8-ma’ruza uchquduq tipidagi konlarni o’zlashtirishda yer ostida tanlab eritishning qo’llanilish geotexnologik sharoitlari reja

8-MA’RUZA 

 

UCHQUDUQ TIPIDAGI KONLARNI O’ZLASHTIRISHDA YER 

OSTIDA TANLAB ERITISHNING QO’LLANILISH GEOTEXNOLOGIK 

SHAROITLARI 

Reja: 

1.  Uchquduq tipidagi uran konlarining geotexnologik sharoitlari.  

2.  Uchquduq tipidagi uran konlarining gidrogeologik sharoitlari. 

3.  Uchquduq tipidagi uran konlarida rudalarning geotexnologik navlari. 

 

Uchquduq tipidagi uran konlarining geotexnologik sharoitlari 

Uchquduq  tipidagi  uran  konlarining  geotexnologik  sharoitlari  uranning  yer 

ostida  tanlab  eritish  usuli  (YOTE)  ning  qo'llanilishi,  kinetikasi  va  natijalariga 

sezilarli  ta'sir  ko'rsatadigan  tabiiy  omillar  majmui  sifatida  tushuniladi.  Bunday 

sharoitlarni o'rganish ba'zi o'ziga xos xususiyatlarga ega va YOTE texnologiyalarini 

tanlash xarakterli xususiyatlarga ko'ra depozitlarni mintaqaviylashtirish bilan bog'liq 

qulay  va  salbiy  omillarni  aniqlashga  asoslangan.  Ushbu  xususiyatlar  tadqiqot 

jarayonida aniqlanadi: 

Litologik  tipdagi  jinslar, javharli  (mahsuldor)  gorizontdagi  geokimyoviy  va 

gidrogeoximik muhit; 

YOTE  jarayoniga  ta'sir  qiluvchi  tabiiy  omillar  (o'tkazuvchanlik, 

karbonatli,sulfidli ruda halal beruvchi gorizontlar va h.k );  

YOTE qo’llanilish nuqtai nazaridan farq qiluvchi tabiiy-texnologik zonalar. 

Tabiiy omillarning xarakteristikalariga oid keng ko'lamli o'zgarishlar YOTE 

usuli  yordamida  qazib  olish  uchun  konlarning  yaroqliligi(foydaliligi)ni  to'liq 

baholash uchun ularni tipifikatsiya qilish zarurligini oldindan belgilab beradi. Shu 

bilan  birga,  yer  ostida  tanlab  eritish  jarayonida  ta'sir  darajasiga  qarab  omillar  hal 

qiluvchi,  asosiy  va  2-darajali  guruhlarga  bo'linadi,  YOTEni  qo'llash  sharoitlariga 

ko’ra esa juda yaxshi ta’sir ko’rsatadigan,yaxshi ta’sir ko’rsatadigan,yaxshi ta’sir 

ko’rsatmaydigan. (3.1-jadval) [I]. 

Hal qiluvchi omillar bo’lib,yer ostida tanlab eritish usuli bilan konlarni qazib 

olishning  prinsipial  imkoniyatini  belgilovchi,  rudalarning  mahsuldorligi    va 

mahsuldor  qatlamlardagi  jinslarning  o'tkazuvchanligi  hisoblanadi.  Infiltratsiya 

tipidagi konlarni bu usul bilan o’zlashtirishga faqat keyingi hollarda tavsiya etiladi, 

agar  mahsuldor  qatlam  suv  o’tkazuvchan  jinslar  bilan  ta’minlangan  va  o’ralgan 

bo’lsa, ruda tarkibidagi foydali komponentlar esa kislotalar yoki gidroksid metall 

tuzlarining  zaif  suvli  eritmalari  bilan  osongina  ochiladigan  mineral  shakllarda 

bo’lsa. 

Asosiy  omillar  bo’lib,  yer  ostida  tanlab  eritishning  texnik-iqtisodiy 

ko'rsatkichlarini belgilovchi, quyidagilar tegishlidir: 

Mahsuldor  qatlamdagi  jinslar  va  rudalarning  o’tkazuvchanligi  o’rtasidagi 

munosabat; 

ruda tanasining chuqurligi, pezometrik daraja va yer osti suvlarining bosimi 

(olib tashlash eritmalarining qiymatiga ta'sir qiladi); 

rud  tarkibining  chiziqli  koeffitsienti  (ruda  qalinligining  gorizont  qalinligiga 

nisbati), eritmalar  yo’qotilish darajasiga ta'sir qiladi; 

ishonchli suv o’tkazmaydigan qatlamning mavjudligi. 

