ. Ómirde áwmetli yaki áwmetsizligimizdi de solar belgilep beredi. Principlerimizdiń ózine tán tárizde, ómirimiz mazmunli bolɪp ótiwine yaki kerisinshe bolɪp ótiwine xɪzmet etedi. “ Mańlayɪmɪzdɪń shorlɪǵɪ” yaki “jolɪ ashɪq” lɪǵɪn támiyinlewde olar áhmiyetli orɪn tutadɪ. Kelejegimizdɪń parlaqlɪǵɪnda ózimiz ushɪn qabɪl qɪlǵan principlerimizden ajɪralǵan halda kóz aldɪmɪzǵa keltiriw múmkin emes. Ómirimiz dawamɪnda qádembe-qádem kóklerge kóteriliwimiz yaki qara jer bolɪwɪmɪz da eń dáslep principlerimizden baslanadɪ. Oylap kóreyik, máselen, siz kolledj yaki akademiyalɪq litseydi pitkerdińɪz hám oqɪwdɪ dawam etiriwdi, jańa úy satɪp alɪwdɪ yaki óz is rejeńizdi (biznes)ińɪzdi baslawdɪ qálep tursiz. Aytɪń bunɪń ushɪn kerekli qarjɪlardɪ qay jerden alasɪz?

Bazar ekonomikasɪnɪń ulɪwma esaplanǵan eń ápiwayɪ nɪzam hám principlerinen kelip shɪǵatuǵɪn bolsaq, bul sorawǵa juwaptɪ tezden qay jerden tabaman? “Álbette ata-anam, ajaǵam, ajapam yaki tuwɪsqanlarɪmnan da “- dep juwap berip bolmaydɪ. Usɪ ob’ektiv juwap beriw eń dáslep, siziń usɪ mámlekette jasap atɪrǵanɪńɪzǵa baylanɪslɪ. Túrli mámleketlerde shańaraq, mámleketlik shólkemler hám bazar institutlarɪ (máselen, bankler hám fond bazarlarɪ) ekonomikalɪq iskerlikti finanslastɪrɪw waqtɪnda hár qɪylɪ funksiyalardɪ orɪnlaydɪ. Bunnan tɪsqarɪ bul orɪnda olardɪń roli hám waqɪt ótiwi menen ózgeriwin este tutɪw kerek.

Zamanagóy finanstɪń bul bóliminde finans sistema iskerligi kórsetkishiniń mánisi hám onɪń evolyusiyalɪq baǵdarɪn táriyiplewshi tub tiykarlar sóz etiledi. Dáslep, finanslɪq bazarlar hám dáldálshiler tárepinen pul aǵɪmɪ háreketine kómeklesiwinde, riskti basɪnan keshiriwde hám basqa bir qatar áhmiyetli finanslɪq wazɪypalardɪ ámelge asɪrɪlatuǵɪn eń tiykarǵɪ rolge túsinik beriledi. Keyin finanslɪq institutlar, bazarlar zamanagóy jáhán finans dúzilmeleriniń ulɪwma táriypi sóz etiledi hámde olardɪń tiykarǵɪ wazɪypalarɪ, ornɪ hám waqtɪ (mákan hám zaman) nɪń anɪq shárayatlarɪna baylanɪslɪǵɪ kórsetiledi. Sońɪnan bul bólimde siz riskli aktivlerdiń dáramatlɪlɪq stavkasɪ hám procent stavkalarɪn qanday anɪqlawdɪ bilip alasɪz. Sońɪnda olardɪń dinamikasɪnɪń ózgeriwin itibarɪnɪńǵa usɪnamɪz.

1. 
   Finanslɪq sistema: táriypi, mazmunɪ.
   

Finanslɪq sistemaǵa tómendegishe táriyip beriw múmkin. “Finanslɪq shártnamalar dúziw, aktivler, hám risklerdi almastɪrɪwda paydalanatuǵɪn bazarlar hám institutlar jɪyɪndɪsɪna finanslɪq sistema (financial system) dep ataladɪ”. Finanslɪq sistema finanslɪq xɪzmetler kórsetiwshi bazarlar, dáldálshiler hám firmalar hámde úy xojalɪqlarɪ, jeke menshik kompaniyalar hám húkimetlik mekemeler ózleri tárepinen qabɪl etilip atɪrǵan finanslɪq qararlardɪ olar járdeminde ámelge asɪrɪlatuǵɪn basqa institutlardɪ óz ishine aladɪ. Bunɪ sɪzɪlmada tómendegishe kórsetiw múmkin (4.1-súwret).

Ayrɪm jaǵdaylarda bazar anɪq finanslɪq qurallar menen paydalanɪwɪ ushɪn belgili bir orɪnda jaylasqan boladɪ. Bul máselen, Nyu-York fond birjasɪna (New York Stock Exchange) yaki fyuchers hám opcionlardɪń Osaka birjasɪna (Osaka Options and Futures Exchange), sonday-aq, “Toshkent” fond birjasɪna hám basqalarǵa tiyisli. Bular, más ráwishte, Nyu-York (AQSH ta), Osaka (YAponiyada) da hám Toshkent (Ózbekistanda) da jaylasqan. Biraq hár dayɪm bunday bolabermeydi. Máselen, akciyalar, obligaciyalar, hám valyutalardɪń birjadan tɪsqarɪ bazarlarɪ (over the counter markets) tiykarɪnan pútkil dúnya qɪmbat bahalɪ qaǵazlarɪ menen sawda etiwshilerdi hám olardɪń klientlerin birden –bir strukturaǵa birlestiriwshi global kompyuter hám telekommunikaciya tarmaqlarɪ menen sáwlelengen.

Finanslɪq sistema




finanslɪq xɪzmetler kórsetiwshiler



basqa institutlar

firmalar

dáldálshiler

bazarlar




... dɪ óz ishine aladɪ, olar járdeminde



húkimetlik mekemeler

jeke menshik kompaniyalar

úy xojalɪqlarɪ




Өзлери тәрепинен қабыл етилген финанслық қарарларды әмелге асырады

(турмысқа енгизеди)

4.1-súwret. Finanslɪq sistemanɪń eń ápiwayɪ kórinisi

Tiykarǵɪ jumɪsɪ finanslɪq xɪzmetler usɪnɪw hám finanslɪq ónimler sawdasɪnan ibarat bolǵan firmalar finanslɪq dáldálshiler dep ataladɪ. Olardɪń quramɪ, tiykarɪnan, bankler, investiciyaon hám qamsɪzlandɪrɪw kompaniyalardan ibarat. Finanslɪq dáldálshilerdiń finanslɪq xɪzmetler qatarɪna esap-betlerin ashɪw, kommerciyalɪq qarɪzlar hám ipoteka kreditlerin beriw, qamsɪzlandɪrɪw shártnamalarɪnɪń keń sheńberine hámde óz-ara jamǵarmalarda qatnasɪwǵa qatnasɪwǵa jol ashɪw kiredi.

Zamanagóy finanslɪq sistema global xarakterge iye. Finanslɪq bazarlar hám dáldálshiler bir-biri menen keń qamrawlɪ xalɪq-aralɪq telekommunikaciya tarmaǵɪ arqalɪ óz-ara baylanɪslɪ bolɪp, tólemlerdi ótkeriw hám qɪmbat bahalɪ qaǵazlar sawdasɪ tiykarɪnda usɪ tarmaq sebepli kúni-tún ámelge asɪrɪlmaqta. Sonday-etip, eger Germaniyada jaylasqan iri korporaciya jańa joybardɪ finanslastɪrɪwǵa qarar qɪlmaqshɪ bolsa, onda ol kapitalǵa tiyisli hár qanday imkaniyatlardɪ, tiykarɪnan akciyalardɪ shɪǵarɪw hám London yaki Nyu-York fond birjalarɪnda satɪw yaki birar-bir yapon pensiya fondɪnan qarɪz alɪw hám basqalardɪ kórip shɪǵadɪ. Bunnan basqa, sońǵɪ jaǵdayda qarɪz evro, sonday-aq, yapon iyenasɪ yaki AQSH dollarɪnda da usɪnɪlɪwɪ múmkin.

