7-bob. Moliyaviy qo’yilmalar

---

7-BOB. MOLIYAVIY QO’YILMALAR
7.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy qo’yilmalar tarkibi
Bozor munosabatlariga o’tish bo’yicha O’zbekiston Respublikasida amalga 
oshirilayotgan iqtisodiy islohot teran va keng miqyosda davlat mulkini 
xususiylashtirish jarayoniga, aksioner jamiyatlari, xususiy korxonalar, qo’shma 
korxonalar va shunga o’xshaganlarni tashkil etishga asoslangan. Bu jarayonlar 
quyidagi infratuzilmalar bilan chambarchas bog’langan: tijorat banklari, investitsiya 
va sug’urta fondlari, birjalar, moliya – sanoat guruhlari, lizing kompaniyalari, 
maslahat va auditorlik firmalari va sh. k. 
Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay 
investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo‘lib kelmoqda. 2008 yilda 
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan 6,4 milliard 
AQSH dollari miqdorida investitsiya jalb etildi. Bu 2007 yil bilan taqqoslaganda, 
28,3 foizga ko‘p bo‘lib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi 23 
foizni tashkil etdi.
O‘zlashtirilgan barcha investitsiyalarning 50 foizga yaqini ishlab chiqarishni 
modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga yo‘naltirilganini ta’kidlash darkor.
Keyingi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar 
hajmining izchil va barqaror o‘sib borayotgani e’tiborga sazovordir. 2008 yilda 1 
milliard 700 million AQSH dollari miqdoridagi xorijiy investitsiyalar o‘zlashtirildi. 
Bu 2007 yildagiga nisbatan 46 foiz ko‘p demakdir. Eng muhimi, xorijiy 
investitsiyalarning 74 foizini to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar tashkil etdi. Jahon 
inqirozi davom etayotganiga qaramasdan, 2009 yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 
jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar hajmi 1 milliard 800 million dollarga ko‘payadi, 
buning to‘rtdan uch qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalardir.
34
Shuni ta’kidlash kerakki, o‘zlashtirilgan barcha investitsiyalarning qariyb 54 
foizini korxonalar va aholi mablag‘lari tashkil etadi. Bu mamlakatimizda soliq yukini 
kamaytirish va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning investitsiya faolligini 
rag‘batlantirish bo‘yicha olib borilayotgan soliq siyosati qanchalik to‘g‘ri ekanini 
yana bir bor tasdiqlaydi.
Kapital bozorini rivojlantirish maqsadida O’zbekistonda fond birjalari 
mavjudligini alohida e’tirof etish kerak. Qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish 
tegishli normativ huquqiy bazaga asoslangan.
35
 
Qimmatli qog’ozlar muomalasi deganda qimmatli qog’ozlarni tasarruf 
etuvchilarni almashishga olib keluvchi, ularni oldi – sotdi va boshqa xarajatlari 
tushuniladi. Qimmatli qog’ozlarni har qanday korxona, aksioner jamiyati va kredit 
muassasalari chiqarish huquqiga ega. Qimmatli qog’ozlar chiqarish va muomalada 
bo’lishi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan tartibga solinadigan aksioner 
jamiyatlarning aksiyalari, obligatsiyalar, depozit sertifikatlari, veksellar va boshqalar 
kiradi.
34
И.Каримов. Жа он молиявий-и тисодий ин ирози,
ҳ
қ
қ
Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари 
ва чоралари.-Т.: Ўзбекистон.2009.
35
Ўзбекистон Республикаси Президентининг « имматли о озлар бозорини ривожлантириш бўйича ўшимча
Қ
қ ғ
қ
чоралар тў рисида» ги фармони. 1995 йил 7 сентябрдаги; Ўзбекистон Республикасининг « имматли о озлар
ғ
Қ
қ ғ
ва фонд биржаси тў рисида» ги онун. 1993 йил 2 сентябр.
ғ
Қ
151

