5-mаvzu: Sanoqli va kontinual to‘plamlar. Tartiblangan to`plamlar. Dekart ko‘paytma reja
Download 292.59 Kb. Pdf ko'rish
|
5--мавзу
- Bu sahifa navigatsiya:
- Cheksizlik aksiomasi.
- X va Y to‘plamlar ekvivalent
- Sanoqli va kontinual to‘plamlar.
- 1-xossa. Sanoqli to‘plamning har qanday qism to‘plami yoki chekli yoki sanoqli.
- 3-xossa. Har qanday cheksiz to‘plam sanoqlita elementga ega bo‘lgan qism to‘plamga ega.
5-mаvzu: Sanoqli va kontinual to‘plamlar. Tartiblangan to`plamlar. Dekart ko‘paytma REJA: 1. Kardinal son 2. Sanoqli va kontinual to‘plamlar 3. Tartiblangan to`plamlar 4. Dekart ko‘paytma.
Har qanday A to‘plam uchun uning barcha to‘plam ostilar to‘plami P(A) yoki 2 A mavjud. 2 A to‘plam tuzilmasini tahlil qilish juda mihimdir. Agar to‘plam elementlari sonini biror bir natural son bilan ifodalashning iloji bo‘lsa, u holda to‘plam chekli to‘plam deyiladi. Chekli to‘plamlar uchun quyidagi teorema o‘rinli. Teorema 1. n ta elementdan iborat X={x 1 , x 2 , ..., x n } to‘plamning barcha to‘plam ostilar to‘plami X to‘plamda aniqlangan soni 2 n ta bo‘lgan binar funktsiyalar to‘plamiga biyektiv bo‘ladi. Misol 1. Aytaylik A={1, 2, 3} bo‘lsin. U holda 2 A ={{Ø}, {1}, {2}, {3}, {1, 2}, {1, 3}, {2, 3}, {1, 2, 3}} Har bir to‘plam osti Z ga 1
, y
, ... , y n > binar funktsiyani biyektiv mos qo‘yamiz, y i elementlar quyidagicha aniqlanadi:
holda
aks , 0 '
agar , 1 lsa bo Z x y i i
Natijada quyidagicha 2 3 ta binar funktsiyalar to‘plamiga ega bo‘lamiz: 000, 100, 010, 001, 110, 101, 011, 111. Ushbu teoremani cheksiz to‘plamlar uchun ham kengaytirish mumkinmi degan savol tug‘iladi
mavjud. Ushbu aksiomaga asoslanib bundan ham murakkab strukturaga ega bo‘lgan to‘plamlarni: to‘g‘ri chiziq, tekislik va h.k. qurish mumkin. Tabiiyki savol tug‘ladi: ushbu to‘plamlarni elementlar soni bo‘yicha qanday taqqoslaymiz ? Natural sonlar qatori to‘plam ostilari soni:
n n 2 lim bo‘ladi. Lekin uhbu trivial natija to‘plamlarni taqqoslashda hech qanday natija bermaydi. Cheksiz to‘plamlar tarkibining yanada aniqroq baholari zarur. Ma’lum baholar to‘plamlarning quvvati va ekvivalentligi tushunchalariga asoslanadi. Ta’rif 1. Chekli to‘plamning quvvati deb, ushbu to‘plamning barcha elementlar soniga aytiladi. Ixtiyoriy X chekli to‘plamning quvvati Х kabi belgilanadi. Ta’rif 2. A chekli yoki cheksiz to‘plamlar oilasidan olingan X va Y to‘plamlar uchun Y X f : biyektsiya mavjud bo‘lsa, u holda X va Y to‘plamlar ekvivalent deyiladi. Ushbu munosabat refleksiv, simmetrik va tranzitiv, shuning uchun ham ushbu munosabat A to‘plamlar oilasini ekvivalent elementlar sinfiga bo‘ladi.
