6-mavzu: Dunyo xalqlari klassifikatsiyasi Ko’rib chiqiladigan a
Download 67.36 Kb.
|
6-МАВЗУ
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar
- 2 -asosiy savol bayoni: Y irik xalqlar
- Diniy tarkib
- 3-jadval. Dunyoda eng ko’p tarqalgan xalqlar va tillar (2001 yil)
- 4-jadval. Dunyo xalqlarining milliy tarkibi va til tarkibi quyidagi til oilalari va til guruhlari bo’yicha ajratiladi.
- Ingliz va frantsuz tillari birgalikda
- Binobarin, dunyodagi dinlarning strukturaviy tuzilishini quyidagicha tasavvur etish mumkin (1-chizma).
- 5-jadval. Afrika qit’asida dinlarning tarqalishi
- Nazorat savollari
|
6-mavzu: Dunyo xalqlari klassifikatsiyasi Ko’rib chiqiladigan asosiy savollar: 1. Xalqlarni soniga ko’ra, hududiy joylashuviga qarab, ijtimoiy – xo’jalik jihatdan, va lingvistik klassifikatsiyasi. 2. Dunyo mamlakatlarining milliy-etnik, til (lingvistik), diniy tarkibi to’g’risida umumiy tushunchalar.
Xalqlarni o’rganish uchun ularni ma’lum xususiyatlariga qarab klassifkatsiyalash, guruhlarga ajratish mumkin. Xalqlarni har xil xususiyatlari va ko’rsatkichlariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Dunyo aholisini soniga ko’ra klassifikatsiyalash. V.V.Pokshishevskiy xalqlarni soniga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratgan: -100 mln. kishidan ortiq xalqlar (xitoylar, Amerikaliklar, ruslar, hindlar, yaponlar); -50 mln. dan ortiq 100 mln. gacha bo’lgan xalqlar (braziliyaliklar, nemislar, bengallar, italyanlar, biharliklar); -10 mln.dan 50 mln.gacha bo’lgan xalqlar; -1 mln.dan 10 mln. gacha bo’lgan xalqlar; -1 mln.dan kam bo’lgan xalqlar. 2. Xalqlarni hududiy joylashuviga ko’ra guruhlashtirish. Har bir xalq o’ztning etnik hududiga ega bo’ladi, ana shu hududda u moddiy va ma’naviy madaniyatini yaratadi, tabiatdan foydalanishning o’ziga xos usullarini ishlab chiqadi va h.k. Hududiy jihatdan yaqin bo’lgan va uzoq davrlar mobaynida bir-biri bilan mustahkam aloqa qilib yashagan xalqlarda xo’jalik yuritish shakllari, turmush, madaniyat va din odatda bir-biriga o’xshash va ayrim hollarda bir xil bo’ladi. Mana shu belgi va hususiyatlari jihatdan o’xshash bo’lgan hududlar – tarixiy-etnografik oblastlar deb ataladi. Ular bir necha hududlardan iborat: 1. G’arbiy Evropa 2. O’rta Osiyo 3. Lotin Amerikasi 4. Okeaniya. 3. Xalqlarni ijtimoiy – xo’jalik jihatdan guruhlashtirish. Ko’proq tarixiy harakterga ega. Chunki, bu tipga kiruvchi «dehqon xalqlar», «chorvador xalqlar», «ovchi xalqlar» tushunchalari asosan o’tmish davrlarga xos bo’lib, hozir o’z ahamiyatini yo’qotib bormoqda. 4. Xalqlarni lingvistik guruhlashtirish. Xalqlarni tiliga qarab guruhlarga ajratishda bir-biriga yaqin bo’lgan qardosh tillar oilalarga birlashtiriladi, ular esa, o’z navbatida tarmoqlarga ajratiladi. Lingvistik guruhlashtirish – xalqlarni tiliga qarab guruhlarga ajratishda bir-biriga yaqin bo’lgan qardosh tillar oilalarga birlashtiriladi, ular esa o’z navbatida guruhlarga yoki tarmoqlarga ajratiladi. Dunyo xalqlarini lingvistik jihatdan quyidagi til oilalariga birlashtiriladi: 1. Hind-Evropa oilasi. AQSh hududlarida, Karib dengizi havzasida, Meksika, Venesuellada, Kolumbiyaning Shimoli-Sharqida, Peru, Chili, Argentina, Braziliyaning janubi-g’arbida, Hindiston, Pokiston, Gayana, Sharqiy Evropa, Afg’oniston, Eron, Avtraliyaning Janubi-g’arbida, Evropaning katta qismi, Shimoliy va Janubiy Amerika, Shimoliy Hindiston xalqlari, jami 2,5 mlrd. bo’lgan 150 mln. xalq so’zlashadi. 