---

Aksiya – aksioner jamiyatini boshqarishda, jamiyatning foydasida va jamiyat 
tugatilganda mulk qoldig’ini taqsimlashda qatnashish huquqini beruvchi aksioner 
jamiyatining ustav kapitaliga qo’shilgan mablag’ni tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir. 
Aksiya harakat muddatiga ega emas va u aksioner jamiyatining faoliyati davomida 
harakatda bo’ladi.
Davlat korxonalari asosida tashkil qilingan ochiq tipdagi aksioner 
jamiyatlarining aksiyalarini ro’yxatga olish va muomalaga chiqarish tartibiga 
binoan
36
, hujjat sifatida aksiya quyidagi rekvizitlarga ega bo’lishi kerak: aksioner 
jamiyatining nomi va joylashgan joyi, qimmatli qog’ozning nomi – «aksiya», uning 
turi, tartib raqami, chiqarilgan sana, nominal qiymati, chiqariladigan aksiyalarning 
miqdori, ro’yxatga oladigan organ tomonidan berilgan aksiyaning kodi, dividendlarni 
to’lash muddati, aksioner jamiyati boshqaruvining raisi va bosh buxgalterining 
imzolari, aksiyalarni chiqarish kuniga bo’lgan ustav kapitalining hajmi.
Sotib olingan aksiyalar uchun yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan pul milliy 
va xorijiy valutalarda, shuningdek asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa aktivlarni 
qo’shish yo’li bilan to’lanishi mumkin.
Shaxsini belgilash usuliga qarab ismi yozilgan va ko’rsatuvchiga berilgan 
aksiyalarga bo’linadi. Ismi yozilgan aksiyalarda mulkdorning maxsus daftarida 
ro’yxatga olinadi. Bu o’z navbatida kimda qancha va qanday aksiyalar borligini 
aniqlash imkoniyatini beradi. Ko’rsatuvchiga berilgan aksiyalarda mulkdorning ismi 
ko’rsatilmaydi, natijada jamiyat o’zining paychilari to’g’risida axborotga ega 
bo’lmaydi. Muomala nuqtai nazaridan ko’rsatuvchiga berilgan aksiya afzalroqdir.
Aksiya egalariga berilgan huquqlar hajmiga qarab aksiyalar oddiy va imtiyozliga 
bo’linadi. Oddiy aksiyalar aksioner jamiyatini boshqarishda qatnashish, hisobot davri 
tugaganda aksionerlar majlisi tomonidan aniqlanadigan miqdorda dividend olish va 
jamiyat faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash huquqini beradi. 
Imtiyozli aksiyalar aksioner jamiyatini boshqarishda qatnashish huquqini 
bermaydi, lekin korxona o’z faoliyatini foyda bilan yakunlamaganda ham birinchi 
navbatda qat’iy belgilangan miqdorda dividend olish huquqini beradi. Bunday 
hollarda korxona rezerv fondidagi mablag’lardan foydalanadi.
Imtiyozli aksiyalarni chiqarish aksioner jamiyatiga o’z mablag’larini jalb qilish 
yo’li bilan ustav kapitalini ko’paytirish imkoniyatini beradi.
Obligatsiya – uni saqlovchilarga qat’iy belgilangan foiz bilan birga nominal 
qiymatini to’lash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatbaho qog’ozdir. 
Obligatsiyani tasarruf etuvchi obligatsiya chiqargan aksioner jamiyati yoki 
korxonaning, davlat yoki mahalliy hukumatning kreditori bo’lib hisoblanadi.
Shaxsini belgilash usuli va boshqa xususiyatlariga qarab ismi yozilgan va 
ko’rsatuvchiga berilgan, foizli va foizsiz, erkin muomalada bo’ladigan va muomala 
doirasi cheklangan obligatsiyalarga bo’linadi.Obligatsiyalarni har qanday mulk 
shakliga ega bo’lgan korxona chiqarishi mumkin. Ularni sotishdan olingan pul faqat 
korxonani rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin.
36
ЎзР ВМ 1994 йил 8 июндаги 285–сонли арорининг 1 иловаси; 1995 йил 14
қ
февралдаги 351 – сонли ЎзР ВМ 
арори билан киритилган ўзгаришлар.
қ
152