Teorema 2. Agar f funktsiya chekli X to‘plamni Y to‘plamga o‘zaro bir qiymatli akslantirish bo‘lsa, u holda n Х va n Y shartlar ekvivalent bo‘ladi. Shunday qilib quvvat – turli chekli ekvivalent to‘plamlar uchun umumiy xarakteristikadir. Elementlari soni cheksiz bo‘lgan ekvivalent to‘plamlar uchun ham bu printsip o‘rinli. Cheksiz to‘plamlar uchun quvvat tushunchasini aniqlash uchun, kardinal son tushunchasi kiritiladi. Ta’rif 3. Cheksiz to‘plam elementlarini sonini aniqlaydigan simvolga kardinal son deyiladi. Natural qatorning kardinal soni 0 simvol bilan belgilanadi va alfa nol deb kabi o‘qiladi. Ixtiyoriy chekli X to‘plam uchun n Х o‘rinli bo‘lsin. U holda tabiiyki 0 n
taqqoslash o‘rinli. Natural qator barcha to‘plam ostilar to‘plami kardinal sonini bilan
belgilanadi va teorema 1. ga ko‘ra 0 2 . Savol tug‘iladi: 0
yoki
0 ? Agar
0 bo‘lsa, u holda natural qator quvvati uning to‘plam ostilart to‘plami quvvatidan kichik va biz quyidagi imkoniyatlarga ega bo‘lamiz. 1. X dan P(X) ga o‘tib yanada quvvatliroq to‘plamlarni qurish usuliga egam bo‘lamiz. 2. Quvvatlar shkalasini tuzib chiqish imkoniga ega bo‘lamiz, shu jumladan cheksiz to‘plamlar uchun ham.
Aytaylik bizga musbat juft sonlar to‘plami berilgan bo‘lsin {2, 4, 6, .....}ushbu to‘plam bilan natural qator o‘rtasida biyektsiya o‘rnatish uchun, juft sonlar to‘plami elementlarini quyidagicha nomerlab chiqamiz. 2, 4, 6, 8, ...
1, 2, 3, 4, ...
Biyektsiya k=2n munosabat bilan o‘rnatildi, bu erda k- juft sonlar to‘plami elementi qiymati, n – natural qator elementi qiymati. Musbat juft sonlar to‘plami Natural sonlar qatorining qismi bo‘lishiga qaramay ularning quvvatlari teng ekan. Natural va butun sonlar to‘plami o‘rtasida biyektsiya qurishga urinib ko‘ramiz. Buning uchun butun sonlar qatorini quyidagicha yozib chiqamiz va mos ravishda natural sonlar bilan nomerlaymiz. 0, -1, 1, -2, 2,
...
1, 2, 3, 4, 5,
Shunday qilib butun va natural sonlar o‘rtasida ekvivalentlik o‘rnatiladi, ya’ni 0
Z . Ratsional sonlar to‘plamining quvvati ham 0 ga teng. Bilamizki ixtiyoriy q ratsional sonni qisqarmaydigan kasr ko‘rinishida ifodalash mumkin: q=m/n, bu erda m vd n lar butun sonlar.Ratsional son q ning balandligi deb n m
yigindiga aytiladi. Masalan 1 balandlikka faqat 0/1 son ega bo‘ladi, 2 balandlikka 1/1 va - 1/1 sonlar, 3 balandlikka 2/1, 1/2, -2/1, -1/2 sonlar ega bo‘ladi. Tushunarliki berilgan balandlikdagi sonlar soni chekli bo‘ladi. Shuning uchun ham barcha ratsional sonlarni balandliklari oshishiga qarab nomerlab chiqish mumkinki, hattoki bir xil balandlikka ega bo‘lgan sonlar ham o‘z nomerlqariga ega bo‘lishadi. Natijada natural va ratsional sonalar o‘rtasida biyektsiya o‘rnatiladi. Shunday qilib to‘plam sanoqli bo‘ladi agar uni natural sonlar qatoriga biyektiv mos qo‘yilgan bo‘lsa. Sanoqli to‘plamlarning muhim xossalarini keltiramiz. 1-xossa. Sanoqli to‘plamning har qanday qism to‘plami yoki chekli yoki sanoqli. 2-xossa. Chekli yoki sanoqlita sanoqli to‘plamlarning yig‘indisi yana sanoqli bo‘ladi. Aytaylik A 1 , A 2 , ... – sanoqli to‘plamlar bo‘lsin. A 1 , A
2 , ... to‘plamlarning barcha elementlarini quyidagicha cheksiz jadval ko‘rinishida yozish mumkin:
nomerlab chiqamiz:
a 12
a 13
a 14 ...
21
a 22
a 23
a 24
...
a 31
a 32
a 33
a 34 ...
41
a 42
a 43
a 44
...
...
... ...
...