1. Hind-Evropa oilasi. 2. Afrosiyo oilasi. 3. Kartvel oilasi. 4. Dravid oilasi. 5. Ural-Yukagir oilasi. 6. Eskimos – Alvut oilasi. 7. Oltoy oilasi. 8. Nivxlar oilasi. 9. Chukotka – Kamchatka oilasi. 10. Niger – Nardofan oilasi. 11. Nil-Sahroi Kabir oilasi. 12. Koison oilasi. 13. Basklar oilasi. 14. Burishlar oilasi. 16. Xettlar oilasiga Rossiyaning shimoliyadagi xalqlar kiradi. 17. Santibet oilasi. 18. Avstro-osiyo oilasi (Vetnam, Kombadja hudularida). 19. Haratay oilasiga Laos, Tailand, Vetnam davlatining shimoli, qisman Myanma davlatlarida yashovchi xalqlar kiradi. 20. Mayya-Yava oilasi – Laosning shimoliy qismi, qisman Xitoyda, Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo, Tibet, Laos, Birma xalqlari. 21. Avtsroneziya oilasi. 22. Papuas oilasi – Yangi Gvineya, Timor orollari hududlaridagi xalqlar. 23. Avtraliya oilasi – Avstraliya markazidagi xalqlar. 24. Nadene oilasi (Kanada, AQSh davlatlari). 25. Shimoliy Amerika oilasi – Kanada. Meksikaning sharq iva Gvatemaladagi xaqlar. 26. Markaziy Amerika oilasi (Meksika, AQSh). 27. Chibchapaes oilasi (Panama, Gonduras, Gayana). 28. And oilasi (Chili). 29. Ekvatorial Tukanaon oilasi – Bariziliya, Boliviya, Kolumbiyaning janubi, Paragvay, Argentinaning shimolidagi xalqlar. 30. Jepano-Karib oilasi – Braziliya, Venesuellaning janubiy qismi, Peruning sharqidagi xaqlar. 2-asosiy savol bayoni: Yirik xalqlar – Er yuzidagi soni 100 mln dan oshgan xalqlar. Til oilalari – etnik jihatdan kelib chiqishi bir bo’lgan tillarni birlashtiruvchi tushuncha. Jahon tillari – Dunyo xalqlari tomonidan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda keng ishlatiladigan tillar. Davlat tili – muayyan davlatning barcha siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar uchun qabul qilgan rasmiy tili. Diniy tarkib – aholi o’rtasidagi kishilarning diniy e’tiqodga mansubligini ifodalovchi miqdor. Jahon dinlari – Er yuzida geografik jihatdan keng tarqalgan va ko’pchilik aholi e’tiqod qiluvchi dinlar. Milliy dinlar – muayyan davlatda istiqomat qiluvchi xalqning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan din. Mazhablar – muayyan din tarkibida turli siyosiy, ijtimoiy maqsadlarda vujudga keluvchi oqim. Ayrim mamlakatlar va dunyo aholisining milliy tarkibini aniqlash murakkab ishdir. Bu ishning murakkabligi shundaki, xalqlarning ro’yxatini tuzishda turli davlatlar hududida yashovchi xalqlarning qaysi kategoriyaga tegishli, ya’ni alohida millatmi yoki biror millatning tarkibiga kiruvchi guruhmi ekanligini aniqlash zaruriyati tug’iladi. Turli etnografik guruhlar o’z yashash tarzi, urf-odatlari bilan biror millatga o’xshamagni holda tili hududdagi biror millatga o’xshash bo’lishi mumkin. Dunyo xalqlari haqida aniq tasavvur faqat dunyo mamlakatlarida aholi ro’yxatlari o’tkazilganidan so’ng hosil bo’ladi. Milliy tarkibni aniqlashda turli davlatlarda millat yoki, xalq tushunchalari o’rtasidagi tafovutdir. Masalan ingliz, frantsuz va ispan terminologiyasida “millat” tushunchasi “davlat” tushunchasi bilan bir xil talqin qilinadi, “millatga tegishlilik” tushunchasi esa “fuqarolik” tushunchasi bilan bir xildir. XX asrning ikkinchi