Ikkinchi  darajali  omilga  misol    -  Qizilqum  tumani  sharoitida  qatlam 

suvlarining harorati bo’lib  hisoblanadi. 

Real sharoitlarda asosiy omillar hal qiluvchi omillar bo'lishi mumkin. 

O’zlashtirilgan konlardagi omillarning minimal qiymatlaridan bir necha marta 

(> 2) ko'p bo'lgan omillarni ifodalovchi konlar, juda samarali deb qaraladi, YOTE 

usulini  zamonaviy    bosqichda  qo'llash  uchun  chegara  sharoitlariga  mos  kelsa, 

samarali deb va agar  maxsus tadqiqotlar o’tkazish talab qiladigan bo'lsa, ular yer 

ostida tanlab eritish usuli qo’llanishiga samarasiz hisoblanadi. 

Ruda qatlamining mahsuldorligi (rezervdagi konning birligi bo'yicha foydali 

komponentning  rezervi)  YOTE  eritmalari  sifatini  belgilaydi.  Uran  uchun  rudalar 

mahsuldorlik  bo’yicha  ajratilgan  bo’lib:  mahsuldorligi  juda  past  (1  kg  /  m2  dan 

kam), mahsuldorligi past (1-3 kg / m2), oddiy (3-5 kg / m2) va yuqori mahsuldor (5 

kg / m2 dan ortiq). Qizilqum tumanidagi konlar ikkinchi va uchinchi tipdagi ruda 

konlariga ega bo’lib hisoblanadi. 

O'tkazuvchanlik  darajasiga  ko'ra  YOTE  ga,  nisbatan  foydali  bo’lib  suv 

qatlamlar,  filtratsiya  koeffitsienti  1,0  m/sutka  dan  ortiq  bo'lgan  jinslar  bilan 

ifodalangan  qatlamlar  hisoblanadi.  Filtrasyon  koeffitsienti    1.0  m/sut    dan  kam 

bo'lganida  esa  eritma  harakatlanish  tezligini  hosil  qilish  uchun  yuqori  bosim 

gradyenti  zarurdir,  bu  salbiy  omil  bo'lib,oqibatda    joydagi  suffoziyali  holat  va 

mexanik kolmatatsiya vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. Yaxshi o'tkazuvchan 

tog' jinslarida bo’shliq kanallar hosil bo'lishi mumkin, bu yer qa'rida TE jarayonining 

olib boorish sharoitlarini yomonlashtiradi. 

Mahsuldor  qatlamli  tog’  jinslarining  filtratsion  xususiyatidagi  farq  Kfn 

filtratsion koeffitsienti bilan tavsiflanadi, ya’ni uning qaysi qismini bir xil filtrasiya 

koeffitsienti orqali cho'kindilar bilan ifodalanishini ko'rsatadi. Shunga ko’ra Konlar 

qisman birjinsli (Kfn> 0.75), birjinsli (Kfn = 0.75 ... 0.50), birjinsli bo’lmagan(Kfn 

=  0.50  ...  0.25)  va  qisman  birjinsli  bo’lmagan  (Kfn  <0.25).  Qizilqum  hududida 

asosan  1-chi,  2-chi  va  kam  uchraydigan  mahsuldor  qatlamning  uchinchi  tiplarida 

o’sish mavjud. 

YOTE ni qo’llash uchun samarasiz kon bo’lib,qaysiki  sust o’tkazuvchan tog’ 

jinlslari  takribida  uchraydigan,yaxshi  o’tkazuvchan  rudasiz  qumlar  bilan  o’rab 

olingan  sharoitlar  hisoblanadi.  Bunday  holda,  ishchi  eritmalar,  asosan,  ma'dan 

tanasini to'sib qo'yadigan bo’sh tog’ jinslar bilan filtrlanadi. 

