5. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari

5. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari
Tijorat banklari asosan jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni jalb qilish va ushbu mablag‘larni tegishli maqsadlarga joylashtirish orqali tegishli foydani shakllantiradi. Banklarning vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish bilan bog‘liq operatsiyalari passiv operatsiyalar hisoblanadi. Banklarning passiv operatsiyalari tegishli xarajatlar evaziga amalga oshirladi.

Demak, tijorat banklari passiv operatsiyalari natijasida moliyaviy resurslarni shakllantiradi. Resurslar ikkita yirik manba: jalb qilingan

mablag‘lar va o‘z mablag‘laridan iborat. Resurslar bank balansining passivida hisobga olib boriladi. Tijorat banklari balansi passivining asosiy ulushini majburiyatlar (jalb qilingan mablag‘lar) tashkil etib, ular jami bank resurslari tarkibida 85–90 foizdan iborat bo‘ladi.

Majburiyatlarni muddati va vujudga kelish manbasiga qarab: –barqaror va –beqaror mablag‘larga, ular uchun to‘lanadigan xarajatlar miqdoridan kelib chiqib: –arzon va –qimmat mablag‘larga ajratish mumkin.

Jalb qilingan mablag‘larning manbasi:
1. Depozitlar
1. Chaqirib olinguncha saqlanadigan depozitlar;
2. Muddatli depozitlar;
3. amg‘arma depozitlar.
Xalqaro bank amaliyotida bank resurslari tarkibida depozit mablag‘lar, ayniqsa muddatli depozitlar asosiy ulushni tashkil etadi. Bank resurslari tarkibida muddatli depozitlar ulushining yuqoriligi banklarning moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga va to‘lovga layoqatliligini ta'minlashga bevosita ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.

Ta'kidlash lozimki, respublikamiz tijorat banklari resurslari tarkibida muddatli mablag‘larning ulushi o‘sib borish tendentsiyasiga ega bo‘lib, ushbu ko‘rsatkich 2001 yil 1 yanvarь holatiga taxminan 7 – 8 foizni tashkil etgani holda, 2008 yil 1 yanvarь holatiga 17 foizga, 2010 yilda 35 – 40 foiz yaqin darajani tashkil etgan.

1. Depozitsiz mablag‘lar
1. anklararo kredit resurslari;
2. Hukumathisobvaraqlaridagivaqtinchabo‘sh
mablag‘lar;
3. Tijorat banklaridan olingan resurslar;
4. Boshqa mablag‘lar.
Banklarning depozit bo‘lmagan mablag‘lari tarkibida moliya bozoridan jalb qilingan banklararo kredit resurslari asosiy salmoqni egallaydi.
Banklararo kreditlar asosan qisqa muddatli xarakterga ega bo‘lib, odatda ushbu kreditlarni berish va olish jarayoni o‘zining tezkorligi bilan muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon bo‘yicha asosiy operatsiyalar banklarning vakillik hisobvaraqlari doirasida amalga oshiriladi. Ya'ni, tijorat banklari o‘zaro kelishuvga erishganda mablag‘lar vakillik hisobvaraqlari orqali o‘tkazib beriladi. Shu bilan birga, ushbu kreditlar tijorat banklari uchun nisbatan arzon va muddati jihatidan «uzun» mablag‘lar hisoblanadi.

Xalqaro bank amaliyotida banklarning depozit bo‘lmagan resurslari tarkibida asosiy yirik manbalardan biri qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi. Banklar moliyaviy resurslarni shakllantirish maqsadida aktsiya, obligatsiya, depozit va jamg‘arma sertifikatlarni muomalaga chiqaradi. Shuningdek, tijorat banklari uzoq muddatli resurslarini shakllantirishda ipoteka va subordinar qimmatli qog‘ozlari muhim o‘rin tutadi. Banklarning qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish orqali resurslarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarini ikkita guruhga ajratish maqsadga muvofiq.

Birinchi guruhga, tijorat banklari ustav va qo‘shimcha kapitalini shakllantirish maqsadida aktsiya va subordinar qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish bo‘yicha operatsiyalari, ikkinchi guruhga esa qisqa va uzoq muddatli resurslarga bo‘lgan ehtiyojini qoplash uchun obligatsiya va ipoteka qimmatli qog‘ozlari, depozit va jamg‘arma sertifikatlari bilan bog‘liq operatsiyalari kiradi.
Aktsiya va sertifikatlarning bozor bahosi banklarning ushbu bozordagi faoliyatini baholovchi iqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Tijorat banklari aktsiyalari va sertifikatlarning bozor bahosi ortib borishi ularning oldi–sotdisiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ko‘pchilik hollarda tijorat banklari o‘z aktsiyalari va sertifikatlarining ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozoridagi bahosini oshirish maqsadida investitsion kompaniyalar orqali investor sifatida ham maydonga chiqishi mumkin.
Tijorat banklari aktsiyalari va sertifikatlarning bozor bahosi moliya bozoridagi mavjud talab va taklif asosida o‘rnatiladi. Aktsiya va sertifikatlarning nominal va bozor bahosi o‘rtasidagi farq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Agar ushbu farq ijobiy bo‘lsa, tijorat banklari moliyaviy jihatdan barqaror va raqobatbardosh ekanligidan dalolat beradi.
Mazkur holat banklarning qimmatli qog‘ozlar orqali resurslarini oshirishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Tijorat banklari aktsiya va sertifikatlarining bahosiga ta'sir qiladigan asosiy omillardan biri ularga to‘lanadigan dividend va foiz to‘lovlari hisoblanadi. Aktsiya va sertifikatlarga to‘lanadigan to‘lovlar miqdorining yuqoriligi va barqarorligi banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi emitent nufuzini oshirishga bevosita ta'sir qiladi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday faoliyatning asosida iqtisodiy foyda olish yotadi.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar bozoridagi emitent, investor yoki vositachi sifatidagi ishtirokiga iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasi bevosita ta'sir qiladi. Shu bois, banklar qimmatli qog‘ozlar bozorida, ayniqsa emitent sifatida qatnashganida inflyatsiya darajasini inobatga olishi lozim.
Tijorat banklari mablag‘lari ikkinchi yirik manbasini ularning kapitali tashkil etadi. Bank kapitali tarkibida ustav kapitalining tashkil topishi va barqarorligi jihatidan muhim moliyaviy manba bo‘lib hisoblanadi.

O‘z mablag‘lari manbasi:

2. Umumiy kapital

3. Asosiy (birinchi darajali) kapital:
1. Ustav kapitali;
2. Emission daromad;
3. axsus zaxiralar;
4. Taqsimlanmagan foyda.
5. Qo‘shimcha (ikkinchi darajali) kapital:
6. Joriy yilning sof foydasi;
7. Qayta baholash zaxirasi;
8. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari;
9. Sho‘'ba korxonalarga qilingan quyilmalar.

Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, tijorat banklari regulyativ kapitali birinchi va ikkinchi darajali kapitaldan tashkil topadi. Iqtisodiy adabiyotlar, me'yoriy hujjatlar va Bazelь andozalariga ko‘ra birinchi darajali kapital asosiy kapital sifatida ham e'tirof etiladi.

Tijorat banklari asosiy (birinchi darajali) kapitali xalqaro Bazelь andozalariga asosan ustav kapitalining to‘langan qismi, muddatsiz nekumulyativ imtiyozli aktsiyalar, emission daromad, sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari va o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasidan tashkil topadi.
Tijorat banklari ikkinchi darajali (qo‘shimcha) kapitali kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdori 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi, qayta baholash zaxirasi, subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari va konsolidatsiyalashgan sho‘'ba korxonalarini tashkil etish maqsadiga yo‘naltirilgan qo‘yilmalarni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston tijorat banklari kapitalining tarkibi va uning yetarliligiga qo‘yilgan talablar Markaziy bankning 1998 yil 2 noyabrda tasdiqlangan 420–sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida Nizomi» asosida tartibga solinadi.
O‘zbekiston tijorat banklari birinchi darajali kapitali tarkibiga xalqaro Bazelь andozalaridan farqli o‘laroq, bankning ustav kapitalidagi valyuta qismiga teng bo‘lgan valyuta aktivlarini qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalьvatsiya zaxirasi alohida manba sifatida e'tirof etiladi. Shuningdek, tijorat banklarining joriy yildagi sof foydasi ikkinchi darajali kapitali tarkibiga kiritilgan.
Mazkur paragrafning poyonida ta'kidlash mumkinki, tijorat banklari passiv operatsiyalari natijasida aktiv operatsiyalar uchun zarur bo‘lgan resurslarni shakllantiradi, banklarning passiv operatsiyalari xarajatlarni keltirib chiqaradi.