yarmigacha Evropa davlatlari tomonidan mustamlaka qilingan bir qancha Osiyo va Afrika mamlakatlarida turli qabilalarning birlashuv jarayoni to’xtab qolgan edi. Ayni vaqtda mustaqil davlatlarda milliy birlashuv – etnik integratsiya jarayoni jadal kechmoqda. Xalqlarning rivojlanishi tarixiy – ijtimoiy hodisadir. Har bir xalq (etnos) o’z shakllanish tarixida bir qancha bosqichlarni bosib o’tgan. Etnik jarayonlar turli xalqlarning tarixida alohida o’rin egallaydi. Masalan: o’zbek millatining shakllanishi tarixini ayni bir davrdan boshlab bo’lmaydi, chunki hozirgi O’zbekiston hududida ming yillar davomida til, turmush tarzi, urf-odati va hatto dini jihatidan farq qiluvchi etnoslar va qabilalarning assimilyatsiya jarayoni kechgan. Turli bosqinchilik urushlari bu jarayonni tezlashtirdi va rang-baranglik baxsh etdi. 3-jadval. Dunyoda eng ko’p tarqalgan xalqlar va tillar (2001 yil)
*2002 yil aholi ro’yxati ma’lumotiga ko’ra Rossiya aholisi 145 mln kishi ekanligi aniqlangan. Bu jarayonda qadimgi davrda saklar, massagetlar, sug’dlar, yunon-makedoniyaliklar, Eron xalqlari, o’rta asrlarda qoraxitoylar, arablar, qipchoqlar, mo’g’ullar faol qatnashganlar (3-jadval). Hozirgi paytda dunyoda 3-4 ming turli etnoslar mavjud bo’lib, ularga mansub kishilar soni bir necha o’ntadan yuz milliongacha boradi. Ayni vaqtda soni 100 mlndan ko’p bo’lgan 10 ta xalqni ajratib ko’rsatish mumkin. Ular Er yuziaholisining 50% ini tashkil etadi. Til millatlarning farqini bildiruvchi asosiy omildir. Dunyo xalqlarida tilning shakllanishi tabiiy-geografik sharoit, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar kabi omillar ta’sirida kechadi. Kishilik jamiyatining birlamchi so’zlashuv tili qabilalar shakllangan davrlarda rivojlana boshlagan. Bunday til lug’ati juda kambag’al, grammatik jihatdan tizimlashmagan bo’lgan. Ibtidoiy qabilalarning hududiy ajralishi va dunyo bo’ylab tarqalishi yangi tillarning paydo bo’lishi va rivojlanishini kuchaytirdi. Tilning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi geografik – tabiiy sharoit omili haqida juda qiziqarli fikrlar bildirilgan. Masalan shimol xalqlarining undosh tovushlarni juft talaffuz qilishini iqlimning sovuqligi bilan izohlaydilar. Xalqlarning iqtisodiy ijtimoiy taraqqiyoti turli omillar ta’sirida xar-xil kechganligi tillarning rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatgan. Shuning uchun bugungi kunda dunyoda bir necha o’nlab kishilar so’zlashuvchi, yozuvsiz qabila tillari ham, bir necha millatlarga tegishli millionlab kishilar foydalanadigan, boy adabiyotga ega jahon tillari ham mavjud. Ayni vaqtda dunyoda mavjud tillarning soni 3 ming atrofida deb hisoblanadi. Ammo ularning aniq miqdorini ko’rsatish mumkin emas, chunki juda ko’plab xalqlarning tillari to’liq o’rganib chiqilmagan va ularning qaysi til guruhiga mansubligi aniqlanmagan. Bunda til va lahja tushunchalarinig ba’zan chalkashish holatlari ham ko’p uchraydi. Shunga qaramay dunyodagi tillarning klassifikatsiyasi birmuncha o’rganib chiqilgan, aytish mumkinki, dunyoda keng ishlatiladigan, shuningdek muayyan millatlar tillarining kelib chiqishi, mansublik holati aniqlangan. Shunga ko’ra dunyo aholisining milliy tarkibi xalqlarning qaysi til oilalari va til guruhlariga tegishli ekanligi bilan ifodalanadi (4-jadval).