Xayrli jinslar jarayonida samarali ufqlarni jalb etish natijasida hosil bo'lgan 

eritmalarning  tarqalishini  baholash  uchun  nisbiy  suv  o'tkazuvchanligini  (ma'dan 

hosil bo'lishining filtrlash koeffitsienti mahsulotning ufqning ufq-i inizatsiyasining 

samarali qobiliyatiga filtrlash mahsulotiga nisbati) nisbati bilan solishtirish tavsiya 

etiladi.  Effektiv  qalinlik    sifatida    biz  YOTE  jarayonida  qatnashuvchi  mahsuldor 

qatlam  qalinligini  tushuniladi.Qalinlik  10  m  gacha  bo'lganda  effektiv  qalinlik, 

mahsuldor  qatlam  qalinligi  bilan  mos  keladi  (juda  qulay  sharoitlar),  mahsuldor 

qatlam  qalinligi  20  m  bo’lganda,  effektiv  qalinlik  15  m  dan  oshmaydi  (qulay 

sharoitlar)    va  mahsuldor  qatlam  qalinligi    20  m  bo’lganda,effektiv  qalinlikning 

sezilarli  darajalari  texnologik  skvajinlar  tarmog’iga  bog’liq  bo’ladi  (noqulay 

sharoitlar) . 

 

Uchquduq tipidagi uran konlarining gidrogeologik sharoitlari 

Kon maydoni hududida bir nechta suvli qatlamlar bo'lishi mumkinki, bunda 

mahsuldor  qatlamlar  ishonchli  ravishda  suv  o'tkazmas  chegaralar  bilan  to'silgan 

bo'lishi  shart.  Suv  qatlamlari  orasidagi  "Gidravlik  bo’shliqlar"  ning  mavjudligi 

eritmalarning tarqalishiga yoki tarqalishiga yordam beradi. 

Halaqit    qiluvchi  tog’  jinslari

 

qatlamining  joylashish  chuqurligi  quduqlar 

konstruksiyasiga,  ularning  qurilish  xarajatlariga  va  ishlatilishiga  ta'sir  qiladi. 

Qizilqum  tumanida  100  m  gacha  joylashish  chuquruligiga  ega  bo’lgan  (Beshkak 

koni, Lavlakon, Ketmonchi, Shimoliy va Janubiy Bo’kinoy, Uchquduqning Aytim 

uchastkasi va boshqalar) konlar ustunlik qiladi konlari joylashgan. Hozirgi vaqtda 

texnik jihatdan YOTE usuli orqali 700 m gacha joylashish chuqurligiga ega bo'lgan 

mahsuldor qatlamlar konlari o’zlashtirilishi mumkin. 

Halaqit    qiluvchi  tog’  jinslari

 

qatlamning  qalinligi,  foydali  komponentning 

belgilagan darajada ajratib olishini (S/Q) uchun kerak bo’ladigan, so’rib olinayotgan 

kon  massai  birligiga  to’g’ri  keluvchi  (Q)  ishchi  eritma  miqdorini  (S),mahsuldor 

eritma sifatini,reagentlar sarfini  belgilaydi. Shu asosga ko’ra rudalhalal beruvchi 

qatlamli  konlar  nisbatan  samarali  bo’lib  hisoblanadi:ruda  qatlam  qalinligini  10 

baravaridan ko’p bo’lmagan miqdorda oshiruvchi qalinlik kabi bo’lganda. 

Joylashish chuqurligi va yer osti suvlarining bosimi eritma ko’tarish hamda 

eritma  uzatish  sharoitlarini  belgilaydi.  Er  osti  suvlari  sathiga  yaqin  bo'lganida 

eritmani suv omboriga quyish talab qilinadi, bu esa uni quduqlarga teng taqsimlashni 

qiyinlashtiradi. O'z navbatida, yer osti suvlarining chuqur joylashishi ,so’rib oluchi 

skvajinadan  talab  qilinadigan  debitni  olishini  qiyinlashtiradi  (Shimoliy  Konimex, 

Shimoliy Mayzak).  Qizilqum regionida  qatlam suvlarining 100 m gacha joylashish 

chuqurligiga ega bo’lgan mahsuldor qatlamlar ko’p bo’lib hisoblanadi.  