Shu bilan birga birnechta to‘plamlarga tegishli bo‘lgan elementlarni faqat bir marta belgilaymiz. Shunda yigindidagi har bir element o‘zining nomeriga ega bo‘ladi va natural sonlar qatori bilan chekli yoki sanoqlita to‘plamlar yig‘indisi o‘rtasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatiladi. 3-xossa. Har qanday cheksiz to‘plam sanoqlita elementga ega bo‘lgan qism to‘plamga ega. Teorema. Nol va bir oralig‘idagi haqiqiy sonlar to‘plami cheksizdir. Isboti. Faraz qilaylik [0, 1] oraliqdagi haqiqiy sonlar sanoqli bo‘lsin. U holda bu sonlarni quyidagicha ifodalash mumkin: ... ...
, 0 1 13 12 11 1 n a ...
... , 0 2 23 22 21 2
a ............................. ... ...
, 0 3 2 1
n n n n a .............................
....
.... , 0 3 2 1 n b haqiqiy sonni quyidagicha qoida bo‘yicha quramiz. Birinchi nol va vergul qo‘yamiz. Keyin i larni quyidagicha tanlaymiz. bolsa.
1 agar
1 bolsa, 1 agar 2
ii i
Shu printsipda barcha sonlarni ko‘rib chiqamiz. Natijada biror bir a i songa teng bo‘lmagan b son hosil bo‘ladi. Ushbu son birinchi sondan hech bo‘lmaganda verguldan keyingi birinchi soni bilan, ikkinchi sondan hech bo‘lmaganda verguldan keyingi ikkinchi son bilan farq qiladi va hokazo. Shunday qilib [0, 1] oraliqdagi sonlar to‘plami sanoqli degan taxminimiz noto‘g‘ri, chunki [0, 1] oraliqdan shunday son topdikki biz sanoqli deb sanab chiqqan sonlar ichida u yo‘q. Demak [0, 1] oraliqdagi sonlar to‘plami sanoqsiz.
Ushbu teoremaning isboti uqorida keltirilgan Kantorning dioganal protsedurasiga asoslangan. [0, 1] kesmadagi nuqtalar to‘plami quvvati ^
kabi belgilanadi va kontinium deb nomlanadi. [0, +∞) oraliq quvvati ham ^
gat eng, chunki : -ln[0, 1]=[0, +∞) biyeksiya o‘rinli. Aynan shu funksiya orqali [0, +∞) va (-∞, +∞) oraliqlar o‘rtasida biyeksiya o‘rnatish mumkin. Demak [0, 1], [0, +∞), (-∞, +∞) oraliqlar ekvivalent. [0, 1]x[0, 1] kvadrat quvvati ham kontiniumga teng. Haqiqatdan ham A(x, y) nuqta [0, 1]x[0, 1] kvadratga tegishli bo‘lsin. x va y larni quyidagi ko‘rinishda yozib olamiz: x=0.x 1 x 2 ....; y=0,y 1 y 2 …. va har bir A(x, y) nuqtaga a=0,x 1 y 1 x 2 y 2 … haqiqiy son mos qo‘yamiz
. Tushunarliki kvadratning turli xil nuqtalariga turli xil haqiqiy sonlar mos keladi. Teskari moslik ham o‘rinli ekanligini Kantor isbotlagan. Kantorning ushbu g‘oyasi kubdagi va ixtiyoriy n- o‘lchovli jismdagi nuqtalar to‘plamining sanoqsizligi isbotiga kalit beradi. Teorema: Natural qatorning barcha to‘plam ostilari to‘plami quvvati kontinuum quvvatiga teng.
А vа B ixtiyoriy to‘plаmlаr bo‘lsin, u holdа } y
, x
, y
,
{ В А x В А
А vа B to‘plаrnlarning dekаrt ko‘pаytmаsi deyilаdi. Аgаr А=B bo‘lsа, u holdа 2
А А - dekаrt kvаdrаt deyilаdi. Аgаr
n 2 1 А
......, , А ,
А
tа to‘plаm tizimi berilgаn bo‘lsа, u holdа ulаrning Dekаrt ko‘pаytmаsi deb, tаrtiblаshtirilgаn
2 1 x ....,
, x ,
tаliklаrdаn iborаt to‘plаmgа аytilаdi. } x ...., , x , x
, x ..., , x , { .... А
n 2 2 1 1 n 2 1 n 2 1 n А А А x А А
Download 292.59 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling