453 avropa məRKƏZÇİLİYİ VƏ onun yeni modelləRİ

KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 

453 

 

 

 

AVROPA MƏRKƏZÇİLİYİ VƏ 

ONUN YENİ MODELLƏRİ 

 

CENTRALIZATION OF EUROPE AND IT’S NEW MODELS 

 

ЕВРОПЕЙСКИЙ ЦЕНТРАЛИЗМ И ЕГО НОВЫЕ МОДЕЛИ 

 

 

Nərgiz NAĞIYEVA

*

 

 

Özet 

Avrupa kıtasındaki devletler, yakın geçmşte II. Dünya Savaşı  sırasında  şiddetli 

mücadeleler içinde olmuş milyonlarca insan bu savaşta ölmüş,  şehirler yerle bir 

olmuştu. 1950. yıllardan sonra Avrupa devletleri arasında önce ekonomik, sonra siyasî 

anlaşmalar oldu. 21. yüzyıla girerken bu ekonomik ve siyasi birliktelik, “siyasi birlik” 

haline geldi. Avrupa; bir devletler merkezi haline gelerek siyasi, hukuki, ekonomik, 

askeri birlikteliklerini dünya gücü haline getirmek amacındadır. 

Anahtar kelimeler: Avrupa, yeni model, politik değişim, merkezileşme 

 

Summary 

From the middle ages the peoples of the western Europe strove to unity. 

Outstanding politicians sought optimum ways and developed different theories. The 

serious political changes took place in the world since the 90s of the XX century. 

Increased inteqration led to the formation of Europe Union. Lately the problem of 

centralisation of Europe has become the subject for discussion. This process reguires 

some theoretical principles which are being discussed in the political circles. New 

models of centralization of Europe are undergone.  

Key words: Europa, new models, political changes, centralisation 

 

Son dövrlərdə Avropanın demək olar ki, bütün əksər dövlətlərinin daha sürətlə 

təşkilatlanmağa, hansısa bir mərkəz  ətrafında birləşməyə can atmasının səbəbləri 

məlumdur. Məlum olduğu kimi, ancaq XX əsrin I yarısında dünyanın bu qocaman 

qitəsində iki bir-birindən dəhşətli müharibə oldu. Bu müharibələr nəticəsində 

milyonlarla avropalı  həlak oldu, minlərlə  şəhər və  kənd yer üzündən silindi, dünya 

böyük faciələrin, soyqırımların  şahidi oldu. Həmin dövrdə elmin və texnologiyanın 

                                                 

*

 Bakü Devlet Üniversitesi Aspirantı 

KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

454 

inkişaf etməsi, odlu və kütləvi qırğın silahlarının daha da təkmilləşməsi, nüvə silahının 

yaranması və artıq bir dəfə sınaqdan keçirilməsi (Yaponiyanın Naqasaki və Xirosima 

adalarında), ümumiyyətlə bütün bəşəriyyətin, eləcə  də Avropa cəmiyyətinin yaxın 

gələcəkdə dəhşətli təhlükələrlə qarşılaşacağından xəbər verirdi. Dünyanın inkişaf etmiş 

ölkələri arasında siyasi qütbləşmə və qarşıdurma sürətlə genişlənməkdə davam edirdi. 

III dünya nüharibəsinin bəşəriyyət üçün nələr vəd edəcəyini söyləmək, hətta düşünmək 

mümkün deyildi. Digər tərəfdən də  nəzərə alınsa ki, son bir neçə böyük müharibə 

əsasən Avropa coğrafiyasında, bu qitənin sərhədləri daxilində baş vermişdir və 

müharibələr nəticəsində  təbii ki, daha çox avropalılar ziyan çəkmişdilər, siyasətçilər 

üçüncü dünya müharibəsinin də çox güman ki, məhz bu regionda baş verəcəyindən 

ehtiyat edirdilər.  

I dünya müharibəsindən sonra Avropa dövlətlərinin birləşməsi və müəyyən bir 

mərkəz  şəklində  təşkilatlanmasıideologiyası yenidən gündəmə  gəldi. Avropalılar, 

xüsusilə, hələ  qədim dövrlərdən ata-babalarının qurub yaratmış olduqları  qərb 

sivilizasiyasının təhlükə qarşısında qalaraq məhv olacağından qorxmağa başladılar. 