Ikkinchi asosga  ko'ra suvli qatlamlar bosimsiz, past bosimli (100 m gacha), 

o'rta  bosimli  (100  dan  300  m  gacha),  yuqori  bosimli  (300  m  dan  ortiq)  bo'linadi. 

Qizilqum  regioni  konlarida  so'nggi  ikki  suvli  qatlamlar  ustunlik  qiladi.  Yer  osti 

suvlarining bosimli xarakteri (50 metrdan oshiq bosimi) YOTE usuli uchun qulay 

omil hisoblanadi. 

SST usuli bilan infiltratsion birikmalarning rivojlanishi uchun javhar va xom 

ashyo  jinslarining  moddiy  tarkibiga  ega  bo'lib,  bu  birinchi  navbatda  uning  sho'r 

yuvish eritmalari nisbati bo'yicha baholanadi. Ushbu alomatiga ko’ra ruda va halaqit  

qiluvchi tog’ jinslari xususiyatlari quyidagilarga bo'linadi: 



  sust karbonatli,sust sulfidli (C02 yoki Spir ning miqdori 2% dan kam);  



  karbonatli, sulfidli (C02 yoki Spir ning miqdori 2% dan 5% gacha);  



  kuchli karbonatli,kuchli sulfidli (C02 yoki S pir  ning miqdori 5% dan ortiq). 

Konlarda turli xildagi zararli qo’shimchali rudalar mavjud bo'lganda, ular ham 

yuqoridagi  alomatga  ko’ra  ajratiladi.  Kislotali  ishqorlash  rejimi  uchun 

karbonatlarning  mavjudligi  salbiydir.  Karbonatli  ishqorlash  rejimi  uchun 

sulfidlarning  mavjudligi  salbiy.Oksidlovchi  qatnashuvchi  barcha  ishqorlash 

rejimlari uchun esa karbonli moddalar va sulfidlar salbiy rol o'ynaydi. Bitta konda 

har  xil  sifatdagi  rudalar  uchrashi  mumkinki  (misol  uchun,  Shimoliy  Konimex 

konida,  karbonatsiz, sust  karbonatli va karbonatli bo’lgan  rudalar o’zlashtirilgan), 

bu ularning o’zlashtirilishi uchun zarur bo’lgan YOTE usulini tanlashni talab qiladi. 

Ruda  halal  beruvchi  qo’shimchalari  kam  bo’lgan  kvarstli  qoplovchi  tog’ 

jinslari va juda past konsentratsiyalari ishqorli metallarning turlari va kislotalarning 

suv bilan aralashmasida tez eriydigan,tarkibida foydali qazilma bo’lgan mineralda 

YOTE ni qo’llash samarali hisoblanadi.  

Birikma  aralashmalarda  oson  eriydigan,  qoplovchi  tog’  jinslari  tarkibidagi 

ruda halal beruvchi qo’shimchalar miqdorining ko’pligi tanlab eritish jarayonlarini 

qiyinlashtiradi,reagentlarning sarfi ko’payadi,hamda tanlab eritish usulining birini 

inkor etadi (kislotali  yoki  karbonatli). 

Uchquduq tipidagi konlarda rudalar tarkibiga polivalentli (U, Re, Mo, Se,Y 

ning  bir  qismi)  va  monovalentli  (Se,Y,  V  ning  bir  qismi,TR  ning  ko’pchiligi)  

elementlar kirishi mumkin, bu o’z navbatida YOTE  eritmasini tanlashga , uning 

kontsentratsiyasiga  va oksidlovchining  qo’llanilish zarurligiga ta’sir ko’rsatadi.   

Yer  osti  suvlarining  yuqori  harorati  ko'p  jihatdan  u  yer  qa'ridagi  heterojen 

gidroksidlanish  reaktsiyasini  tezlashtiradi,qolaversa  qatlam  o’tkazuvchanligini  

ishchi eritmalar   nisbatan o'tkazuvchanligini oshiradi. 