4.2. Finanslɪq sistemada finanslɪq aǵɪmlardɪń ornɪ
Resurslardɪń finanslɪq resurslarɪ artɪqsha bolǵan ekonomikalɪq subektlerden finanslɪq resurslarɪ deficit bolǵan ekonomikalɪq subektlerge aǵɪm ótiwine finanslɪq aǵɪm dep ataladɪ. Finanslɪq aǵɪmlarsɪz finanslɪq sistemanɪ kóz aldɪmɪzǵa keltirip bolmaydɪ. Olarsɪz finanslɪq sistema “boslɪq” bolɪp qalaberedi. Finanslɪq aǵɪmlar bolmasa, finanslɪq sistemanɪńda qajeti joq. Bunday jaǵdayda da ol “bir tɪyɪnǵa qɪmbat” nársege aylanadɪ. Sol sebepli, 4.2-súwrette finanslɪq sistemanɪń tiykarǵɪ qatnasɪwshɪlarɪ ortasɪndaǵɪ óz-ara baylanɪslar kórsetilgen. Olar finanslɪq aǵɪmlardɪń háreketin, eń ulɪwma tárizde sáwlelenedi. Oǵan kóre finanslɪq qarjɪlar finanslɪq sistema strukturasɪnɪń túrli elementleri arqalɪ finanslɪq qarjɪlarɪ artɪq bolǵan kompaniyalardan (sɪzɪlmada shep tárepindegi tuwrɪ tórtmúyeshlik) qarjɪ deficit kútilip atɪrǵan kompaniyalarǵa aǵɪp ótedi. (sɪzɪlmada oń tárepindegi tuwrɪ tórtmúweshlik).Máselen, aǵzalarɪ óz aǵɪmdaǵɪ dáramatlarɪnɪń bir bólimin onnan keleshekte pensiya támiynatɪ sɪpatɪnda paydalanɪw maqsetinde toplanǵan bir shańaraq erkin finanslɪq qarjɪlarǵa iyelik etedi. Jańa úy satɪp almaqshɪ bolǵan basqa shańaraq bolsa, sonday qarjɪǵa mútájlik sezedi.

Investiciyalɪq joybarlardɪ ámelge asɪrɪw ushɪn zárúr bolǵan finanslɪq resurslarǵa mútájlikleri dáramatlarɪnan kóbirek firmalardɪ artɪqsha qarjɪǵa iye bolǵan subektlar dep ataydɪ; keleshektegi kapitalɪ ushɪn resursɪ jetispeytuǵɪn firmalar resurslarɪ deficit bolǵan subektler dep ataladɪ.

Bazarlar



Finanslɪq resurslar deficit bolǵan ekonomikalɪq subektler


Finanslɪq resurslar artɪqsha bolǵan ekonomikalɪq subektler



Finanslɪq dáldálshiler

4.2-súwret. Finanslɪq aǵɪmlar

Kórinip turǵanɪday, ayrɪm finanslɪq aǵɪmlar, bir ekonomikalɪq subektlerden (artɪq qarjɪlarǵa iye) basqa (deficit) subektlerge finanslɪq dáldálshiler arqalɪ baǵdarlanǵan, máselen, bankler arqalɪ (sɪzɪlmadaǵɪ finanslɪq aǵɪmlar háreketiniń tómendegi baǵdarɪ), boladɪ. Házirgi waqɪtta basqa finanslɪq aǵɪmlar usɪ dáldálshiler xɪzmetinen paydalanbaǵan halda da, yaǵnɪy finanslɪq bazarlar arqalɪ kóship ótedi (sɪzɪlmadaǵɪ joqarɪ baǵdar).

Finanslɪq aǵɪmlardɪń (flow of funds) joqarɪdaǵɪ baǵdarɪ boyɪnsha ornɪn ózgerttiriw prinsipin jaqsɪraq túsiniw ushɪn tómendegishe kórsetiw múmkin: qaysɪ bolsada bir úy xojalɪǵɪ (erkin qarjɪǵa yie bolǵan ekonomikalɪq subekt) birar-bir firma (deficit ekonomikalɪq subekt) shɪǵarǵan akciyalardɪ satɪp almaqta. Ayrɪm jaǵdaylarda eger máselen, firma dividentlerdi reinvesticiyalaw dástúrine iye bolǵan, úy xojalɪǵɪ bolsa aldɪnnan usɪ firma akciyalarɪna iye bolǵan halda, akciyalardɪ satɪp alɪw tikkeley firmada ámelge asɪrɪladɪ. Biraq, ádette, finanslɪq aǵɪmlar xáreketinde úy xojalɪǵɪnan puldɪ alɪwshɪ hám onɪ akciyalardɪ emitenti bolǵan firmanɪń esap-betine ótkeriwshi dilerler yaki brokerler (qɪmbat bahalɪ qaǵazlar sawdasɪ menen shɪǵɪwshɪlar) qatnasadɪ.

Finanslɪq sistemalar sheńberinde kóship júriwshi aǵɪmlardɪń kóp bólimi finanslɪq bazarlar arqalɪ ótpeydi hám sonday-etip, 4.2-súwrette keltirilgen joqarǵɪ baǵdar izinen barmaydɪ. Bunɪń ornɪna, sɪzɪlmanɪń tómengi bóliminde kórsetilgenindey, olar finanslɪq dáldálshilerdiń járdemi menen tuwrɪ finanslɪq qarjɪlarǵa iye bolǵan ekonomikalɪq subektlerden resurslar deficitligin basɪnan keshirip atɪrǵan ekonomikalɪq subektlerge ótedi.