---

Ichki davlat obligatsiyalari va mahalliy zayomlar bank muassasalari orqali 
tarqatiladi; ularni sotishdan olingan mablag’lar tegishli respublika yoki mahalliy 
budjetga o’tkaziladi. Bular faqat ko’rsatuvchiga berilgan obligatsiyalardir.
Obligatsiyalar bo’yicha foizlar ularning harakat muddati ichida davriy berib 
borilishi yoki obligatsiyaning harakat muddati tugagandan keyin bir yo’la berilishi 
mumkin.
Omonat sertifikatlari – kredit muassasalarining pul mablag’larini 
deponentlangani to’g’risidagi guvohnomasidir. Bu guvohnomani tasarruf etuvchi 
omonat sertifikati muddati o’tgandan so’ng depozit summani va uning foizini olish 
huquqiga ega. Omonat sertifikatlarini davlat va tijorat banklari beradi. Omonat 
sertifikatlari shaxsi yozilgan va ko’rsatuvchiga berilgan bo’ladi. Ko’rsatuvchiga 
berilgan sertifikatlar muomalada bo’lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi – 
sotdi muomalasida qatnashmaydi. Ko’rsatuvchiga berilgan sertifikat debitor va 
kreditorlar o’rtasida hisob – kitob vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo’yicha 
foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to’lanadi.
Veksel – qaysi muddatga yozilgan bo’lsa, shu muddat tugagach, unda 
ko’rsatilgan summani to’lashni so’zsiz talab qilish nafaqat hisob-kitobning qulay 
shakli, balki tijorat kreditining bir turi hamdir, chunki vekselda ko’rsatilgan pul shu 
vaqtning o’zida to’lanmaydi, balki ma’lum bir vaqt o’tgandan so’ng to’lanadi. Bu 
vaqt ichida vekselda ko’rsatilgan summa veksel beruvchining tasarrufida bo’ladi.
Veksel qarz majburiyatlarning bir turi bo’lib, u qat’iy belgilangan shaklda 
tuziladi. O’z mazmuniga qarab veksel, birinchidan, so’zsiz pul majburiyatlari deb 
ta’riflansa, ikkinchidan, u mavhum majburiyatdir.
So’zsiz pul majburiyatligi shundan iboratki, uning to’lanishi qandaydir shartlar 
bilan chegaralanmaydi, yoki boshqacha aytganda, bevosita vekselni to’lashga tegishli 
tartib bilan bog’liq bo’lmagan begona sharoitlarga bog’lanmaydi. Veksel bo’yicha 
majburiyatning mavhumligi shundan iboratki, uning tekstida qanday asosga binoan 
berilganligi ko’rsatilmaydi. Veksel majburiyatining maqsadi faqat pul hisoblanadi. 
Veksellarning shakllari turlicha.
Moliyaviy veksel – korxona tomonidan bo’sh mablag’lari hisobidan boshqa 
korxonalarga ssuda berishdir. Moliyaviy veksellarga korxonaning muddatida 
qaytarilmagan kreditor qarzlarini rasmiylashtiradigan veksellarni kiritish mumkin.
Тovar vekseli sotuvchi bilan oluvchi o’rtasidagi mahsulot jo’natish yoki xizmat 
ko’rsatish bitimlarida foydalaniladi.
Vekselning ikki turi mavjud: oddiy va o’tkazma. Oddiy veksel qarzdor 
tomonidan to’ldirilib imzolanadi va kreditorga ma’lum summani belgilangan 
muddatda so’zsiz to’lanishi ko’rsatiladi, ya’ni oddiy veksel bilan rasmiylashtirilgan 
qarz majburiyatida daslab ikki shaxs qatnashadi: bir tomondan kreditor, ikkinchi 
tomondan qarzdor va shu bilan birga to’lovchi bo’lib hisoblanadi.
O’tkazma veksel oddiy vekseldan tubdan fraqlanadi. O’tkazma veksel kreditor 
tomonidan to’ldirilib imzolanadi. Unda vekselda ko’rsatilgan summani belgilangan 
muddatda uchinchi shaxsga to’lash to’g’risida qarzdorga berilgan buyruq mavjud. Bu 
holda teskari vaziyat vujudga keladi: veksel qarzdor tomonidan yozilmasdan haq 
talab qilib oladigan shaxs tomonidan yoziladi. Shunday qilib veksel beruvchi kreditor 
hisoblanadi. Qarzdor esa veksel saqlovchi emas, faqat to’lovchi bo’lib hisoblanadi. 
153

---

Odatda o’tkazma vekselni ushlovchi bo’lib uchinchi shaxs hisoblanadi. Vekselda 
ko’rsatilgan summani qarzdor to’lovchi uchinchi shaxsga to’lashi kerak. Bunda nima 
uchun veksel beruvchi vekselda ko’rsatilgan summani remitentga to’lanishi, ular 
o’zaro qanday munosabatda ekanligi, birining ikkinchisi oldida qanday majburiyatlari 
borligi to’lovchini qiziqtirmaydi. Qarzdorning to’lash majburiyati faqat veksel 
beruvchi oldidagi qarz majburiyati bilan bog’liq bo’lib, hech qanday keyingi 
veksellar uni o’zgartirmaydi. Shu munosabat bilan veksel beruvchi o’tkazma vekselni 
o’zi-o’ziga ham yozib berishi mumkin, va dastlab o’tkazuvchi bo’yicha majburiyatda 
ham faqat ikkita shaxs qatnashadi: Bir tomondan – qarzdor to’lovchi ikkinchi 
tomondan esa – bir vaqtning o’zida ham veksel beruvchi ham veksel saqlovchi 
bo’lgan kreditor. Keyinchalik veksel saqlovchi o’z huquqini indossament tartibida 
uchinchi shaxsga o’tkazib berishi mumkin. O’tkazma veksel to’lovchi tomonidan 
akseptlanishi kerak va faqat shundagina yuridik kuchga ega bo’ladi.