YOTE  usuli  uchun  qirqimda  ruda  konlarining  tuzilish  detallari  va 

oz’garuvchanligi  an’anviy  konchilik  usullari  kabi  muhim  ahamiyatga  ega 

emas,bevosita ruda mineralizatsiyasini qamrab olgan yer qa’rining umumiy hajmi 

aralashma  bilan  aloqada  bo’ladi.Xuddi  shu  vaqtda  ko’p  yarusli  tuzilishga  ega 

bo’lgan  ruda  konlari  reagent sarfi  va  arlashmalar  qo’shilish xossasiga  ega.YOTE 

jarayoni  uchun  muhim  jihatlarda  biri  bu  plandagi  ruda  koning  o’lchami  va 

konfiguratsiyasidir,birinchi navbatdagi ularning kengligi.Shuning uchun ko’rsatgich 

bo’linadi  ingichka  konlar  (100  m  gacha),o’rtacha  konlar  (100  m  dan  300 

mgacha),ken  konlar  (300  m  dan  yuqori).Kondagi  murakkab  sharoitlarda  keng 

o’lchamdagi konlar afzaldir. 

 

Uchquduq tipidagi uran konlarida rudalarning geotexnologik navlari 

Rudalarning  geotexnologik  navi  atamasi  yer  osti  tanlab  eritish  va  an’anviy 

konchilik  usullari  uchun  ham  bir  ma’noni  anglatadi.YOTE  jarayonida  rudaning 

xossalaridan  farq  qiluvchi  xossalrga  ega  bo’lgan  qoplovchi  tog’  jinslari  e’tiborni 

o’ziga tortadi.Shuning uchun geotexnologik korrektirovkada yer osti tanlab eritish 

uchun ruda navidan tashqari,shunungdek qoplovchi tog’ jinslarning geotexnologik 

tiplarga  bo’lish  juda  muhimdir.Bunda  rudalarning  o’tkazuvchanligi  quyidagicha 

bo’ladi:yuqori o’tkazuvchan,o’rtacha o’tkazuvchan va past o’tkazuchan. 

Qizilqum regioniga mansub bo’lgan ruda konining birinchi geotexnologik tipi 

samarali  hisoblanadi,ikkinchi  YOTE  usuli  uchun  samarasizdir.Shuningdek 

mahsuldor gorizontning aralash tipi juda ko’p uchraydi. 

YOTE  usuli  uchun  konlarning  geotexnologik  sharoitlarini  o’rganishda 

ko’rsatilgan ta’sirlarning ijobiy va salbiy omillari baholanishi kerak va eksplutatsiya 

sharoitlari bo’yicha ularni rayonlashtirishda foydalaniladi. 

Konlardagi alohida uchastkalarning haqiqiy sharoitlarida mos ravishda tabiiy 

omillarning 

parametrlari 

turlicha 

xarakterlanadi,bu 

omillar 

skvajina 

konstruksiyalari,YOTE  ning  turli  texnologik  sxemalari  va  rejimlarini  ishlab 

chiqishda  qo’llaniladi  va  texnologik  belgilar  bo’yicha  keltirilgan  konning 

rayonlashuvining  ahamiyatini  bildiradi.Bunday  rayonlashtirishdan  maqsad  konni 

uchastkalarga (kichik bloklarga) bo’lish hisoblanadi,ular bir –biriga yaqin bo’lgan 

eksplutatsiya sharoitlari bilan xarakterlanadi.Ular o’zida kompleksi xarakterni kasb 

etadi  va  YOTE  jarayoniga  ta’sir  etuvchi  bir  qator  tabiiy  omillar  bilan 

aniqlanadi.Bunda  bir  yoki  bir  nechta  ko’rsatgichlar  taksonomik  ko’rinishda 

namoyon  bo’ladi,konlarni  uchastkalarga  bo’lish  xarakteristikasi  uchun  qolganlari 

qo’shimchalar ko’rinishida namoyon bo’ladi.   