*Ba’zi ma’lumotlar umumlashtirib berildi. Kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti davomida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqea-hodisalar (bosqinchilik urushlari, mustamlakachilik, yangi erlarning o’zlashtirilishii, davlatlarning tashkil topishi va h.k.) ba’zi tillarning dunyo bo’ylab keng tarqalishi va ayrim xalqlar tomonidan rasmiy til sifatida tan olinishiga sabab bo’ldi. Bu ayniqsa ko’p asrlar mobaynida Evropa davlatlari tomonidan mustamlaka qilingan Afrika davlatlari misolida ko’rinadi. Dunyo bo’yicha keng muomaladagi tillar jahon tillari deyiladi va rasmiy muzokaralar, barcha aloqalar ushbu tillarda olib boriladi. Jahon tillari orasida ham keng va muayyan xalqlar tomonidan ishlatiladigan xillari bor. Jahon tillari: ingliz, frantsuz, nemis, arab, xitoy, rus, hind, portugal, ispan tillaridir. Bu tillarning ichida eng ko’p ishlatiladiganlari ingliz, frantsuz va ispan tillari hisoblanadi. Chunonchi, dunyoning 76 mamlakati ingliz tilini rasmiy davlat tili sifatida ishlatadi. Shundan, 40%ni Amerika davlatlari, 30%ni Afrika davlatlari tashkil etadi. 34 davlatda frantsuz tili rasmiy davlat tilidir, bu davlatlarning 60% i Afrika qit’asida. 21 davlat ispan tilini rasmiy davlat tili sifatida qo’llaydi, bu davlatlarning 78%i Amerika qit’asidadir. Evropa tillari Afrika qit’asi davlatlarida keng ishlatiladi va bu mahalliy til bilan teng ravishda olib boriladi. Ingliz tili davlat tili sifatida: Gvineya-Bisau, Serra-Leone, Liberiya, Gana, Nigeriya, Zambiya, Namibiya, Zimbabve. Mahalliy til bilan birgalikda: Uganda, Keniya, Tanzaniya, Komor orollari, Botsvana, Svazilend, Lesoto, JAR, Malavi, Seyshel orollari.