Finanslɪq aǵɪmlar bir orɪnnan basqa orɪnǵa aǵɪp ótiwiniń usɪ usɪlɪn anɪq kóz aldɪmɪzǵa keltiriwimiz ushɪn: Siz óz amanatɪńɪzdɪ bank esap-betine qoydɪńɪz hám bank birar bir firmaǵa qarɪz sɪpatɪnda beriw ushɪn onnan paydalandɪ. Usɪ jaǵdayda Siz qarɪz alǵan firmadan óz pulɪńɪzdɪ tikkeley talap ete almaysɪz. Sizde pullɪq talapnama tek ǵana bankke bar. Sebebi Siz onda depozit ashǵansɪz. Bank bolsa óz gezeginde usɪ firmaǵa belgili pul talaplarɪn qoyadɪ. Bunda siziń bank depozitińiz likvidlik hám risk dárejsi bank tárepinen firmaǵa berilgen qarɪzdɪń uqsas xarakteristikalarɪnan parɪqlanadɪ. Bul óz gezeginde, sal waqɪtta banktiń aktivleriniń biri sɪpatɪnda qatnasadɪ. Banktiń aktivin kiriwshi qarɪzdɪń qaplanbaslɪq riski belgili dárejede bar bolǵan bir waqɪtta, Siziń depozitińiz (saqlaw maqsetinde bankke qoyɪlǵan pul) tolɪq isenimli hám likvidli boladɪ (yaǵnɪy, Siz qalegen waqɪtta esap-kitabɪńɪzdan bar pulɪńɪzdɪ sheship alɪwɪńɪz múmkin.). Bunnan tɪsqarɪ, ol kerisinshe, likvidli emes te bolɪwɪ múmkin. Sonday etip, usɪ mɪsaldan kórinip turǵanɪnday, finanslɪq aǵɪmnɪń bank arqalɪ Erkin finanslɪq qarjɪǵa iye bolǵan ekonomikalɪq subektten sonday qarjɪlar deficit bolǵan subektke aǵɪp ótiwinde , jaratɪlɪp atɪrǵan finanslɪq qurallardɪń risklilik hám livvidlilik dárejesi kúshli ózgeriwi múmkin. Kórinip turǵanɪnday, bunda usɪ process katnasɪwshɪlarɪnɪń biri-bank iyeleri yaki usɪ bank qoyɪlmalarɪn qamsɪzlandɪrɪwshɪ mámleketlik shólkem – ózinde qarɪz boyɪnsha riskti qabɪl etiwine tuwrɪ keledi.

2-súwrettegi “Finanslɪq qurallar”dan joqarɪǵa yaǵnɪy “Bazarlar” ǵa alɪp barɪwshɪ sɪzɪq kórsetkish dáldálshileri kóbinese finanslɪq aǵɪmlardɪ finanslɪq bazarlarǵa baǵdarlanɪwɪn kórsetpekte. Máselen, orta jastaǵɪ bir erli-zayɪp belgili bir summanɪ keleshektegi pensiya támiynatɪ ushɪn (erkin finanslɪq qarjɪǵa iye bolǵan ekonomikalɪq birlik) jamǵarǵan halda, onɪ qamsɪzlandɪrɪw esap-betine qoyɪw múmkin. Bunda qamsɪzlandɪrɪw jámiyeti óz gezeginde, onɪ bazarda birar bir akciya yamasa obligaciyaǵa investiciyalaw múmkin. Sonday-etip, bul erli-zayɪplar, qamsɪzlandɪrɪw kompaniyasɪ arqalɪ, usɪ akciya hám obligaciyalardɪ aylansɪqa shɪǵarǵan firmanɪ finanslɪq resurslar menen támiyinleydi.

“Bazarlar”dan tómenge-“Finanslɪq dáldálshiler” ge – baǵdarlanǵan sɪzɪq-kórsetkish finanslɪq qarjɪlar finanslɪq bazarlarǵa baǵdarlanɪwɪ múmkinligin ańlatɪp qoymastan, bálkim ayrɪm dáldálshiler olardɪ finanslɪq bazarlardan alɪwɪn da bildiredi. Máselen, úy xojpalɪǵɪna qarɪz beriwshi finanslɪq kompaniya, qɪmbat bahalɪ qaǵazlar bazarɪnɪń tiyislilerinde satɪw ushɪn akciya hám obligaciyalardɪ shɪǵarɪp, zárúr bolǵan summanɪ toplap alɪwɪ múmkin.