Olti valentli uran birikmalarini va shuningdek karbonatli muhitlarda oksidlash 

olib  borilmasdan  kislotalar  bilan  qazib  olinadi.Uranni  ishqorlashda  termodinamik 

muvozanatni  maqsadida  uch  geotexnologik  holat  mavjud  :oksidlovchili  kislotali 

uranil sulfat kompleksli UO

2

SO

4

–UO

2

(SO

4

)

2

 

2-maydonlardaoksidlovchisizkislotavakarbonatlida 

oksidlovchilar 

(trikarbonaturanil  maydonlarida  [UO

2

(CO

3

)

3

]

4

).Dikarbonat  uranil  ko’rinishidagi 

konlarda  pH  6.5-6.7oraliqda  bo’lganda  aralashmada  uranni  chiqishi  uchun 

oksidlovchi  bilan  sulfat  kislotani  qo’llash  termodinamik  to’g’ridir  ,toki  pH  5  dan 

kichik va karbonatli, sulfat komplekslari ko’rinishida joylashgandagina, uranilsulfat 

ko’rinishida 

Joylashganda  pH  4.5-4  bo’lsa  oksidlovchisiz  qo’llasa  bo’ladi.Karbonatli 

usulda  esa  pH  7.5-8.5  da  uranni  aralashma  tarkibida  chiqishi  aniqlangan.  Qattiq 

ishqoriy  qaytaruvchi  muhitda  uranni  ishqorlash  mumkin  emas.  Ishqorlovchi 

aralashmalar  bilan  vanadiy  tarkibli  minerallarning  o’zarota’siri  keying  reaksiya 

tenglamasiga muvofiq: 

Termodinamik 

muvofiqlik 

uchun 

vanadiyni 

ishqorlashning 

uchta 

geotexnologikusulimavjud:VOSO4  mono  sulfat  kompleksli  maydonda  yotganda 

oksidlovchili  va  oksidlovchisiz  sulfat  kislotali,  H

2

VO

4 

degidrovanadat  ionli 

maydonda  esa  karbonatli  oksidlovchili.Qattiq  fazadagiV2O4  va  V(IV+V)  oksidli 

karbonatli  muhitda  oksidlovchisiz  ishqorlash  samarasizdir,  sulfidli  aralashmalarni 

qo’llash  esa  haqiqtdan  yiroq.  Uranil  vanadate  konlarini  ishqorlash  sohasiga 

vanadiyning  aralashmali  fazali  maydoniga  ko’chirilib,uranni  hisoblash  tizimiga 

o’tkaziladi,misol  uchun  karnotit  K

2

(UO

2

)

2

*(VO

4

)*3H

2

O  da  spvusulini  U  va  V2 

birvaqtda  qazib  olishda  q’ollash  cheklanganligi  uchun  asosan  sulfat  kislotali  usul 

qo’llaniladi. 

Selen formaliminerallar bilan ishchiaralashmanibir-biriga ta’sirini ifodalovchi 

reaksiya tenglamasi: 

Oksidlovchi  bilan  sulfat  kislotali  ishqorlash  FeSe

2

(r)+2.5O

2

(r)+H

2

O(J)----

2H

2

SeO

3

(P-P)+Fe

2

+; 

Oksidlovchilar bilan karbonatli ishqorlashda Se(k)+O

2

(r)+H

2

O(J)-----SeO

3 

2-

+2H+(P-P); 

Sulfidli ishqorlashda 4Se(k)+S

2

-(p-p)+4OH-(P-P)------4HSe-(P-P)+SO

2

-4(P-

P) Termo dinamik muvofiqlik uchun selenni ishqorlashda uch xil geotexnologik usul 

qo’llaniladi: sulfatkislota va oksidlovchi ,selen kislotasi va qisman gidro selenidioni 

hosil  bo’lganda:oksidlovchi  karbonat  bilan  ,selenid  ioni  va  gidroselenid 

maydonlarida  joylashgan;sulfidli–gidroselenidioni  maydonida.Tadqiqotlar  shuni 

ko’rsatdiki oksidlovchilar: kislorod va vodorod periks selenni element formasidan 

suyuq holatga o’tkazish uchun yetarli samarali emas.Jarayon kuchli oksidlovchilar: 

gipoxlorid  va  qisman  gaz  ko’rinishidagi  xlordan  foydalanilganda  tezroq  kechadi. 