Davlat tili sifatida: Senegal, Gvineya, Kot’d Ivuar, Togo, Benin, Gabon, Kongo, Zair, MAR, Niger, Mali. Mahalliy til bilan birga: Burundi, Ruanda,
Aholisining milliy tarkibi jihatidan 5 turdagi davlat ajratib ko’rsatiladi: Bir millatli (asosiy millati 90% dan ortiq bo’lgan) – dunyo mamlakatlarining deyarli yarmi: Evropa, YAqin Sharq, Lotin Amerikasi davlatlarining ko’pchiligi. Bir millatning boshqa millatdan keskin ortiqligi kuzatiladigan davlatlar: Buyuk Britaniya, Frantsiya, Ispaniya, Ruminiya, Xitoy, Mo’g’uliston, AQSh, Avstraliya Ittifoqi, Yangi Zelandiya va hokazo. Ikki millatli davlatlar: Kanada va Belgiya. Etnik munosabatlari yaqin bo’lgan murakkab tarkibli davlatlar: Osiyoda, Eron Afg’oniston, Pokiston, Malayziya, Laos, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrika mamlakatlari. Murakkab etnik munosabatlarga ega, kelib chiqishi har xil bo’lgan ko’p millatli davlatlar: Hindiston (1500 ta atrofida halqlar yashaydi), Rossiya, Shveytsariya, Indoneziya, Filippin, G’arbiy va Janubiy Afrikaning ko’plab davlatlari. Dunyo aholisining diniy tarkibini tahlil qilishda diniy ta’limotlar va dunyoqarashlarning tarqalish geografiyasiga e’tibor qaratish muhimdir (1-chizma). Hozirgi kunda xristian diniga e’tiqod qiluvchilar soni 1,5 mlrd atrofida, musulmonlar soni 1,3 mlrd, buddistlar 450 mln. Shuni e’tiborga olish kerakki, musulmonlarning ko’pchilik qismi, aholi tabiiy o’sishi yuqori bo’lgan Osiyoda istiqomat qiladilar, shuning uchun aytish mumkinki, ularning soni doimiy ravishda ko’paymoqda. Xristianlar (katoliklar) Lotin Amerikasi dindorlarining 9G’10 qismini, Evropada 1G’3 qismini tashkil qiladi. Katoliklar: Braziliyada 133 mln kishi, Meksikada – 76 mln kishi, AQShda- 67 mln, Filippinda – 54 mln, Italiyada – 48 mln kishini tashkil etadi. Protestantlar: AQShda – 70 mln, Buyuk Britaniyada – 40 mln, Germaniyada – 30 mln. Ispaniya dindorlarining barchasi katoliklar, JAR, Kanada, Avstraliyada protestantlardir. Musulmonlarning ko’pchiligini sunniy mazhabidagilar tashkil etadi. Indoneziyada – 161 mln, Pokistonda – 126 mln, Hindistonda -100 mln, Bangladeshda – 100 mln, Turkiyada – 58 mln kishi. Buddizm diniga e’tiqod qiluvchilar: Yaponiyada – 92 mln, Xitoy – 70 mln, Tailand – 54 mln, Myanma – 39 mln, Vetnam – 38 mln kishi. Afrika qit’asi davlatlari aholisining diniy tarkibi alohida e’tiborga loyiqdir. Afrikada dindorlari 100% islomga e’tiqod qiluvchilar davlatlardan Jazoir, Marokash, Mavritaniya, Liviya, Tunis, Misr, Sudan, Somali va Malini ko’rsatish mumkin. Markaziy Afrika Respublikasi aholisining 75% foizi mahalliy dinga e’tiqod qiladi. Liberiya aholisining 90%, Namibiya aholisining 80%, Ekvatorial Gvineya aholisining 80%, Lesoto aholisining 80% i xristianlardir. Madagaskar aholisining 50% hinduistlardir (5-jadval).
Keyingi yillarda barcha jahon dinlari tarkibida miqdoriy o’sish kuzatilmoqda, bunda turli diniy tashkilot va davlatlarning roli kattadir. Nazorat savollari: 1. Xalqlarni soniga ko’ra klassifikatsiyasini izohlab bering? 2.Xalqlarni hududiy joylashuviga qarab klassifikatsiyasini izohlab bering? 3. Xalqlarni ijtimoiy – xo’jalik jihatdan klassifikatsiyasini izohlab bering? 4.Xalqlarni lingvistik klassifikatsiyasini izohlab bering?2.1. Mamlakatlarning milliy-etnik tarkibini izohlab bering? 5.Mamlakatlarni til tarkibini izohlab bering? 6. Mamlakatlarni diniy tarkibini izohlab bering? 7.Yirik xalqlarning rivojlanishiga tarixiy-geografik tavsif bering. 8.Tilning shakllanishida tabiiy geografik omilning ta’siri qanday namoyon bo’ladi? 9.Til oilalari va guruhlari geografiyasini ta’riflang. 10.Bir, ikki, ko’p millatlilik davlatlarning rivojlanishiga qanday ta’sir ko’rsatadi? 11.Dinlarning geografik tarqalish xususiyatlarini izohlang. Download 67.36 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|