1919-c ildə “hər şey məhv olsa da, tamam itirilməmişdir....Avropa keçmişlərdən gələn 

sivilizasiya izlərini unudacaqdırmı?” (5, 247) şəklində lakonik sual verən Paul Valeri 

avropalıların ortaq mədəniyyət və sivilizasiyaya əsaslanaraq birləşməsi təşəbbüsü ilə 

çıxış etmişdir. Növbəti ağır müharibədən çıxmış avropalılar 1920-ci ildə Aristid 

Brianın təşəbbüsü ilə Millətlər Cəmiyyəti adlı bir beynəlxalq təşkilat daxilində 

birləşmək prosesini canlandırmaq qərarına gəldilər. A.Brianın bu təşəbbüsünün ilham 

vericisi isə Kont Rihard Kondove – Kalerqi (1894-1972) olmuşdur. Kalerqi 1922-ci 

ildə “Pan Avropa” adlı bir kitab çap etdirmiş (4, 42) və bu kitabda Qərb sivilizasiyasını 

qorumağın, Avropa xalqları arasında mövcud olan çəkişmələri, düşmənçilikləri, 

ziddiyyətləri aradan qaldırmağın yeganə yolunu məhz belə bir mərkəzin  ətrafında 

birləşməkdə görmüşdür. Onun fikrincə, qurulacaq belə bir birlik nəticəsində siyasi, 

sosial və mədəni sahələrdə əməkdaşlıq genişlənəcək, Avropanın daxili siyasi sistemləri 

modernləşəcəkdir. Müasir Avropa siyasətçiləri onu da yaxşı bilirdilər ki, bu qitənin 

xalqlarını  və dövlətlərini bir mərkəz  ətrafında yalnız iqtisadi birliklər və  təşkilatlar 

vasitəsilə birləşdirmək qeyri-mümkündür. Ona görə  də, heç də az əhəmiyyət kəsb 

etməyən bu iqtisadi inteqrasiya prosesini daha da möhkəmləndirmək, onu mümkün 

qədər daha uzunömürlü etmək üçün hansısa idarəetmə mexanizmi olan, müəyyən qədər 

avtoritar gücə malik siyasi bir təşkilatın yaranmasına ehtiyac var. 90-cı illərin 

əvvəllərində dünyada heç kimin gözləmədiyi qlobal tarixi hadisələr baş verdi. Berlin 

divarları söküldü, sosialist bloku çökdü və möhtəşəm sovet imperiyası asanlıqla 

dağıldı. Beləliklə, gözlənilmədən dünyanın siyasi xəritəsi tamamilə  dəyişdi. Məlum 

olduğu kimi, bu siyasi hadisələr baş verənə qədər dünyada əsas iki nəhəng siyasi qüvvə 

- ABŞ və SSRİ qarşı-qarşıya dayanmışdı və dünya hegemonluğu uğrunda mübarizə də 

məhz NATO və Varşava bloku dövlətləri arasında gedirdi. Təbii ki, Mərkəzi Avropa 

dövlətləri ayrı-ayrılıqda və təkbaşına dünya hegemonluğu uğrunda mübarizə aparan bu 

nəhəng dövlətlərlə rəqabətə girmək iqtidarında deyildi. 

1957-ci il Roma müqaviləsindən sonra 1992-ci il 7 fevral tarixində Maastrixt 

müqaviləsi imzalanmışdır. Bu müqavilənin imzalanmasının səbəbləri və 

əhəmiyyətlərindən bəhs edən Haydar Çakmak yazır: “Belə ki, Şərq Blokunun yıxılması 

və soyuq müharibənin başa çatması ilə avropalı ölkələr  Şərqi Avropanın yenicə 

müstəqilliyinə qovuşmuş ölkələri üçün də müəyyən işlər görmək və Avropa 

KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 

455 

Birliklərinin bir sıra yeniliklər etmək məcburiyyətini hiss etmişdilər”. (3,22) Beləliklə, 

Maastrixt müqaviləsi imzalandı və dünyada yeni bir siyasi sistemin təməli qoyuldu.  

Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra on beş üzvü (İrlandiya, Avstriya, Finlandiya, 

İsveç, Danimarka, Fransa, Yunanıstan, Lüksemburq, Portuqaliya, İngiltərə, Belçika, 

Almaniya, İtaliya, Hollandiya və İspaniya) olan Avropa İttifaqı, 2004-cü ildə yenə on 

(Macarıstan, Polşa, Çex Respublikası, Sloveniya, Slovakiya, Estoniya, Latviya, Litva, 

Cənubi Kipr (Yunan) və Malta), 2007-ci ildə isə daha iki (Rumıniya və Bolqarıstan) 

ölkəni üzvlüyə  qəbul edərək ciddi şəkildə genişlənmiş  və üzvlərinin sayını 27-yə 

çatdırmışdır. Avropa İttifaqına daxil olan bu dövlətlərin öz aralarında olan 

münasibətlər  əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümumavropa səciyyəli qanunlarla 

nizamlanmışdır. Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin arasında və dünyanın digər dövlətləri 

ilə  əlaqələrin nizamlanmasında hüquqi əsaslarla fəaliyyət göstərən daha bir neçə 

idarəetmə, qanunvericilik və icraedici təşkilatlar mövcuddur. Bütün üzv dövlətlər, 

Avropa  İttifaqının təhlükəsizliyinin və xarici siyasətinin qorunmasında və  həyata 

keçirilməsində bir-birlərinə dəstək verməli vahid mövqe nümayiş etdirməlidir.  

Beləliklə, 1992-ci il müqaviləsinə  əsasən 1993-cü ildə Almaniya və Fransanın 

təşəbbüsü ilə yaradılan Avropa İttifaqı (Aİ), Avropa mərkəzçiliyinin yeni, hələlik son 

və daha modern modeli olaraq dünyanın siyasi xəritəsinə daxil edildi. Maastrixt 

müqaviləsi, Avropanın iqtisadi və siyasi birliklərini ittifaqa çevirən üç əsas sahəni 

özündə əks etdirir. Avropa İttifaqının baza sütunlarını təşkil edən bu sahələr, həm də bu 

siyasi qurumun (yeni mərkəzçilik modelinin) nəzəri əsasını təşkil edir. Bu sahələrdən 

Birinci sahə - birlik siyasətləridir və geniş  mənada iqtisadi və maliyyə ittifaqlarını 

əhatə edir. “Delors raportunu əsas götürən bu sahəyə ayrıca anti-dempinq şərtləri, 

bölgə siyasətləri, məşğulluq, stabillik və artım, enerji, rəqabət, kommunikasiya, ortaq 

ticarət və  təsərrüfat siyasətləri daxil edilmişdir”(3, 58). Avropa İttifaqının birinci 

sütunu sayılan Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB), Avropa Kömür və Polad Birliyinin 

(AKPB) və AVROATOM-un tərkibinə daxil olan bütün müddəaları özündə ehtiva 

edən bu sahə, üzv dövlətlərin əsasən səs çoxluğu ilə qəbul etdikləri sahələri ifadə edir.  

Maastrixt müqaviləsinin  əhatə etdiyi İkinci sahə, Aİ-nın II sütunu hesab olunan 

Avropanın Ortaq Xarici və  Təhlükəsizlik siyasətidir. Bu sahəyə, həm də Ortaq 

Təhlükəsizlik və Müdafiə siyasəti də daxil edilmişdir. Avropa İttifaqı özünün 

dirçəldilməsi və gücləndirilməsini, eyni zamanda müdafiəsinin təmin edilməsi üçün 

ilkin olaraq NATO-nun yardımı ilə  həyata keçirmək istəyirdi. Ancaq, bir müddətdən 

sonra, Avropa İttifaqı bu funksiyanı öz üzərinə götürmək və “böhranların qarşısını 

almaq məqsədilə siyasi-hərbi bir Avropa təşkilatı” (Amsterdam protokolu) kimi təqdim 

olunan Qərbi Avropa Birliyinin (QAB) vasitəsilə həyata keçirmək təşəbbüsü ilə çıxış 

etdi.  

70-ci illərin  əvvəllərində formalaşan Avropa İttifaqının geosiyasi konsepsiyasına 

görə bu gün bu siyasi qurumun xarici siyasəti vətəndaş gücü ideyasına  əsaslanır. Bu 

konsepsiyaya əsasən, Avropa İttifaqını üzv dövlətləri vətəndaş gücü yolu bu qurumun 

öz xarici siyasətini  əməkdaşlıq institutlarına və  əsasən iqtisadi təzyiq üsulları 

istiqamətinə yönəldir. Beləliklə, başlıca olaraq, tərəflərin bu və yaxud digər məsələ ilə 

əlaqədar öz üzərinə öhdəliklər götürməsini nizamlayan, tərəfdaşların ümumi 

strukturlarının yaradılması  həlledici  əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman xarici siyasətin 

təsir vasitələrindən olan iqtisadi sanksiyalar təyin edilməsi də istisna deyil. 

KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

456 

Dünyada zaman-zaman baş qaldıran və fasiləsiz olaraq əsrlər boyu davam edən bir 

sıra beynəlxalq mübahisələrin, milli münaqişələrin, siyasi qarşıdurmaların qarşısının 

alınması  məsələsinə Avropa İttifaqının və ABŞ-ın münasibətləri fərqlidir. Bu fərqli 

münasibətləri N.N. Aşenkampf və S.V.Poqorelskaya belə izah edirlər: “Sözün əsl 

mənasında qitəni viran qoymuş iki dünya müharibəsi yaşamış Avropa, beynəlxalq 

mübahisələrin həllində güc yoluna əl atmaqdan imtina etmək siyasətini müdafiə edir. 

Güc işlətməkdən və yaxud bu vasitədən istifadə edilməsi ilə  hədələməkdən imtina 

etmək Yeni Avropa üçün Helsinki yekun paktının və Paris xartiyasının əsası oldu.  

Birləşmiş  Ştatlar isə,  əksinə,  əxlaqi və güc işlətməyin məqsədəuyğunluğu 

məsələlərində Avropaya məxsus olan nadir təcrübəyə malik olmadığını, həm də, 

onların  ərazilərinin heç vaxt müxtəlif dövlətlərin hərbi toqquşmalarının meydanı 

olmadığını nəzərə alsaq hərbi gücə üstünlük verir”(1,110).  

Nəhayət, Üçüncü sahə, yəni Aİ-nın üçüncü sütunu olan “üçüncü sacayağı” Ədalət 

və Daxili işlərdə əməkdaşlıq sahəsidir. Aİ-nın bu sahəsi, əsas etibarilə üzv dövlətlərin 

dövlətdaxili siyasətini müəyyən edir. Bu sahə ilə əlaqədar İbrahim S. Canpolat yazır: 

“Vətəndaşlara müstəqillik, təhlükəsizlik və  ədalət təminatı vermək məqsədilə Avropa 

İttifaqı üzv dövlətlərin polis və  ədliyyə  təşkilatlarının cəza məsələsi və xarici 

düşmənlərlə mübarizə mövzularında  əməkdaşlığı planlaşdıran bir Birlik siyasətini 

inkişaf etdirməkdədir” (6,341). 1999-cu il 15-16 oktyabr tarixində keçirilən 

Dövlət/Hökumət Rəhbərləri Şurası (DHRŞ) zirvəsində Aİ inteqrasiyasının ortaq hüquq 

və  ədalət sahəsində  əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi barədə razılığa 

gəlinmişdir. Bu razılaşmaya görə  ən geci 2004-cü ilə  qədər Ortaq Ədalət Siyasəti 

təşkilatlanmış bir şəkildə bütün Avropa İttifaqı ölkələrində  həyata keçirilməlidir. 

Xüsusilə, miqrasiya siyasəti, siyasi sığınacaq və cinayətin təqibi kimi mövzuları 

özündə ehtiva edən yeknəsək hüquq sisteminin ləğv olunması nəzərdə tutulur. Bununla 

belə, təşkilati və təşkil olunmayan cinayətlər, xüsusilə terrorizm, insan ticarəti, uşaqla 

bağlı cinayətlər, narkotika və silah alveri, rüşvət və kələkbazlıq əsas mübarizə sahələri 

olaraq qalacaqdır.  

  

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 

1.  Ашенкампф  Н.Н.  Погорельская  С.В.  Современная  геополитика,  М.; 

Академический проект, 2005.-208с. 

2.  Bulaç Ali. Avrupa Birliği ve Türkiye, İstanbul: Zaman, 2001. – 415s. 

3.  Çakmak Haydar Prof. Dr. Avrupanın sınırları, “Dış politika” dergisi, Ankara, 

1996, Cilt 7. 

4.  Dedeoğlu Beril. Avrupa Birliyi Bütünleşme Süreci II: Avrupa Birliği’nin 

Yakın Keçmişi, BKZ.: Dünden Bugüne Avrupa Birliği, Derleyen: Beril Dedeoğlu, 

İstanbul: Boyut Kitabları, 2003. – 512 s. 

5.  Valerii Paul. Varietes I et II, Gallivard, Paris, 1930. 

6.  Canbolat İbrahim S. Avrupa Birliği. Uluslararası bir sistemin Tarihsel, Teorik, 

Kurumsal, Jeopolitik Analizi ve Genişlenme Sürecinde Türkiye ile ilişkiler,  İstanbul: 

ALFA, 2002. – 357 S.