Selenni ishqorlashda oksidlovchisiz sulfst kislota va oksidlovchisiz karbonatli usul 

muvaffaqiyatsizdir.Polimetall  ruda  konlaridan  selenni  ishqorlab  olishda  kuchli 

oksidlovchilarni  sulfat  kislota  va  karbonatli  holda  qo’llash  uran,molibden  ,reniy 

,vanadiy geokimyoviy usul bo’yicha to’laqonli moskeladi, sulfidli ishqorlash faqat 

reniy  uchundir.  Bu  turdagi  molibden,  reniy  ,uran  ,vanadiy  kabi  polyvalent 

elementlarni birgalikda ishqorlash uchun sulfat kislotali oksidlovchi bilan karbonatli 

oksidlovchi  bilan  geokimyoviy  usullari  ko’proq  samarali.  SPV  jarayoni 

geotexnologik usulda qabul qilingan termodinamik qiymatlarni haroratni 50 gradus 

selsiygacha ko’targanda ham qolgan qiymatlaro’zgarmasligi kerak. 

Monovalent 

gruppa 

foydali 

komponentlarini 

ishqorlashda 

(skandiy,ittriy,lantanoidlar)  ularning  ruda  konsentratsiyalarini  va  neytrallashuv 

to’siqlarinio’zaro  bog’liqligini  hisobga  olish  kerak.SHuning  uchun  spvusulida 

ishqorlash  uchun  ularni  sulfat  kislotada  ajratib  olish  imkoniyatiga  asosiy  rolni 

qaratish  kerak.pH  5.0-4.5  gacha  pasayganda  skandiy  oksidining  aralashuvi  tezda 

ortib ketadi va bunda past neytralli qatlam suvlari uchun bikorbanat komplekslari 

xarakterli bo’lib, ScOH

2

+ monogidroksidli ionikam kislotalimuhitda Sc3+ kationiga 

almashadi.SHunga  qiyosan  lantanoidlarva  ittriy  rudalarinisulfatkislota  bilan 

ishqorlash  samarali  natijalar  beradi.Barcha  noyobyermetallari  mono  sulfat 

komplekslarini  MeSO

4

  yuqori  ko’rinishini  namoyon  etib,  kislotalik  muhiti  ortishi 

bilan  o’z  navbatida  mustahkamligi  ham  ortadi.  Ittriy  va  lantanoidlar  korbonatli 

komplekslari  uchun  yuqori  konsentratsiyali  CO

2

(0.1-1.0mol/kgtartibdaH2O)va 

ishqorlash muhiti darajasi(pH 10-11) bo’lishi talab etiladi,bikorbonatli tizimda esa 

bu YOSI usulini qo’llash amaliyotda 

samarasiz.  SHuning  bilan  birga  aralashma  tarkibidan  oyobyer  metallarini 

chiqishi  uchun  qattiq  karbonatli  reagentlarni  foydalanish  (Na2CO3  va  K2CO3 

aralashmalari)  talab  etiladi,  usulda  ko’rsatilgan  yuqori  Ph  muhiti  ta’minlanishi 

kerak.  Bu  ko’rinishdagi  termodinamik  yuqori  samaraga  erishish  uchun  skandiy, 

ittriy va lantanoidlarni ishqorlashning to’g’ri geotexnologik usulni tanlash lozimdir. 

“Uchquduq  tipi”dagi  rudadan  foydali  qazilmani  ishqorlashning  fizik-

kimyoviy sharoitlarini baholashda o’zgargan geotexnologik usulga fizik-kimyoviy 

texnologiyani  moslashtirish  (Ph  va  Eh  muhitlarniboshqarish,foydaliqazilma 

tarkibi,karbonatliligi), oksidlab ishqorlashni oshirish uchun termodinamik hisoblar 

xizmat  qiladi.Bu  usul  asosan  ruda  komplekslaridan  foydali  qazilmani  qazib  olish 

ungabo’lgan  fizik-kimyoviy  texnologiya  talabining  o’zgarishiga  mos  holda 

foydalaniladi. 

SHuning  uchun  yer  osti  ishqorlashga  ko’p  ta’sir  etuvchi  omillarni 

aniqlash,tabiiy-sanoat  tizimida  tabiiy  va  sanoat  komponentlarini  o’zaro  aloqasini 

miqdor  va  sifat  baholash  uchun  konning  geotexnologik  sharoitlarini  o’rganish 

zarurdir. Omillarni tanlagandan keyin yer osti ishqorlashni qo’llashning prinsipial 

mosligini  aniqlanadi,aniq  geologik  va  gidrogeologik    sharoitlarda  YOSI  usuli 

mosligi talab etiladi xolos.